1-4. Le i kika kyendela Polo ku Yelusalema, ne i bika bimutengele’ko?

 KWISHIYA kwa mu Miletusa kubaleta bushiyena. Bine, kudi ba Polo ne Luka i bikomo kwishiya na bano bakulumpe ba mu Efisesa bobesenswe nabo! Bano bamishonele babidi abaimana pa kyombo. Bitundu byabo bikute mudi byonso byobasakilwa mu lwendo. Kadi baselele ne lupeto lwa mukongo wa kukapa bene Kidishitu bafudilwe ba mu Yudea kadi badi na kipyupyu kya kukafikija kino kyabuntu ku bene’kyo.

² Kaluvula kabadinge bidindo, kyombo kibashunuka ne kushiya lungwe lwa mu nkula. Bano bana-balume babidi, pamo ne bendi nabo basamba-babidi, kebatale mapala a bulanda a banababo bashala mu nkula. (Bil. 20:4, 14, 15) Bano bañenda abapepeja makasa a kushadika balunda nabo kufika ne byobajimina kulampe.

³ Polo wadi wingila pamo na bakulumpe ba mu Efisesa ke kintu kya myaka isatu. Ino pano, pa kuludikwa na mushipiditu ujila, waenda ku Yelusalema. Mu ludingo kampanda uyukile bimutengele’ko. Ke-muntu wasapwidile bano bakulumpe amba: “Yeu ñenda ku Yelusalema mukutwe mu mushipiditu, nansha byonkiyukilepo bintu bikamfikila’ko, poso bukamoni bunsapwila kyaba kyonso mushipiditu ujila mu kibundi ne kibundi amba buloko ne byamalwa bintengele.” (Bil. 20:22, 23) Nansha byokudi kyaka, Polo wiivwana bu “mukutwe mu mushipiditu”—muningilwe kadi usakile kulonda buludiki bwa mushipiditu umulomba kwenda ku Yelusalema. Ukwete būmi bwandi na mutyika, inoko kadi umwene kulonga kiswa-mutyima kya Leza bu kwa mvubu kutabuka.

⁴ Nobe le ye mowiivwaninanga? Kitatyi kyotwipāna kudi Yehova, tutyipanga na kusumininwa’mba kulonga kiswa-mutyima kyandi kukekala kintu kya mvubu mu būmi bwetu. Nanshi tukokeja kumwena mu kubandaula kimfwa kya kikōkeji kya mutumibwa Polo.

5. Le Polo ne balunda nandi bāendele namani pa kufika ku Tyila?

⁵ Kyombo kiselele Polo ne balunda nandi ‘kyaolokele.’ Ko kunena amba luvula lwadi lwenda mokyenda, lwekitonona kasha kyoloka ne byobafikile mu  Kose dyonka’dya. (Bil. 21:1) Bimweka bu baelele ñanga mwine’mwa bufuku bonso, ebiya dya kesha baenda kufika ku Lodesa ne Patala. Ku Patala, ku mukunko wa kunshi kwa Azia Minele, banabetu bakanda kyombo kikatampe kiselele bintu bivule, kyadi kyenda ku Tyila, mu Fenisea. Pobadi benda, bashiya “kisanga kya Saipusa . . . dya ku lunkuso [kwa kyabu].” (Bil. 21:3) Mwanda waka Luka mulembi wabweja’ko kano kamwanda?

6. (a) Mwanda waka kumona kwāmwene Polo kisanga kya Saipusa kwāmukankamikile? (b) Nobe polangulukila pa madyese ne bukwashi bwa Yehova, le ufulanga ku kunena bika?

⁶ Padi Polo wāfunkile kino kisanga ne kwibasekunwina byālongekele’mo. Mu lwendo lwandi lubajinji lwa bumishonele, pano kepadi myaka kitema, Polo pamo ne Banabasa ne Yoano Mako, bētene’mo na Edimasa wa majende, wādi ulwa na busapudi bwabo. (Bil. 13:4-12) Pa kumona kisanga ne kulangulukila pa byāmutene’mo, Polo wākankamene ne kwikomeja pa byobya bimutengele kumeso. Netu tukokeja kumwena mu kulangulukila pa muswelo witwesela Leza ne kwitukwasha tūminine mu matompo. Kuno kulanguluka kuketukwasha twitabije byānenene Davida amba: “Masusu a moloke i mavule, ino Yehova umukūlanga ku onso.”—Nim. 34:19.

7. Lelo i bika byālongele bano bañenda pa kufika mu Tyila?

⁷ Polo wādi ujingulwile kamweno kadi mu kupwana kwa bene Kidishitu ne wādi wabila kwitana na bantu badi na luno lwitabijo. Pa kufika mu Tyila, Luka usoneka amba: “Twakimba’mo bana ba bwanga twebatana.” (Bil 21:4) Pa kuyuka amba kudi banababo bene Kidishitu mu Tyila, bano bañenda bebakimba ne kwibatana kupwa padi bashikata nabo pamo. Dyese dimo dikatampe dya kwikala mu bubine i dya kwitana na banabetu betabije ko-konso koenda badi na mulangilo bwa obe, kadi bakakutundaila. Boba baswele Leza ne balonda butōtyi bwa bine kebabudilwepo balunda nabo ntanda yonsololo.

8. Le i muswelo’ka otukokeja kwivwanija Bilongwa 21:4?

⁸ Luka pa kushintulula mafuku asamba-abidi obalēle mu Tyila, usekununa kintu kimo kipwa dibajinji ñeni, amba: “[Banabetu ba mu Tyila] badi balombola Polo divule dine kupityila ku mushipiditu amba kakikatyimpa lwayo mu Yelusalema.” (Bil. 21:4) Le Yehova washinta milangwe? Lelo pano kapeleja kadi Polo kwenda ku Yelusalema? Aa. Mushipiditu wālombwele Polo amba ukasusulwa mu Yelusalema, kewānenenepo amba kakityimpa mu kino kibundi. I kimweke amba kupityila ku mushipiditu ujila, banabetu ba mu Tyila bafudile ku kunena mobyendele amba Polo usa kukamona malwa mu Yelusalema. Nanshi pa kumulangila Polo, bamunena aleke kwenda mu kino kibundi. I bivwanike amba kyobādi basaka i kukinga Polo ku kyaka kimutengēle. Ino Polo aye, musumininwe kulonga kiswa-mutyima kya Yehova, waenda ku Yelusalema.—Bil. 21:12.

9, 10. (a) Pa kwivwana byādi bikalakala na banababo ba mu Tyila, Polo padi wāvulukile mwanda’ka wiifwene na uno? (b) I mulangwe’ka udi na bavule mu ntanda ya dyalelo, ne i mwishile namani na binenwa bya Yesu?

⁹ Pa kwivwana bikalakala nabyo banababo, padi Polo wavuluka amba Yesu nandi wātenwe na kino kijika paāsapwidile bana ba bwanga amba usa kwenda ku Yelusalema, akasusulwe bininge, ne kwipaibwa. Petelo pa kutenekwa, wanena Yesu amba: “A Mfumwetu, wididile’ko lusa; kino kekikakufikilapo nansha dimo.” Yesu wamutentulula amba: “Jokela mu nyuma, abe Satana! Wi kikukaja kondi mwanda abe ulañanga milangwe ya bantu ke milangwepo ya Leza.” (Mat. 16:21-23) Yesu wadi musumininwe kwitabija kuvuija lwendo lwa kwipāna lwamutungīle Leza. Polo nandi weivwene muswelo umo onka. Banabetu ba mu Tyila, pamo bwa mutumibwa Petelo, bādi na bubine na mulangwe muyampe, ino kebājingulwilepo kiswa-mutyima kya Leza.

¹⁰ Mulangwe wa kwididila lusa nansha wa kuleka kwisusula usangajanga bavule dyalelo. Bantu bavule bakimbanga kipwilo kikwatañene na byobasaka, kekilombepo bivule ku bantu badi’mo. Kwishila na kino, Yesu aye witulomba kwikala na mumweno mwishile. Wanene bandi bana ba bwanga amba: “Shi muntu usaka kunonda, nankyo epele aye mwine, asele mutyi wandi wa masusu kadi anonde nyeke.” (Mat. 16:24) Kulonda Yesu kyo kintu kya tunangu, kyoloke kya kulonga, inoko ke kipēlangapo.

11. Le bana ba bwanga ba mu Tyila bālombwele namani kisanso kyobasenswe Polo, ne bāmukwatakenye namani?

 ¹¹ Ne kwija mpika kitatyi kya ba Polo, Luka, ne bakwabo kwendeleja lwendo lwabo kibabwana. Bushintuludi bwa mobaendele i mwanda utenga ku mutyima. Ulombola kisanso kya banabetu ba mu Tyila kyobāsenswe Polo ne pa muswelo obākwatakenye mwingilo wandi. Bana-balume, bana-bakaji, ne bana abakashindikila Polo ne boba baenda nabo enka ne ku kyabu. Abo bonso pamo, bafukata kebalombela mwa kimo, ebiya beshadika. Kupwa papo, Polo, Luka, ne balunda nabo ba mu lwendo bakanda kyombo kikwabo kebenda ku Tolemese, kobetene na banabetu ne kushikata nabo difuku dimo.—Bil. 21:5-7.

12, 13. (a) Le i nsekununi’ka ya mwingilo wa kikōkeji wāingile Fidipa? (b) Le i muswelo’ka ushidile Fidipa bashabana bene Kidishitu kimfwa kiyampe dyalelo?

¹² Luka witusapwila amba kupwa papo Polo ne baenda nabo abafika ku Kesalea. Abo pa kufika, abatwela “mu njibo ya Fidipa musapudi wa myanda miyampe.” a (Bil. 21:8) Basangele pa kumona Fidipa. Kintu kya myaka 20 ke mipite’po na paatongelwe na batumibwa mu Yelusalema kukwasha ku kwabanya bidibwa mu kipwilo kya bwine Kidishitu kyadi kikidi kipya. Fidipa udi na mānga milampe ya busapudi bwa bupyasakane. Vuluka pākusankene bana ba bwanga kitatyi kyāshilwile kupangwapangwa, Fidipa wāendele ku Samadia wenda usapula. Mwenda mafuku, wasapwila ntungu mwine Efiopya ne kumubatyija. (Bil. 6:2-6; 8:4-13, 26-38) Bine, ino yo nsekununi ya mwingilo wa kikōkeji!

¹³ Fidipa kājimijepo bupyasakane bwandi mu busapudi. Nansha byashikete muno mu Kesalea, ukipēne mu mwingilo wa kusapula, mwanda Luka wamutela bu “musapudi wa myanda miyampe.” Kadi tubayuka amba bandi bana bana-bakaji banenanga bupolofeto, ko kunena amba balondanga kimfwa kya shabo. b (Bil. 21:9) Nanshi Fidipa i mulonge bukomo bwa kutamija kisaka kyandi ku mushipiditu. Banwe bashabana bene Kidishitu nenu londai kino kimfwa, na kutangidila mu busapudi ne na kukwasha benu  bana batamije buswe bwa kusanswa mwingilo wa kusapula myanda miyampe.

14. Le bupempudi bwa Polo ku banababo betabije bwādi bulupula bipa’ka, ne i mikenga’ka pamo bwa ino ikidi’ko ne dyalelo?

¹⁴ Konso kwādi kwenda Polo, wādi ukimba banababo betabije ne kushikata nabo. I bine, banabetu nabo bādi na mutyima wa kulombola kizaji uno mishonele wendakana ne bendi nandi. Buno bupempudi kebwābudilwepo kuleta ‘kwikankamika kwa abo bonso.’ (Loma 1:11, 12) Mikenga ya uno muswelo ikidi’ko ne dyalelo. Tumwenanga’mo shi tutundaila ku mobo etu batadi ba bipindi ne bakaji babo nansha shi i a bulanda.—Loma 12:13.

15, 16. Le i musapu’ka wāletele Akabusa, ne bonso bāivwene’o bālongele’po bika?

¹⁵ Polo, aye ukishikete kwa Fidipa, mweni mukwabo mulēmekibwe wafika—ke Akabusa kadi. Boba bongwidile mu njibo ya Fidipa bayukile amba Akabusa i mupolofeto; wālaile kala kipupo kikatampe kya nzala kyāponene mu kitatyi kyādi kibikele mulopwe Kodusa. (Bil. 11:27, 28) Padi abeipangula amba: ‘Le i kika kyaila Akabusa kuno? Lelo udi na musapu’ka?’ Abo bamutala sō, wayata mukaba wa Polo—kipeta kilampe kya kisandi mubwanya kubikwa lupeto ne bintu bikwabo ne kuvwala’kyo mu kifuka. Akabusa wekute uno mukaba ku maulu ne ku maboko. Kupwa kanena uno musapu ulanguluja: “E mwanenena mushipiditu ujila namino amba, ‘Mwinē uno mukaba’u ukakutwa enka namino na Bayuda mu Yelusalema, kadi bakamupāna mu makasa a bantu ba mizo.’”—Bil. 21:11.

¹⁶ Bupolofeto bubabingija amba Polo unenwe kwenda ku Yelusalema. Kadi bubalombola amba kubulwa kwiivwana na Bayuda kusa kumufikija ku kupānwa “mu makasa a bantu ba mizo.” Buno bupolofeto bubatenga mityima ya bonso badi’po. Luka usoneka amba: “Potwaivwene nabya, ne batwe, ne boba badi’po, ketumwisāshila’mba  kakikanda ku Yelusalema. Penepo Polo watentulula’mba: ‘I kika le kyomudidila ne kutompa kuzozeja kusumininwa kwami? Yukai’tu amba, ngitabije, ke’nkapo kukutwa ino i ne kufwila dijina dya Mfumwetu Yesu mu Yelusalema.’”—Bil. 21:12, 13.

17, 18. Le i muswelo’ka wālombwele Polo amba i musumininwe kulonga kiswa-mutyima kya Leza, ne banababo bālongele’po bika?

¹⁷ Fwatakanya’po mobyāpityile. Banabetu, ne Luka mwine, kebesāshila Polo aleke kwenda. Bakwabo kebadila impolo. Pa kutengwa na mutyima obamuta, Polo wanena na kanye amba baleke “kuzozeja kusumininwa” kwandi nansha na munenena’po malamuni makwabo pa kino kishima kya Kingidiki amba lekai “kuntyumuna mutyima.” Bine aye i musumininwe monka mwaādi usumininwe ne pawētene na banababo ba mu Tyila, kālekelepo kumwisashila kobādi bamwisashila nansha impolo yabo imuzozeje. Pa kino, webashintulwila kine kyafwaninwe kwendela. Kino shakyo kyo kininga ne kusumininwa kwaādi nako! Pamo bwa Yesu wāmubadikidile, Polo wātele mutyima na kusumininwa kwenda ku Yelusalema. (Bah. 12:2) Polo kakimbangapo kufwila lwitabijo, aa, ino shi lubamutana, nabya ukelumona bu kyabulēme kufwa bu mulondi wa Kidishitu Yesu.

¹⁸ Banabetu abalonga’po bika? Mu kīpi, abalēmeka byaanena. Tutanga amba: “Byotwatuninye kumunekenya, twaleka’byo, twanena’mba: ‘Kiswa-mutyima kya Yehova kilongeke.’” (Bil. 21:14) Boba bādi basaka kunekenya Polo aleke kwenda ku Yelusalema abaleka kumuningila mobasakila. Abateje Polo ne kwitabija byaanena, pa kujingulula ne kukulupila amba i kiswa-mutyima kya Yehova, nansha byobidi bikomo kwitabija kobadi. Polo washilula lwendo lukamutwala ku lufu. Byādi bya kupelela Polo shi boba bamusenswe kebādipo bamuzozeja.

19. Le i ñeni’ka ya mvubu yotuboila ku byātene Polo?

¹⁹ Tubwanya kuboila ñeni ya mvubu ku byāfikile Polo: Ketwakizozeja bakwetu bakimba kulondalonda dishinda dya kwipāna mu mwingilo wa Leza. Tubwanya kwingidija ino ñeni mu ngikadilo mivulevule, ke enkapo mu yoya itala būmi ne lufu. Kimfwa, bambutwile bavule bene Kidishitu bakakolelwa pa kumona babo bana betabija kushiya kwabo ne kukengidila Yehova kulampe na kwabo, ino abo kebakimbangapo kwibazozeja. Phyllis, kaka wa mu Angeletele, uvuluka muswelo waeivwene patongele wandi mwana umo enka mwana-mukaji kwingila mwingilo wa bumishonele mu Afrika. Phyllis unena amba: “Kyadi kitatyi kikomo. Nakolelwe pa kuyuka’mba usa kwenda ku ntanda ya kulampe bininge. Nadi mwitemba koku nako na bulanda. Nalombela bininge pa uno mwanda. Le kadi bwadi butyibi bwandi, kyomukandila i kika le? Mwene i ami wadi umufundija nyeke kutūla tumweno twa Bulopwe pa kifuko kibajinji! Pano waingila mu mwaba wa ntanda-bene mu bula bwa myaka 30, kadi mfwijanga’ko Yehova difuku ne difuku pa kikōkeji kya wami mwana.” Bine, buya’byopo shi tukankamika banabetu betabije kwikala na mutyima wa kwipāna!

20, 21. Lelo i kika kilombola amba Polo wādi ukimba kwikala pamo na banababo, ne mwanda waka wādi usaka kwikala na bantu ba lwitabijo na lwandi?

²⁰ Abapu kwilongolola, Polo wenda pamo na banabetu bamukwatakenye na mutyima wabo onso. Pobādi benda ku Yelusalema, Polo ne bapwani nandi bādi bakimba kisense kya batutu ne bakaka bene Kidishitu. Mu Tyila, bētene na bana ba bwanga, bashikata nabo mafuku asamba-abidi. Mu Tolemese, bākemwine batutu ne bakaka, bapityija nabo difuku dimo. Mu Kesalea namo, bashikata mafuku kwa Fidipa. Pa kutaluka mu Kesalea, bana ba bwanga bamo baenda na Polo ne balunda nandi ku Yelusalema, bebafikija ku njibo ya Nasoni, mwanā bwanga mubajinji. Ku mfulo, bano bañenda pa kufika mu Yelusalema, Luka usekununa amba “banabetu betutundaila na nsangaji.”—Bil. 21:17.

²¹ Kibamweka patōka amba Polo wādi usangela kwikala pamo na bantu badi na lwitabijo na lwandi. Mutumibwa wāmwenine mu kukankamikwa na batutu ne bakaka, monka motukokejeja netu kukankamikwa dyalelo. Ne kutatana kwine mpika, kuno kukankamikwa kwāmukweshe akomene balwana balobe bādi na mutyima wa kumwipaya.