HAKI bo Kari feela ba ba talimana ni muinelo o cwalo. Patisiso ye ñwi, ye ne ezizwe ki kopano ye tusa batu ba ba na ni matuku a mwa munahano mwa United Kingdom, i bonisa kuli 20 pesenti ya babeleki ba mwa Britain ne ba bulezi kuli ba kile ba kuliswa ki lipilaelo ze tuna mwahalaa nako ye se ba belekile, mi 25 pesenti ya babeleki ba kile ba lila kabakala ku ba ni musebezi o mutuna hahulu o ne ba sa koni ku feza. Mwa silimo sa 2009, ili nako ye ne ku bile ni ku totobela kwa sifumu sa linaha, ne ku bile ni kekezeho ye tuna hahulu ya batu ba ne ba filwe mulyani wa butuku bwa ku lembwala.

Ki nto mañi ye mi tahiselize lipilaelo ze tuna?

• Ku tokwa silelezo—kwa neku la masheleñi kamba lika ze ñwi

• Misebezi ye patehisa hahulu

• Ku shelana ni batu ba bañwi

• Ku talimana ni miinelo ye maswe

Lipilaelo ze tuna li mi amile cwañi?

• Ku ba ni makulanu

• Ku imezwa ki minahano

• Ku ba ni sikobyoti

• Ku lembwala

• Ku sa utwana hande ni batu ba bañwi

 Lipilaelo ze tuna li tahisanga kuli lika ze ñwi mwa mubili wa luna li kale ku beleka kapili-pili ka mulelo wa kuli lu tusehe. Ku banga ni lihomoni ze ñwi ze tahisanga kuli mutu a kale ku buyela kapili, pilu i kale ku nata kapili, ni kuli mali a kale ku zamaya ka maata. Ku zwa fo, liselusi ze ñwi za mali ze inzi feela li to talanga mwa mali mi swikili ya mwa mubili ni yona ya ekezehanga mwa mali. Lika ze ñata zeo ze ezahalanga mwa mubili, li tahisanga kuli mubili wa mina u iteekele ku talimana ni muinelo o mi tahiseza ku ba ni lipilaelo ze tuna. Muinelo wo ha se u felile, mubili wa mina wa kona ku iketa hape. Kono haiba muinelo o mi bilaeza u zwelapili, wa kona ku mi tahiseza lipilaelo ze sa feli inge mota ye zwelapili ku lila bakeñisa kuli mutu u hatelezi fa kalulo ye pompa mafula. Kacwalo, ku ziba mwa ku talimanela ni lipilaelo ze tuna kwa kona ku mi tusa hahulu ku ba ni buiketo mwa munahano ni mubili wa mina.

Lipilaelo ka ili zona ha li koni ku tisa butata luli. Ba kopano ya American Psychological Association ba bulela kuli: ‘Lipilaelo li swana sina ku anda kwa mihala ya siliziso se siñwi se si swana ni gitaa (violin): ha i si ka anda, pina ye liziwa ha i na ku lila hande, kono haiba i andile hahulu, pina ye liziwa i ka ba ni mulumo o pahami mi mihala ya sona ya kona ku pumeha. Lipilaelo ze itikanelezi za kona ku tahisa kuli lu ikole bupilo, kono lipilaelo ze tulile hahulu tikanyo za kona ku tahisa lifu. Taba ya butokwa luli, ki mwa ku talimanela ni zona.’

Taba ye ñwi ye lu tokwa ku ziba ka za lipilaelo ki ya kuli batu ba shutana ka mo ba inezi mi ni buiketo bwa mibili ya bona bwa shutana. Kacwalo, nto ye kona ku bilaeza mutu yo muñwi mwendi ha i koni ku bilaeza yo muñwi. Hakulicwalo, haiba ze mu ezanga ka zazi li mi bilaezanga hahulu kuli mane ha mu koni ku wisa pilu kamba ku talimana hande ni miinelo ye zuha ka sipundumukela, mwendi mu na ni lipilaelo ze tuna.

Batu ba bañwi ba itusisanga milyani ye kola, bucwala kamba kwai ka mulelo wa kuli ba tiyele lipilaelo za bona ze sa feli. Ba bañwi ba kalanga ku ba ni micelo ye sa swaneli, ku lubukela fa TV kamba fa Kompyuta ku si na ze ba eza—ili mikwa ye sa tatululi butata bo ba talimana ni bona kono mane i kona feela ku bu ekeza. Kono cwale, ki lika mañi ze kona ku lu tusa ku talimana hande ni lipilaelo?

Batu ba bañata se ba konile ku talimana hande ni lipilaelo ze tuna za mwa bupilo ka ku itusisa kelezo ye tusa ye fumaneha mwa Bibele. Kana ni mina mwa kona ku tusiwa ki butali bo bu fumaneha mwa Bibele bo se bu tusize batu ba bañwi? Ha lu alabeñi puzo yeo ka ku nyakisisa lika zee ne ze tahisezanga hahulu batu lipilaelo ze tuna.

 1 KU TOKWA SILELEZO

Ha ku na mutu ya silelelizwe ka ku tala. Sina mo i boniseza Bibele kuli: “Mutu ni mutu u tamwa ki linako za pila ka zona, ni ki bushiko kamba bumai bwa hae.” (Muekelesia 9:11) Mu kona ku talimana cwañi ni maikuto a ku tokwa silelezo? Mu like ku itusisa liakalezo ze.

• Mu ambole ni mutu ye mu sepile mwa lubasi kamba mulikanaa mina. Lipatisiso li bonisa kuli batu be mu lata ha ba zwelapili ku mi tusa, mu ka silelezwa kwa matata a tahiswa ki lipilaelo ze tuna. Kaniti, “mulikanaa mutu wa mu lata ka nako ni nako, u pepezwi kuli a be mwanahabo mwa liziyezi za hae.”—Liproverbia 17:17.

• Mu si ke mwa zwelapili ku nahananga hahulu za miinelo ye maswe ye kona ku ezahala. Minahano ye cwalo ha i tusi, i kona feela ku mi katalisa mwa munahano. Mi mwendi ze mu ikalelwa ha li na ku ezahala! Ki lona libaka Bibele ha i bulela kuli: “Mu si ke mwa bilaela za kamuso, kakuli la kamuso li taha ni lipilaelo za lona.”—Mateu 6:34.

• Mu fumane maata ka ku lapela. Liñolo la 1 Pitrosi 5:7 li bulela kuli: ‘Mu nepele lipilaelo za mina ku [Mulimu], kakuli wa mi tokomela.’ Mulimu u lu bonisa pabalelo ka ku lu fa kozo ya mwa munahano ni ku lu kolwisa kuli, ‘ha naa ku fulalela ni kamuta’ batu ba ba mu atumela kuli ba fumane ku omba-ombiwa ni ku tiiswa ha ba talimana ni miinelo ye taata. —Maheberu 13:5; Mafilipi 4:6, 7.

2 MISEBEZI YE PATEHISA HAHULU

Misebezi ye sa feli ya ku yo belekelanga kwahule ni ko mu pila, ku ituta, mubeleko kamba ku babalela bana kamba bashemi ba ba supezi, ya kona ku tahisa kuli lipilaelo za mina li ekezehe hahulu. Mi hape, ye miñwi ya misebezi yeo mwendi haki ye mu kona ku tuhela. (1 Timotea 5:8) Cwale, ki lika mañi ze mu kona ku eza kuli mu tiyele muinelo wo?

• Mu like ku fumananga nako ya ku pumula, kuli mu katuluhange hande. Bibele i bulela kuli: “Se sinde ki lizoho li li liñwi le li tezi, mo ku na ni buiketo, isi mazoho a mabeli a tezi, mo ku na ni mukatala ni ku ndaamanisa moya.”—Muekelesia 4:6.

• Mu ezange pili lika za butokwa mi mu nolofaze mupilelo wa mina. (Mafilipi 1:10) Mu like ku nolofaza mupilelo wa mina, mwendi cwalo ka ku kusufaza kwa palo ya lika ze mu lekanga kamba ku kusufaza kwa nako ye mu tandanga kwa musebezi.—Luka 21:34, 35.

Bo Kari, ba ba bulezwi kwa makalelo a taba ye, ne ba cincize mubonelo wa bona. Ne ba ñozi kuli: “Ne ni fitile fa ku lemuha kuli ne ni ndongwami mupilelo wa buitati.” Ne ba lekisize pisinisi ya bona ni ku kala ku eza musebezi o ne u ba fanga nako ye ñata ya ku ba fa ndu. Ba itumelela kuli, “mupilelo wa luna u kutezi hanyinyani mwatasi,” mi ba ekeza kuli, “kono na ni musalaa ka ha lu sa na hahulu lipilaelo ze ñata mi se lu na ni nako ye ñata ya ku ba ni lubasi lwa luna ni balikani. Ha ni koni ku amuhela kolo ya ku eza pisinisi ifi kamba ifi, ye ka tahisa kuli ni latehelwe ki kozo ya mwa munahano ye ni na ni yona ka nako ya cwale.”

 3 KU SHELANA NI BATU BA BAÑWI

Ku shelana ni batu ba bañwi, sihulu ha lu li kwa musebezi, kwa kona ku tahisa kuli lu be ni lipilaelo ze tuna. Haiba mu talimana ni muinelo o cwalo, ku na ni liakalezo li sikai ze kona ku mi tusa.

• Mutu yo muñwi ha mi nyemisa, mu like ku wisa pilu. Mu si ke mwa ekeza kwa butata. Liñolo la Liproverbia 15:1 li bulela kuli: “Kalabo ye bunolo i kuyula buhali; kono linzwi le li utwisa butuku li zusa buhali.”

• Mu like ku tatululelanga lifapahano kwa mukunda ili ka likute. Ha mu eza cwalo, mu bonisa kuli mwa kuteka ba bañwi.—Mateu 5:23-25.

• Mu like ku utwisisa maikuto ni mibonelo ya bona. Kutwisiso ye cwalo ‘i lu tibela ku halifa kapili’ bakeñisa kuli i lu tusa ku utwisisa mo ba ikutwela. (Liproverbia 19:11) Hape ya kona ku lu tusa ku ziba mo ba lu ngela ba bañwi.

• Mu swalelange ba bañwi. Ku swalela ba bañwi ki ko ku nde hahulu mi hape ki kalafo ye nde. Patisiso ye ñwi ye ne ezizwe mwa 2001 i bonisa kuli, “maikuto a ku sa swalela ba bañwi” naa “ekelize hahulu” kwa butata bwa pilu ni BP, kono moya wa ku swalela, ne u fukulize kwa lipilaelo ze tuna ze ba banga ni zona batu.—Makolose 3:13.

4 KU TALIMANA NI MIINELO YE MASWE

Bo Nieng, ba ba pila kwa Cambodia ne ba talimani ni miinelo ye maswe ye miñata. Mwa silimo sa 1974, ne ba holofalizwe ki mbomba ye ne i tunyize kwa libala la lifulai. Silimo se ne si tatami, bana ba bona ba babeli, bo maa bona, ni bo muunaa bona ba timela. Ka silimo sa 2000, libyana za bona ze ñwi za ceelela hamoho ni ndu ya bona, mi hamulaho wa lilimo ze taalu, bo muunaa bona ba bubeli ba timela. Ka nako yeo, ne ba batile ku ipulaya.

Niteñi, bo Nieng ne ba konile ku tiyela miinelo yeo. Sina mo ne ba ezelize bo Kari, bo Nieng ba ituta Bibele mi ba tusiwa hahulu ki ze ne ba ituta kuli mane ba kala ku tandanga nako ye ñata inze ba tusa ba bañwi ku ziba ze i luta Bibele, ilikuli ni bona ba fumane tuso. Likande la bona li lu hupulisa patisiso ye ne ezizwe mwa silimo sa 2008 ki ba batisisi ba kwa Britain. Ne ba fumani kuli nzila ye ñwi ye kona ku tusa batu “ku tiyela lipilaelo ze tuna,” ki ku ‘ba ni bufani kwa batu ba bañwi ka linzila ze ñwi,’ ili kelezo ye se i yemezwi ki Bibele ka nako ye telele.—Likezo 20:35.

Bo Nieng hape ne ba fumani sepo ya bupilo bo bunde bwa kwapili, ili nako yeo matata kaufela e ba talimana ni ona batu, a ka fela. Mi “kozo i ka ya i ekezeha” mwa lifasi kaufela.—Samu 72:7, 8.

Sepo ya luli ni butali bo bu kona ku lu tusa ku talimana hande ni lipilaelo ze ñata za mwa bupilo, ki lika za butokwa hahulu ze kona ku fumanwa mwa Bibele. Batu ba bañata-ñata se ba tusizwe ki buka ye ipitezi yeo. Ni mina mwa kona ku tusiwa ki yona.