Bijila bya Leza bimanine pa misoñanya yandi. Ino misoñanya i bubine bwa kyalwilo budi mu Bible. Itukwashanga twivwanije mulangilo ne mwiivwanino wa Leza pa myanda. Misoñanya itukwashanga tukwate butyibi buyampe mu būmi ne kulonga byoloke. Itukwashanga nakampata mu myanda kemudipo bijila bya Leza bya patōkelela.

▸ Shapita 1, musango 8

Kukōkela Yehova kushintulula kulonga na mutyima tō byobya byaetunena kulonga. Yehova usakanga tumukōkele mwanda wa kumusanswa kotumusenswe. (1 Yoano 5:3) Shi tusenswe Leza ne kumukulupila, nabya tukalonda madingi andi mu myanda yonso. Tukamukōkela nansha ke mu ngikadilo mikomo. I biyampe tukōkele Yehova, mwanda witufundijanga mwa kwikadila na būmi buyampe pano, kadi i mwitulaye amba tukeselwa madyese mavule mu mafuku a kumeso.—Isaya 48:17.

▸ Shapita 1, musango 10

Yehova i mwitupe batwe bonso bwanapabo bwa kwitongela, nansha bukomo bwa kukwata butyibi. Ketupangilepo bwa bimashini. (Kupituluka 30:19; Yoshua 24:15) Tubwanya kwingidija bwanapabo bwetu pa kukwata butyibi buyampe. Inoko shi ketutadijepo, tubwanya kukwata butyibi bwampikwa tunangu. Kwikala na bwanapabo bwa kwitongela kushintulula’mba tufwaninwe kukwata batwe bene butyibi bwa kulamata Yehova nansha bwa kulombola’mba tumusenswe bya binebine.

▸ Shapita 1, musango 12

Yehova i mutūle’ko mbila ya mu mwikadilo, nansha bulombodi butala mwiendelejo wetu ne bilongwa byetu. Mu Bible, ye motubwanya kwifunda ino mbila ne muswelo oibwanya kwitukwasha twikale na būmi buyampe. (Nkindi 6:16-19; 1 Kodinda 6:9-11) Buno bulombodi  bwitukwashanga tuyuke bintu bimona Leza bu biyampe ne byamona bu bibi. Kadi bwitukwashanga tuyuke mwa kwikadila na buswe, mwa kukwatyila butyibi buyampe, ne mwa kwikadila biyampe na bakwetu. Nansha mbila ya ino ntanda byoyenda yonekela’ko, inoko mbila ya Yehova keishintangapo. (Kupituluka 32:4-6; Malaki 3:6) Kwiilonda kwitukiñanga ku kwisanshija bininge ku ngitu ne mu malango.

▸ Shapita 1, musango 17

Mutyima wetu wa mundamunda i bukomo bwetu bwa munda butala kiyampe ne kibi. Yehova i mwitupe batwe bonso mutyima wa mundamunda. (Loma 2:14, 15) Pa kusaka’mba mutyima wetu wa mundamunda wingile senene, tufwaninwe kwiufundija mungya mbila ya Yehova ya mu mwikadilo. Nabya mutyima wetu wa mundamunda uketukwasha tukwate butyibi busangaja Leza. (1 Petelo 3:16) Mutyima wetu wa mundamunda ubwanya kwitudyumuna shi ketukimbe kutonga butongi bwa bulembakane, nansha kadi ubwanya kwitulengeja twiivwane bibi mpata shi tubalonga kintu kibi. Mutyima wetu wa mundamunda ubwanya kuzoza, inoko na bukwashi bwa Yehova, tubwanya kwiukomeja monka. Mutyima wa mundamunda muyampe witupanga ndoe ya mutyima ne kwilēmeka batwe bene.

▸ Shapita 2, musango 3

Kutyina Leza kushintulula’mba tumusenswe kadi tumulēmekele bininge, ketukisakepo kulonga kintu kyo-kyonso kekimusangajapo. Kutyina Leza kwitukwashanga tulonge kyokya kiyampe ne kupela kulonga kyokya kibi. (Ñimbo ya Mitōto 111:10) Kwitukwashanga tuteje na katentekeji byonso binena Yehova. Kadi kwitukwashanga tufikidije milao yetu kwadi mwanda tumusenswe bininge. Kutyina Leza kudi na lupusa pa mulangilo wetu, pa muswelo otwikele na bakwetu, ne pa butongi botutonga difuku ne difuku.

▸ Shapita 2, musango 9

Kwisāsa i bulanda bukatampe bwivwananga muntu pa mwanda wa kintu kibi kyalongele. Boba basenswe Leza bealakanyanga bininge shi abajingulula’mba  i balonge kintu kekikwatañenepo na mbila yandi. Shi tubalonga kintu kibi, tufwaninwe kuzenza Yehova etulekele kupityila pa kitapwa kya kinkūlwa kya Yesu. (Mateo 26:28; 1 Yoano 2:1, 2) Shi tubesāsa bya binebine ne kuleka kulonga bibi, tukulupilei amba Yehova wetulekela. Ketukifwaninwepo kwendelela na kwitopeka pa byotwalongele mafuku kunyuma. (Ñimbo ya Mitōto 103:10-14; 1 Yoano 1:9; 3:19-22) Tufwaninwe kulonga bukomo bwa kuboila ñeni ku bilubo byetu, kushinta milangwe yo-yonso mibi, ne kwiendeja mungya mbila ya Yehova.

▸ Shapita 2, musango 18

Shi muntu ulongele bubi bukatampe kesāshilepo kadi wapele kulonda mbila ya Yehova, kakashalapo mu kipwilo. Ufwaninwe kupangwa. Shi muntu wapangwa, ketukidipo nandi mu kipwano kadi ketukīsambepo nandi. (1 Kodinda 5:11; 2 Yoano 9-11) Mpangiko ya kupangwa ikiñanga dijina dya Yehova ne kipwilo. (1 Kodinda 5:6) Kadi kupangwa i kulemununwa kubwanya kukwasha muntu esāse mwanda wa ajokele kudi Yehova.—Luka 15:17.

▸ Shapita 3, musango 19

Yehova witusenswe kadi usakanga kwitukwasha. O mwanda i mwitupe buludiki, bulombodi, ne madingi kupityila ku Bible ne ku bantu basenswe Leza. Byotudi bantu bampikwa kubwaninina, tusakilwa bya binebine buno bukwashi. (Yelemia 17:9) Shi tuteja na bulēme boba bengidija Yehova pa kwituludika, tulombolanga’mba tumulēmekele kadi tusakanga kumukōkela.—Bahebelu 13:7.

▸ Shapita 4, musango 2

Byotudi bampikwa kubwaninina, i kipēla kwikala na kwisakila ne mitatulo. Inoko Yehova usakanga twikale betyepeje. Divule, tushilulanga kwikala betyepeje kitatyi kyotwidingakanya na Yehova ne kitatyi kyotujingulula motwikadile batyetyetyetye. (Yoba 38:1-4) Muswelo mukwabo muyampe wa kwikala betyepeje i kwifunda kulangulukila bininge pa bakwetu ne pa bintu bya kamweno kobadi pa kyaba kya batwe bene. Divule mitatulo ilengejanga muntu alange amba i muyampe kutabuka bantu bakwabo. Muntu mwityepeje witalanga pampikwa budimbidimbi ne kumona biyampe byaloñanga ne bukōkekōke bwandi. Katyinangapo kwitabija bilubo, kulomba lusa, kwitabija bulombodi, ne madingi. Muntu mwityepeje ukulupilanga mudi Yehova ne kulonda bulombodi bwandi.—1 Petelo 5:5.

▸ Shapita 4, musango 4

Lupusa i kyepelo kya kupāna ndudi ne kukwata butyibi. Yehova ye udi na lupusa lwa peulu bininge mūlu ne pano pa ntanda. Byaāpangile bintu byonso, aye ye Muntu wa bukomo bininge mūlu ne pano pa ntanda. Wingidijanga nyeke lupusa lwandi mwanda wa kamweno ka bantu bakwabo. Yehova i mupe bantu bamo kiselwa kya kwitulela. Kimfwa, bambutwile, bakulumpe mu kipwilo, ne imbikalo badi na lupusa kampanda, kadi Yehova usakanga twingidile nabo pamo. (Loma 13:1-5; 1 Temote 5:17) Ino shi bijila bya bantu kebityumuna bijila bya Leza, tukōkelanga Leza pa kyaba kya kukōkela bantu. (Bilongwa 5:29) Potukōkela lupusa lwa bantu bengidija Yehova, tulombolanga Yehova amba tulēmekele butyibi bwandi.

▸ Shapita 4, musango 7

Yehova wingidijanga bakulumpe, ke batutu ba bwino kadi, mwanda wa kulela kipwilo. (Kupituluka 1:13; Bilongwa 20:28) Bano bana-balume betukwashanga tulame nyeke kipwano kikomo na Yehova ne kumutōta mu ndoe kadi mu ndudi. (1 Kodinda 14:33, 40) Bakulumpe pa kutongwa na  mushipiditu ujila, bafwaninwe kubwanya bisakibwa bitelelwe mu Bible. (1 Temote 3:1-7; Tetusa 1:5-9; 1 Petelo 5:2, 3) Tukulupile ne kukwatakanya bulongolodi bwa Leza, o mwanda twingidilanga pamo na bakulumpe mu nsangaji.—Ñimbo ya Mitōto 138:6; Bahebelu 13:17.

▸ Shapita 4, musango 8

Yehova i mupe bambutwile kiselwa kya kulela babo bana. Inoko, Bible ushintulula’mba mulume ye mutwe wa kisaka. Shi mu njibo i mutupu tata, mama ye mutwe wa kisaka. Mu biselwa bya mutwe wa kisaka mudi kudisha kisaka, kwikivwika, ne kwikisokwela mwa kwikala. I kya mvubu mpata mutwe wa kisaka atangidile kisaka kyandi mu kutōta Yehova. Kimfwa, uloñanga bukomo bwa kuyuka’mba batanwanga kyaba ne kyaba ku kupwila, bendanga mu busapudi, ne kwifunda Bible kya pamo. Kadi mutwe wa kisaka ye ukwatanga butyibi bwa mfulo. Wielelanga’ko nyeke kwiula Yesu na kwikala na kanye ne na bujalale, kekalangapo nansha dimo na kasumalomo nansha kusanshijañana. Kino kilengejanga mu kisaka mwikale ngikadila ya buswe, mu uno muswelo bonso mu kisaka beivwananga biyampe ne kutamija kipwano kyabo na Yehova.

▸ Shapita 4, musango 12

Kitango Kyendeji i kisumpi kya bana-balume badi na lukulupilo lwa kwenda mūlu, bene bengidijibwa na Leza pa kuludika mwingilo wa bantu bandi. Mu myaka katwa kabajinji, Yehova wādi wingidija kitango kyendeji pa kuludika kipwilo kibajinji kya bwine Kidishitu mu butōtyi ne mu mwingilo wabo wa busapudi. (Bilongwa 15:2) Dyalelo, kisumpi kya batutu bengila bu Kitango Kyendeji batangidilanga mu kwendeja, kuludika, ne kukinga bantu ba Leza. Kitatyi kikwata bano batutu butyibi, bakulupilanga mu buludiki bwa Kinenwa kya Leza ne mushipiditu ujila. Yesu wātelele kino kisumpi kya bashingwe māni bu “umpika mukōkele ne mudyumuke.”—Mateo 24:45-47.

▸ Shapita 4, musango 15

Kudi kitatyi kimo kibwanya kunenwa kaka engile mwingilo kampanda mu kipwilo ufwaninwe kwingilwa na tutu. Kitatyi kyaingila uno mwingilo, ufwaninwe kwipūta ku mutwe mwanda wa kulombola’mba ulēmekele mpangiko ya Yehova. Inoko unenwe kwipūta ku mutwe mu myanda’tu imoimo kete. Kimfwa, kaka ukekala na kintu kampanda kya kwipūta ku mutwe shi wendeja kifundwa kya Bible na wandi mulume nansha na tutu mukwabo mubatyijibwe.—1 Kodinda 11:11-15.

▸ Shapita 4, musango 17

Kuleka kwikuja mu bya ino ntanda i kupela kwikuja mu myanda ya politike. (Yoano 17:16) Bantu ba Yehova bakwatakanyanga Bulopwe bwandi. Ketwikujangapo mu myanda ya ino ntanda, monka kemwēkujije’mopo Yesu.

Yehova witusoñanya twikale “munshi mwa maludiki ne mwa ba lupusa.” (Tetusa 3:1, 2; Loma 13:1-7) Inoko kijila kya Leza kinena kadi amba ketufwaninwepo kwipayañana. O mwanda mutyima wa mundamunda wa mwine Kidishitu ukamupeleja kwenda ku divita. Shi mwine Kidishitu kakwata butyibi bwa kwingila mwingilo wa Leta pamo bwa mwingilo ukwatañene na busola, ufwaninwe kubandaula shi mutyima wandi wa mundamunda keumukambakanyapo.

Tutōtanga’nka Yehova kete mwanda ye Umpangi wetu. Nansha byotulēmekanga biyukeno bya muzo, ketufwaninwepo kwimuna ndalapo nansha kwimba lwimbo lwa ntanda. (Isaya 43:11; Danyele 3:1-30; 1 Kodinda 10:14) Kadi, bantu ba Yehova bakwatanga abo bene butyibi bwa kuleka kuvota kisumpi nansha kimo kya politike nansha muntu kampanda. Tuloñanga namino mwanda twi batonge kala kwikala ku mutamba wa umbikalo wa Leza.—Mateo 22:21; Yoano 15:19; 18:36.

▸ Shapita 5, musango 2

Ntanda ikankamikanga mulangilo wa Satana. Uno mulangilo i musambakane mu bantu kebasenswepo Yehova ne kebamwiulapo kadi bapumpunya mbila yandi. (1 Yoano 5:19) Uno mulangilo ne bilongwa byo bitwa bu  mushipiditu wa ino ntanda. (Efisesa 2:2) Bantu ba Yehova baloñanga bukomo bwa kuyuka’mba kebatādilwepo na uno mushipiditu. (Efisesa 6:10-18) Inoko, tusenswe mashinda a Yehova kadi twielelanga’ko mwanda wa kwikala na mulangilo wandi.

▸ Shapita 5, musango 7

Bupondo i kuvundamina bubine bwa mu Bible. Batupondo batombokelanga Yehova ne Yesu, Mulopwe mutongwe wa Bulopwe bwa Leza, kadi baloñanga bukomo bwa kukoka bakwabo bebalonde. (Loma 1:25) Basakanga kuleta kutatana mu ñeni ya boba batōta Yehova. Bantu bamo ba mu kipwilo kibajinji kya bwine Kidishitu bāikele batupondo, ne dyalelo nadyo badi’ko. (2 Tesalonika 2:3) Boba balamete Yehova kebadipo mu kipwano nansha kimo na batupondo. Ketufwaninwepo nansha dimo kuleka mutyima wa kusaka kuyuka nansha kukokwa na bantu bakwabo bitulengeje tutange nansha kuteja milangwe ya batupondo. Batwe tulamete Yehova ne kumutōta’nka aye kete.

▸ Shapita 5, musango 9

Munshi mwa Bijila bya Mosesa, muzo wa Isalela wādi ulomba Yehova ebalekele bubi bwabo. Bādi bālambula ku tempelo bitapwa bya kupūta bubi bya miseke, māni, ne banyema. Kino, kyādi kivuluja bene Isalela amba Yehova usakanga kwibalekela bubi bwabo, bwa muzo nansha bwa muntu ne muntu. Mwenda mafuku, Yesu pa kupwa kupāna būmi bwandi mwanda wa kupūta bubi, bino bitapwa bya kupūta bubi kebyākidipo monka na mvubu. Yesu wāpēne kitapwa kibwaninine “dimo kupwididile.”—Bahebelu 10:1, 4, 10.

▸ Shapita 7, musango 6

Munshi mwa Bijila bya Mosesa, bantu bādi bapēlwe lupusa lwa kudya banyama. Kadi bēbasoñenye kulambula bitapwa bya banyama. (Levi 1:5, 6)  Inoko Yehova kapēle kashā bantu lupusa lwa kususula banyama. (Nkindi 12:10) Kadi, mu Bijila mwādi bijila byādi bikinga banyama ku kwibasusula. Bene Isalela bāsoñanibwe kulela senene banyama.—Kupituluka 22:6, 7.

▸ Shapita 7, musango 6

Tupindi twa mashi. Mashi i mabundwe na bipindi biná bikatampe—miseke ityila, miseke itōka, miseke ikwatyija mashi, ne lwima. Bino bipindi biná bikatampe bibwanya kwabanibwa mu tupindi tutyetutye twitwa bu tupindi twa mashi. *

Bene Kidishitu bapelanga kwelwa mashi onso matuntulu nansha kipindi kyo-kyonso pa bino bipindi biná bikatampe. Ino le baketabija kwelwa tupindi twa mashi? Bible kashintulwilepo kamo ne kamo. Nanshi mwine Kidishitu ufwaninwe kwikwatyila butyibi mungya mutyima wandi wa mundamunda mufundijibwe na Bible.

Bene Kidishitu bamo bapelanga tupindi tonso twa mashi. Ye bano balañanga’mba Bijila bya Leza kudi Isalela byādi bisoñanya’mba mashi o-onso alupulwa ku nyama afwaninwe ‘kumwangwa panshi.’—Kupituluka 12:22-24.

Inoko bakwabo batoñanga mu muswelo mwishile. Mityima yabo ya mundamunda ibalekanga betabije tupindi tumo twa mashi. Ye bano balañanga’mba tupindi tutyetutye twa mashi ketukyelekejapo būmi bwa kipangwa kuselelwe mashi.

Shi kokwata butyibi butala pa tupindi twa mashi, bandaula bino bipangujo:

• Le ndyukile’mba kupela tupindi tonso twa mashi kushintulula’mba nkiketabijapo bundapi kampanda bulwa na mbá nansha bundapi kampanda bukwasha kwimika mashi atamba?

•   Le nkashintulwila namani muñanga kine kyompelela nansha nkyongitabijija kwingidija kapindi kamo nansha tupindi tuvule twa mashi?

Bundapi. Byotudi bene Kidishitu, ketupānangapo mashi, nansha kwibīkila mashi etu a kwingidija pa lupasulo. Inoko, kudi bundapi bukwabo mobengidijanga mashi a mwine ubela. Mwine Kidishitu ufwaninwe kukwata butyibi aye mwine pa mukengidijibwa mashi andi mu myanda itala lupasulo, bipimo, nansha mu bundapi bo-bonso. Kitatyi kilongeka bino bintu, mashi a mwine ubela abwanya kutalulwa onso mu kitatyi kampanda mu ngitu ya ubela.—Shi usaka kuyukila’ko myanda mikwabo, tala Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 11, 2000, paje 30-31.

Kimfwa, kudi muswelo umo wa kundapa witwa bu kusābula mashi (hémodilution), mwine mobatalulanga kipindi kya mashi a ubela kumeso’tu kwa kumupasula ne kwiapingakanya na kintu kivudija mashi. Ebiya, kitatyi kyobamupasula nansha pa kupwa’tu kumupasula, bajokejeja ubela’wa mashi.

 Muswelo mukwabo wa kundapa witwanga bu kukūla mashi atambile (récupération du sang épanché). Mu buno bundapi, mashi a ubela alupuka kitatyi kya lupasulo akongakanibwanga, akendwa, kupwa bajokejeja’o ubela’wa kitatyi kya lupasulo nansha pa kupwa’tu kwa lupasulo.

Dokitele ne dokitele uloñanga buno bundapi mu muswelo mwishile’ko na dokitele mukwabo. Nanshi kumeso kwa kwitabija lupasulo lo-lonso, bipimo, nansha bundapi bo-bonso, mwine Kidishitu ufwaninwe kuyuka senene muswelo obakengidija mashi andi.

Shi kokwata butyibi butala pa bundapi mobengidija obe mashi, bandaula bino bipangujo:

• Shi mashi ami amo asa kukokwa mu yami ngitu kadi kulupuka kwao kukemikwa nansha’tu mu kitatyi kampanda, le mutyima wami wa mundamunda ukandeka mone ano mashi bu akidi’nka ami, kealombepo ‘kumwangwa pa nshi’?—Kupituluka 12:23, 24.

• Le mutyima wami wa mundamunda mufundijibwe na Bible ukamvutakana shi kitatyi kyobañundapa, abaunkoke mashi amo, abalonga’mo bya kulonga, ne kunjokejeja’o mu ngitu nansha pa kilonda kya lupasulo?

• Lelo ndyukile amba kupela kundapwa bundapi mobengidija mashi ami kushintulula’mba nkiketabijapo kupimwa mashi, kusāsa mashi mu mashini, nansha kwingidija mashini engila bu mukunka ne mayumba?

 Kumeso kwa kukwata butyibi pa mwanda utala tupindi twa mashi ne bundapi mobengidija mashi etu, tufwaninwe kulomba Yehova etuludike ne kulonga bukimbi. (Yakoba 1:5, 6) Kupwa, tufwaninwe kwingidija mutyima wetu wa mundamunda mufundijibwe na Bible pa kukwata butyibi. Ketufwaninwepo kwipangula bantu bakwabo mobadi ba kulongela shi abo bo badi batenwe na uno mwanda, kadi bantu bakwabo kebafwaninwepo kwikala na lupusa pa butyibi bwetu.—Loma 14:12; Ngalatea 6:5.

▸ Shapita 7, musango 11

Kwikala batōka mu mwikadilo kushintulula kwikala na mwiendelejo ne bilongwa bitōka ku meso a Leza. Mu butōki bwa mu mwikadilo mubadilwa byotulanga, byotunena, ne byotulonga. Yehova witusoñanya twepuke mwiendelejo o-onso wa disubi nansha busekese. (Nkindi 1:10; 3:1) Tufwaninwe kukwata butyibi bwa kulonda mbila itōka ya Yehova kumeso kwa batwe kutanwa mu ngikadilo iketutūla pa ditompo dya kulonga kintu kibi. Tufwaninwe kulombela kyaba kyonso mwanda wa Leza etukwashe tulame ñeni yetu itōka, kadi tufwaninwe kusumininwa kwepuka matompo a busekese.—1 Kodinda 6:9, 10, 18; Efisesa 5:5.

▸ Shapita 8, musango 11

Mu kwiendeja pampikwa bumvu mubadilwa kwisamba nansha kulonga bintu mu muswelo ujilula bininge mbila ya Leza ne kumwekeja mwikadilo wampikwa bumvu. Muntu ulonga namino ulombolanga’mba kalēmekelepo bijila bya Leza. Shi muntu wiendeja pampikwa bumvu, wandi mwanda ukavuijibwa mu komite wa butyibi. Mu disubi mubadilwa bilongwa bibi bya miswelo palapala. Kukwatañana na bukata bwa myanda, myanda imo ya disubi ibwanya kulomba kupwijibwa mu komite wa butyibi mu kipwilo.—Ngalatea 5:19-21; Efisesa 4:19; shi ukimba kuyukila’ko myanda mikwabo, tala “Bipangujo bya Batangi” mu Kiteba kya Mulami kya mafuku 15 Kweji 7, 2006, mu Falanse.

▸ Shapita 9, musango 7; Shapita 12, musango 10

Yehova i mutūle’ko kusambakena pamo bu kilomboji kyampikwa disubi kya buswe pa bukata bwa ba mulume ne mukaji. Inoko shi muntu wikaila ku byamutaka, nansha winyuka byamutaka byandi mwanda wa kwipwa bilokoloko bya busekese, nankyo wingidijanga byamutaka mu muswelo wa disubi. Kino kibidiji kibwanya kona kipwano kya muntu na Yehova. Kibwanya kulangula bilokoloko bibi kadi kibwanya kulengeja muntu ekale na mumweno munyengakane pa kusambakena pamo. (Kolose 3:5) Muntu udi na kino kibidiji kya disubi kadi ukomenwa kwikileka kafwaninwepo kukōka. (Ñimbo ya Mitōto 86:5; 1 Yoano 3:20) Shi nobe udi na kino kibidiji, lombela Yehova bya binebine mwanda wa akukwashe. Epuka bintu pamo bwa porno, mine ikakulengeja wikale na milangwe ya disubi. Wisambe na mbutwile obe mwine Kidishitu nansha na mulunda nobe mutame ulēmekele bijila bya Yehova. (Nkindi 1:8, 9; 1 Tesalonika 5:14; Tetusa 2:3-5) Kulupila’mba Yehova umonanga ne kusangela bukomo bolonga bwa kwikala wampikwa disubi mu mwikadilo.—Ñimbo ya Mitōto 51:17; Isaya 1:18.

▸ Shapita 9, musango 9

Yehova wātūdile’ko busongi bwikale bwa mwana-mulume umo ne mwana-mukaji umo. Mu Isalela wa kala, Leza wālekele bana-balume bekale na bakaji bavule, inoko ino keyādipo mpango yandi mibajinjibajinji. Dyalelo, Yehova ketabijepo kwikala na bakaji bavule mu bantu bandi. Mulume ufwaninwe kwikala na mukaji umo kete, mukaji nandi na mulume umo kete.—Mateo 19:9; 1 Temote 3:2.

▸ Shapita 10, musango 12

Yehova wādi usaka ba mulume ne mukaji bekale nyeke pamo mu būmi bwabo bonso. (Ngalwilo 2:24; Malaki 2:15, 16; Mateo 19:3-6; 1 Kodinda 7:39) I mwitabije kwilubula enka shi mulume nansha mukaji walonga makoji. Mu uno mwanda, Yehova i mupe mulume nansha mukaji ulubilwe bwanapabo bwa kukwata butyibi bwa kwilubula nansha kuleka kwilubula.—Mateo 19:9.

 Kyaba kimo, bene Kidishitu bamo bakwatanga butyibi bwa kusansana nansha shi kekudipo kilongwa kya busekese. (1 Kodinda 7:11) Mu ino myanda ilonda’ko’i, mwine Kidishitu ubwanya kulomba kusansana.

• Kupela kukukwatakanya ku kusaka: Mulume wapele kuvuija bisakibwa bya ku ngitu bya kisaka, kisaka kekikomenwa’nka ne lupeto nansha bya kudya.—1 Temote 5:8.

• Kususulwa bibi ku ngitu: I kususula mwinē pobe ku ngitu bimufikija ku kwimona’mba bukomo bwandi bwa ngitu nansha būmi bwandi kebudi mu kyaka.—Ngalatea 5:19-21.

• Kutūlwa mu kyaka kwa kipwano kya muntu na Yehova: Mulume nansha mukaji walengeja mwinē pandi akomenwe kwingidila Yehova.—Bilongwa 5:29.

▸ Shapita 11, musango 19

Batwe bonso tusakanga kufwijibwa’ko ne kukankamikwa. (Nkindi 12:25; 16:24) Tubwanya kwikomeja ne kwisenga batwe bene na bene na binenwa bya buswe kadi bya kanye. Bino binenwa bibwanya kukwasha batutu ne bakaka bōminine ne kwendelela kwingidila Yehova nansha ke mu makambakano makatampe. (Nkindi 12:18; Fidipai 2:1-4) Shi muntu watyumukwa mutyima bininge, tufwaninwe kumuteja na bulēme ne kulonga bukomo bwa kwivwanija muswelo waeivwana. Kulonga namino kubwanya kwitukwasha tuyuke bya kunena nansha bya kulonga mwanda wa kumukwasha. (Yakoba 1:19) Witungile kitungo kya kuyuka senene batutu ne bakaka mwa kuyukila biyampe bine byobasakilwa. Nabya ukebakwasha banyemene ku Nsulo ya busengi bonso ne bukankamane, kwine kobakatana kutūkijibwa mutyima kwa bine.—2 Kodinda 1:3, 4; 1 Tesalonika 5:11.

▸ Shapita 12, musango 16

Bible kaletelepo bijila bipotoloke pa mwa kupityila butundaile. Bibidiji bya kotushikete ne bijila bya Leta i bishile mungya kifuko ne kifuko. (Ngalwilo 24:67; Mateo 1:24; 25:10; Luka 14:8) Kipindi kya mvubu  mpata mu butundaile i mutyipo utyipanga ba mulume ne mukaji ku meso a Yehova. Balume ne bakaji bavule batoñanga ba mu kisaka kyabo ne balunda nabo ba pabwipi ba kutanwa’po kitatyi kyobatyipa mutyipo wabo. Kadi babwanya ne kutonga mukulumpe wa kunena mwisambo wimanine pa Bible. Ba mulume ne mukaji ye ba kukwata butyibi bwa mwa kwikadila butundaile nansha fetyi yabo. Shi idi’ko, bakalonga’yo pa kupwa kwisonga. (Luka 14:28; Yoano 2:1-11) Nansha shi ba mulume ne mukaji abakwata butyibi bwa muswelo’ka pa mobasa kulongela butundaile bwabo, bafwaninwe kulonga bukomo bwa amba butundaile bwabo bupeje Yehova bulēme. (Ngalwilo 2:18-24; Mateo19:5, 6) Misoñanya ya mu Bible ibwanya kwibakwasha bakwate butyibi buyampe. (1 Yoano 2:16, 17) Shi ba mulume ne mukaji abatonge amba ku fetyi yabo kukekala mālwa, bafwaninwe kulonga bukomo bwa kuyuka’mba fetyi italwanga senene. (Nkindi 20:1; Efisesa 5:18) Shi basaka kombwe minjiki nansha kwisangaja ko-konso, bafwaninwe kulonga bukomo bwa kuyuka shi bino bintu i bipeja Yehova bulēme. Ba mulume ne mukaji bene Kidishitu bafwaninwe kuta mutyima ku kipwano kyabo na Leza ne ku kipwano kyabo abo bene pa kyaba kya kuta’o’nka ku difuku dya butundaile.—Nkindi 18:22; shi usaka kuyukila’ko myanda mikwabo, tala Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 11, 2006, paje 12-21.

▸ Shapita 13, musango 18

Tusakanga kukwata butyibi buyampe bwimanine pa misoñanya ya mu Kinenwa kya Leza. Kimfwa, mwine Kidishitu ubwanya kwitwa na wandi mulume nansha wandi mukaji ke Kamonipo wa Yehova bakadīle pamo byakudya na babutule mu mafetyi a ntanda. Shi ubatanwa na uno mwanda, le ukalonga’po namani? Shi mutyima obe wa mundamunda ubakuleka ukatanwe’ko, ufwaninwe kushintulwila obe mulume nansha obe mukaji amba shi kukalongwa bisela bya bwine ntanda pa kudya, abe kukalonga’byopo. Kadi ufwaninwe kubandaula shi kukakukajapo bantu bakwabo na kukadya byakudya’bya.—1 Kodinda 8:9; 10:23, 24.

Nansha padi mukulu obe wa kaji ubwanya kukubweja’ko lupeto nansha bintu bikwabo mu kitatyi kya mafetyi, kimfwa pa Noele nansha mafuku makata a ntanda. Le ukapela’byo? Kunenwepo’nka kupela. Butyibi  bobe bwa kwitabija nansha kupela bulondakana nakampata na mumweno wa mukulumpe obe wa kaji. Lelo aye umonanga byaemubweja’ko bu bibadilwa mu fetyi? Nansha i muswelo’tu wa kulombola kufwija’ko? Shi ubalangulukila pa ino myanda ne mikwabo, kokwata butyibi bwa kwitabija’byo nansha kupela’byo.

Mwanda mukwabo, muntu ubwanya kukupa kyabuntu mu kitatyi kya fetyi ne kunena’mba: “Ndyukile’mba kufetengapo ino fetyi, inoko tambula’tu kino kyabuntu.” Pakwabo uno muntu usaka’tu kukulombola buntu. Ku mutamba mukwabo, le kudi bubinga bwa kulangila’mba muntu’wa usaka kutompa lwitabijo lobe nansha usaka ufete nabo? Pa kupwa kubandaula uno mwanda, ukakwata butyibi bwa kwitabija nansha kupela kyabuntu. Mu butyibi bonso botukwata, tusaka kwikala na mutyima wa mundamunda muyampe ne kukōkela Yehova.—Bilongwa 23:1.

▸ Shapita 13, musango 22

Mu myanda mivule, shi kubulwa kumvwañana kuvuijibwa bukidibukidi kadi mu ndoe, kekubayengapo. (Mateo 5:23-26) Ku bene Kidishitu bonso, kintu kyobafwaninwe kutangidija dibajinji i kutumbija Yehova ne kulama kipwilo mu bumo.—Yoano 13:34, 35; 1 Kodinda 13:4, 5.

Shi bene Kidishitu ababulwe kumvwañana mu myanda ya bya busunga, bafwaninwe kulonga bukomo bwa kuvuija myanda pampikwa kukasamba mu kidye. Mu 1 Kodinda 6:1-8 mudi madingi a mutumibwa Polo atala kwisambila mu bidye mu bukata bwa bene Kidishitu. Kusambila mwanetu kubwanya kumwekeja Yehova bibi ne kipwilo kine. Mu Mateo 18:15-17, i mutelwe matabula asatu afwaninwe kulonda bene Kidishitu pa kuvuija myanda mikatampe pamo bwa buvubavuba nansha manyengenyenge. (1) Bafwaninwe dibajinji kulonga bukomo bwa kuvuija myanda abo bene. (2) Shi kebyendekelepo, babwanya kwita’po muntu umo mu kipwilo nansha babidi batame bebakwashe. (3) Ebiya, shi bidi na mvubu, babwanya kukatūla myanda ku kitango kya bakulumpe bapwije’yo. Shi myanda keidi ku bakulumpe, bakulumpe bakengidija misoñanya ya mu Bible mwanda wa kukwasha bonso bafikile ku  kumvwañana mu ndoe. Shi bantu bamo badi mu ino myanda abapele kulonda mbila ya mu Bible, nankyo bibwanya kulomba bakulumpe pa kipwilo babunde komite wa butyibi.

Kudi myanda imo ilomba kupwijibwa mu bisambo ku Leta, kimfwa myanda ilomba kwilubula, lupusa lwa kulela bana, kufutwa lupeto pa kwilubula, lupeto lwa kukūlwa ku bizumba, nansha mukanda wa bupyani. Shi mwine Kidishitu waenda ku Leta mwanda wa kupwija ino myanda mu ndoe, kajilwilepo madingi a Polo.

Shi i bupolapola bukatampe, kimfwa, kulāla na muntu ku bukomo, kona mwana, kutambwa, kwibwa bintu bivule, nansha kwipayañana, nabya mwine Kidishitu ukatūla uno mwanda ku ba lupusa ba ntanda, kajilwilepo madingi a Polo.

▸ Shapita 14, Musango 14

Tamba mu budimi bwa Edena, Satana ukimbanga kongola bantu. (Ngalwilo 3:1-6; Kusokwelwa 12:9) I muyuke’mba shi abwanye kona milangwe yetu, uketulengeja tulonge kyokya kibi. (2 Kodinda 4:4; Yakoba 1:14, 15) Wingidijanga mapolitike, mutōtelo, busunga, kwipwija mukose, masomo, ne bintu bikwabo bivule mwanda wa kukankamika muswelo wandi wa kulanga ne kwiumwekeja bu muyampe.—Yoano 14:30; 1 Yoano 5:19.

Satana uyukile’mba kakidipo na kitatyi kivule kya kongola bantu. O mwanda uloñanga bukomo bwandi bonso mwanda wa kongola bantu bavule bene. Nakampata usakanga kongola boba bengidila Yehova. (Kusokwelwa 12:12) Shi ketudyumukilepo, Dyabola ubwanya kona bityebitye mulangilo wetu. (1 Kodinda 10:12) Kimfwa, Yehova usakanga masongi ekale a myaka na myaka. (Mateo 19:5, 6, 9) Inoko bantu bavule dyalelo bamonanga busongi pamo bwa kumvwañana ko-konso kubwanya kutyumunwa bukidibukidi. Mafilime mavule ne myanda ya ku televijo nabyo bikankamikanga uno mulangwe. Tufwaninwe kulonga bukomo bwa kuleka kwikala na mumweno wa ino ntanda pa mwanda utala busongi.

 Muswelo mukwabo ukimbanga Satana kwitongola i wa kukankamika mushipiditu wa bwanapabo. (2 Temote 3:4) Shi ketudyumukilepo, tubwanya kupēlula lupusa lwa boba batongelwe na Yehova. Kimfwa, tutu ubwanya kushilula kupela kulonda buludiki bwa bakulumpe pa kipwilo. (Bahebelu 12:5) Nansha kaka ubwanya kushilula kutatana mpangiko ya Yehova ya bumutwe mu kisaka.—1 Kodinda 11:3.

Ketufwaninwepo nansha dimo kuleka Dyabola one mulangilo wetu. Ino, tusakanga kwiula mulangilo wa Yehova ne kuta nyeke “mityima ku bintu bya kokwa kūlu.”—Kolose 3:2; 2 Kodinda 2:11.

▸ Shapita 16, musango 9

Batwe bonso tusakanga kwikala na bukomo buyampe bwa ngitu kadi tukimbanga kundapwa biyampe shi tubabela. (Isaya 38:21; Mako 5:25, 26; Luka 10:34) Dyalelo, kudi myundapilo mivule ne bundapi bwa badokitele ne bantu bakwabo. Shi ketukwata butyibi pa bundapi bwa kundapwa, i biyampe tulonde misoñanya ya mu Bible. Tuvulukanga’mba enka Bulopwe bwa Leza kete bo buketukomeja lonso. Ketutengapo mutyima bininge ku bukomo bwetu bwa ngitu twailwa ne butōtyi botutōta Yehova.—Isaya 33:24; 1 Temote 4:16.

Tufwaninwe kupela na kusumininwa bundapi bo-bonso bumweka bu bengidijanga’mo bukomo bwa bandemona. (Kupituluka 18:10-12; Isaya 1:13) O mwanda kumeso kwa kwitabija bundapi bo-bonso nansha lawa, tufwaninwe kulonga bukomo bwetu bonso bwa kujingulula i bika bifyeme’mo ne bikankamikanga mulangwe’ka. (Nkindi 14:15) Ketwakilwai’ko amba Satana usakanga kwitongola tutwele mu bundemona. Shi tubamone’tu nansha kakilomboji kalombola’mba buno bundapi bukwatañene na bundemona, i biyampe kwibuleka.—1 Petelo 5:8.

▸ Shapita 16, musango 18