“SHI kudi kintu kyonkokeja kukulongela, ndyukije’kyo nekilonge,” Bino byo binenwa binenanga bantu bavule umbukata mwetu ku mulunda nansha ku muntu otubutulwa nandi ufwidilwe. Ee, bine

twikinenanga pakubulwa budimbidimbi. Tukokeja kulonga kintu kyo kyonso mwanda wa kumukwasha. Ino lelo bafwilwe bekalanga na kibidiji kya kwitwita ne kwitusapwila’mba: “Nalanga kudi kintu kampanda kyokokeja kunongela mwanda wa kunkwasha”? Pavule kekikalangapo uno muswelo. I kimweke patōka’mba tufwaninwe kushilula batwe bene kulonga kintu kampanda, shi bine tusenswe kukwasha ne kutalaja mutyima wa muntu udi na kyāso.

Lukindi lumo lwa mu Bible lunena’mba: “Kinenwa kinenwa pafwaninwe i pamo’nka bwa myembe ya nsahabu mu bilala bya ndalama.” (Nkindi 15:23; 25:11) I kyatunangu kuyuka kyokya kifwaninwe kunenwa ne kyokya kekifwaninwe kunenwa, kyokya kifwaninwe kulongibwa ne kyokya kekifwaninwe kulongibwa. Talai pano madingi amo amo a mu Bisonekwa aikēle kukwasha bantu bamo-bamo bāfwidilwe.

Ivwana: Yakoba 1:19 unena’mba “peja pa kwivwana.” Kimo kya mu bintu bikwasha kyokokeja kulongela muntu mufwilwe i kwiabanya nandi kujingwa mutyima na ku mwivwana. Bantu bamo-bamo bafwilwe bakokeja kwikala na kyāka kya kusaka kwisambila pa mukena wabo ufwile, pa kizumba nansha pa misongo imwipaile, nansha pa mwīivwanino wabo wa tamba difuku dyāfwile. Nankyo ipangula’mba: “Le ukasepelela kwisambila pa uno mwanda?” Leka abo bene batyibe mbila. Pādi uvuluka kitatyi kyāfwile shandi, nsongwalume umo wānene’mba: “Kitatyi kyādi bantu bakwabo bangipangula mobyāpityīle, bine kyāunkweshe bininge, ne bāuntejeje na katentekeji.” Teja na butukanye ne na mutyima wa lusa pampikwa kulanga’mba ufwaninwe kulondolola nansha kukimba muswelo wa kupwija mwanda. Wibaleke banene byonso byobasaka kukusapwila.

Leta kikulupiji: Wibakulupije amba bālongele byonso byobādi bakokeja kulonga (nansha mwanda mukwabo oyukile bu wabine ne muyampe). Wibasapwile amba mwīivwanino wabo​—wa kufitwa mityima, bulobo, kwitopeka, nansha mwīivwanino mukwabo​—byonso kebikokejapo kwikala bibi. Wibafumikile myanda itala bantu bakwabo boyukile baikele kujokeja mityima yabo kumfuko kupwa kwa kufwilwa mu muswelo umo onka. Nkindi 16:24 unena’mba “binenwa bilumbuluke” i “bukomo bwa bikupa.”​—1 Tesalonika 5:11, 14.

Ikala ponka: Ikala ponka, ke enkapo umbula bwa mafuku matyetye mabajinji akīkelepo balunda ne bakumusuku wandi bavule kete mhm; ino ufwaninwe  kumunangila nyeke nansha myeji mivule pa kupitapo, pekalanga bantu bavule kebajokele ku mingilo yabo ya bukile-bukya. Mu uno muswelo ukelombola bu ‘mulunda wabuswe,’ yewa wikalanga kitatyi kyonso pamo na mulunda nandi nansha ke mu kitatyi kya “bumonya-malwa.” (Nkindi 17:17) Teresea, mwana-mukaji wafwidilwe mwana ku kizumba kya motoka ushintulula’mba: “Balunda netu bādi bakimba kuyuka shi twādi na byakulonga bivule ku kyolwa na kutyina’mba twakekala kitatyi kilampe batwe bēne ku njibo pakasuku. Kino kyētukweshe tunekenye milangwe yotwādi nayo ya kwīmona bu bapatuke.” Myaka mivule pa kupita’po, mafuku a bivulukilo, kimfwa kivulukilo kya difuku dya busongi nansha kya difuku dya lufu, bikokeja kwikala bitatyi biteneka bininge boba bashele bōmi. Lelo kukokejapo kusoneka mafuku a uno muswelo mu kalandadiye kobe mwanda wa kwenda kukamunangila kitatyi kyoakabwana, shi bikokejika, mwanda wa kukamukankamika?

Badikila kulonga mwanda usakibwa: Lelo kudi bintu bisakilwa kutuma muntu? Lelo bakimbanga muntu wa kwibalamina bana? Le balunda ne bakumusuku baya kwibamona bakimbilwa kyaba kya kushikata? Mu mene mafuku’a bantu bafwilwe bekalanga pavule na buzoze bukatampe bakomenwe ne kuyuka kyobafwaninwe kulonga, pamo ne kusapwila bakwabo muswelo obakokeja kwibakwasha mwine kikalanga kibakomene. Nanshi shi ubajingula’mba kintu kampanda kifwaninwe kulongibwa, kokikunga’mba nka poso bakulombe kwikilonga; badikila kwikilonga abe mwine. (1 Kodinda 10:24; enzakanya na 1 Yoano 3:17, 18.) Mwāna-mukaji umo wāfwidilwe mulume wāvulukile’mba: “Bantu bavule bādi banena’mba, ‘shi kudi kintu kampanda kyonkokeja kulonga, ndyukije’kyo.’ Ino mulunda umo kaipangwilepo. Wētalukile’tu aye mwine, wātwela mu njibo ya kulala, wāalula bisandi byādi pa butanda, ne kukenda bisandi byāonekele pa difuku dya lufu lwandi. Mukwabo nandi wāselele mbeketyi, wākateka mema, ebiya wāpaika bintu bya kukenda nabyo ne kukendaye kisandi kyalwa mu njibo kishetwilwanga’po maulu pālashīle wami mulume. Mayenga pakupita’po, umo wa mu bakulumpe ba pa kipwilo waile uvwele bisandi byandi bya mingilo, uselele ne bingidilwa byandi, wānena’mba, ‘Ndyukile amba kufwaninwe kwikala kintu kisakibwa kulongololwa. I kika le?’ I katēlelo kabinebine kanshidile uno mwana-mulume pa kunongolwela kinjilo kyādi  kekiyelela ku nzozobwela bintu ne kunongolwela kingidilwa kya mudilo washinga!”​—Enzakanya na Yakoba 1:27.

Ikala na mutyima wa kusepelela bēni: Bible wituvuluja’mba “Kemukivulaminwa kwikala na kizaji kya kusepelela bēni.” (Bahebelu 13:2) Tufwaninwe nankampata kwikala na ino ngikadilo ku boba bapepwa mityima. Kyaba kya kwibēta’mba “mukokeja kwiya kitatyi kyo kyonso kyomukokeja kumona kyaba,” tonga difuku ne kitatyi. Shi abapele, kokileka’byo bukidi-bukidi. Pakwabo padi basakanga wibaningile na buswe. Pakwabo abāpele lwito lobe pamwanda wa moyo wa kukomenwa kwifula pamwanda wa kapenyi kadi mu mityima yabo kumeso a bantu bakwabo. Nansha kadi, padi batyinanga kwitopeka pamwanda wa kwitabija bidibwa biyampe ne kusangala na balunda nabo mu mafuku a uno muswelo. Vuluka mwana-mukaji wa kizaji kya kusepelela bēni, Didya, utelelwe mu Bible. Kupwa kwa kwitwa ku yandi njibo, Luka wānene’mba, “Wetuningila.”​—Bilongwa 16:15.

Ikala wakitūkije-tyima ne wakwivwana bakwabo:  Kokitulumuka-tulumuka pamwanda wa binenwa bibajinji bikanena bafwidilwe. Vuluka’mba, bakokeja kwikala na nsungu ne na milangwe ya kwitopeka. Shi abakulondolola bibi pamwanda wa nsungu yobadi nayo, ufwaninwe kujingulula biyampe ne kutukanya kutyina’mba wakalondolola na nsungu. Bible witusapwila’mba “Vwalai mutyima wa lusalusa ne kanye, ne bumvu, ne kikōkeji, ne kutūkija mutyima.”​—Kolose 3:12, 13.

Soneka mukanda: Pavule tuvulaminwanga mvubu ya mukanda nansha kalata ka kufwijako balunda netu pamwanda wa madilo. Bidi na bukwashi’ka? Cindy, wāfwidīlwe inandi na misongo ya dyaya ulondolola’mba: “Mulunda nami umo wānsonekele mukanda umo mulumbuluke. Kino kyankweshe byabinebine mwanda nādi nkokeja kwiutanga kitatyi ne kitatyi.” Uno mukanda wa uno muswelo nansha kalata mwanda wa kukankamika mulunda nobe, kafwaninwe kwikala “na binenwa bityetye,” ino bitamba ku mutyima obe. (Bahebelu 13:22) Ukokeja kunenena pa kavulukilo kapabula kōdinako katala ufwile, nansha muswelo owādi ukulupile uno muntu ufwile.

Lombelela nabo pamo: Kokipēlula mvubu ya milombelo yolombelela na bantu bafwidilwe ne pamwanda wa kamweno kabo. Bible unena’mba “Lulombelo . . . lwa moloke lo lwine lutabukile buleme.” (Yakoba 5:16) Kimfwa, pobakwivwana wibatela mu milombelo, kikokeja kwibakwasha banekenye milangwe imbi yobadi nayo pamo bwa ya kwitopeka.​—Enzakanya na Yakoba 5:13-15.

Kokisonsolokela kulampe’mba mwanda kuyukilepo kyokanena nansha kyokalonga: ‘Nalanga basakanga kushala kasuku,’ padi yemotukokeja kulangila. Ino, padi bubinebine i buno, twibanyemanga mwanda wa kutyina kunena nansha kulonga bintu byakubulwa kwendelamo. Inoko, shi balunda, bakumusuku, nansha bana betu mu lwitabijo abashilula kwitunyema, kino kikokeja kuletela bulanda bwa kwīivwana kasuku, ne kukandija mutyima kupepa. Vuluka’mba, binenwa ne bilongwa byakanye kabinebine, pavule bikalanga nyeke bipēla. (Efisesa 4:32) Kukumona na meso bitupu, kukokeja kwikala bu nsulo ya bukankamane. (Enzakanya na Bilongwa 28:15.) Pa kuvuluka difuku dyāfwile wandi mwana, mwana-mukaji umo, Teresea unena’mba: “Umbula bwa nsaa imo, pa kibelo kya lupitalo pāyudile balunda netu; bakulumpe bonso ba pa kipwilo ne babo bakaji bādi ponka. Umbukata mwa bano bana-bakaji, bamo-bamo bādi bekutyile impu ku mitwe yabo, bakwabo nabo bavwele bisandi byabo bya mingilo. Bālekele mingilo yabo yonso, baiya. Bavule umbukata mwabo bētusapwidile’mba ne kya kunena mukanwa kibetupumbe, ino ke wādipo mwanda mukatampe, kiyampe bātenwe’po.”

Kokikala na lupusa lwa kwibakankaja kudila: Tukasakanga pamo kunena’mba ‘kubapu, kubapu, pano talala kokidila.’ Ino pakwabo i kiyampe kuleka mufwilwe adile. “Nalanga i kyamvubu mikatampe kuleka bafwidilwe balombole kapenyi kadi mu mityima yabo ne kwikalupwila patōka byabine,” ye mwānenene Katherine pa kupwa kwa kufwa kwa mulume wandi. I kiyampe kwifula mu milangwe ikutonona ku kusaka kusapwila bakwabo muswelo obafwaninwe kwīivwana. Ne kokilanga’mba ufwaninwe kufya milangwe yobe pamwanda wa kutyina kwibavutakenya yabo. Kyaba kya kulonga nabya, “dila na boba badila” ye mwitusoñenya Bible.​—Loma 12:15.

Kokikala na kampeja-bukidi ka kwibapela madingi a kusonsolwela kulampe nansha kwela bisandi ne bintu bya ufwile, dibajinji dya abo kwiteakanya mwanda wa kwikilonga: Tukokeja kulanga’mba i kiyampe kobadi kwela bintu bibavuluja yewa ufwile amba mwanda bilepejanga mafuku a busungu. Ino lukindi “Kulampe na meso, kulampe na milangwe” kelukokejapo kwingidijibwa mu kyaba kya uno muswelo. Bantu bafwilwe basakanga kuvulaminwa bityebitye muntu ufwile. Vuluka Binenwa bya Bible bitala pa malondololo a mukulutuba Yakoba pobamukulupije’mba wandi mwana nsongwalume Yosefa waipaibwe na nyema wa ntanda mubi. Pa kupwa kulombola Yakoba mutwelo mulampe wa Yosefa mushingwe mashi, Yakoba “kadila wandi mwana mafuku mangi mangi. Penepo bana bandi bonsololo ne bana-balume ne bana-bakaji,  bataluka ke bamusenge, ino aye wapela kusengibwa.”​—Ngalwilo 37:31-35.

Kokinena’mba, ‘Ukokeja kubutula mwana mukwabo’: Lolo umo wāfwidilwe mwana uvuluka’mba “Nkyadipo nsaka muntu kunsapwila’mba nkabutulanga mwana mukwabo.” Bakokeja kwikala na milangwe myendelemo, ino ku bambutwile bafwidilwe, binenwa bya’mba mwana ufwile ukokeja kupingakanibwa na mwana mukwabo, bikokeja “kusaba bwa kipete.” (Nkindi 12:18) Kekudipo mwana ukokeja kupingakena pa mwana mukwabo. Mwanda waka? Mwanda yense i mwishile na mukwabo.

Kokyepa kunenena pa myanda itala mufu ne kumutēla: Lolo umo uvuluka’mba: “Bantu bavule bādi batyina nka ne kutēla dijina dya wami mwana Jimmy nansha kunenena pa myanda imutala. Bine mutyima wādi unsansa bininge pa kwibamona balonga uno muswelo.” Shi kepano, kokyalamuna misambo kitatyi kyoimvwana batela dijina dya yewa ufwile. Ipangula mufwilwe shi usakanga kwisambila pa mukena wandi ufwile. (Enzakanya na Yoba 1:18, 19 ne 10:1.) Bantu bamo-bamo bafwilwe basangelanga kwivwana balunda nabo besambila pa ngikadila yapabula yādi na muntu ufwile ibasangaja.​—Enzakanya na Bilongwa 9:36-39.

Kokikala na kampeja-bukidi ka kunena’mba, ‘le kadi, poso byo biyampe’: kutompa kwisambila pa lufu bu kintu kyendelemo, pavule kekikwashangapo boba ‘bapepwa mutyima.’ (1 Tesalonika 5:14) Pāvulukile kitatyi kyāfwile inandi, nsongwakaji umo wānene’mba: “Bantu bakwabo bādi banena’mba, ‘Kadipo mu masusu,’ nansha’mba ‘Waenda kukakokolokwa mu ndoe.’ Ino nkyādipo nsaka kwivwana bino binenwa.” Binenwa bya uno muswelo bikokeja kushintulula ku bantu basheleko bōmi amba kebafwaninwepo kufitwa mityima nansha amba, kuno kufwilwa ke mwandapo mukatampe. Inoko, bakokeja kufitwa mityima pakatampe pamwanda abajimija mukena wabo.

Kekiyampepo kunena’mba, ‘Ndyukile mobikusanshila’: Le uyukile bine mobimusanshila? Kimfwa, lelo bine ukokeja kuyuka muswelo wīvwanikanga mbutwile kitatyi kyafwilwa mwana shi abe mwine kashāa kwafwidilwe uno muswelo? Nansha shi kodi kala mufwilwe, yuka’mba bantu bakwabo kebakokejapo kwīivwana enka na mowādi wīivwanina’mwa. (Enzakanya na Madilo 1:12.) Pakwabo, shi kimweka bu kifwaninwe, kikokeja kwikala kiyampe kwisambila pa muswelo owātukije mutyima pāfwile mukena obe. Mwana-mukaji umo waipaīlwe mwana, mwana-mukaji, wāsengibwe pa mutyima kitatyi kyāmusapwidile inandya nsongwakaji mukwabo wāfwile, muswelo wāetukije ne kutalaja mutyima. Wāfumikile’mba: “Inandya uno nsongwakaji mufwe kāshilwilepo nsekununi yandi na kunena’mba ‘ndyukile mowīvwanina.’ Wānsapwidile bitupu muswelo mobyamupityile, ebiya wanshīla kyaba nami kenebasekunwina.”

Kukwasha mufwilwe kulomba kwikala na mutyima wa kanye, kujingulula mwanda, ne kwikala na kisanso kikatampe. Kokikunga muntu ufwidilwe aye kodi, mhm. Kokinena bitupu’mba, “Shi kudi mwingilo onkokeja kukulongela . . . ” Kimba abe mwine “kintu kyo kyonso” kya kulonga, penepo ubadikile kwikilonga.

Kukishele bipangujo bityetye: I kika kinena Bible kitala pa lukulupilo lwa mu lusangukilo? Lelo kino kishintulula kika kodi ne kudi bakena bobe bafwile? I muswelo’ka otukokeja kwitabija’mba kino i kikulupiji kyabinebine?