1, 2. (a) Adieyi afidi a nsambila bavanga mu kuma kia salu kia samuna nsangu zambote? Adieyi antumwa bavanga? (b) Ekuma antumwa balembi lemvokela o nsiku wasimanga salu kia sila umbangi?

KE vavioka lumbu yayingi ko tuka kiakadila nkinzi a Pentikosti ya mvu wa 33 wa Tandu Kieto. Tumingu twakete kaka twavioka tuka kiasikidisilwa e nkutakani ya Akristu muna Yerusaleme. Kuna kwa Satana eyayi i ntangwa yambote ya bangika e nkutakani ya Akristu. Wazola fwasa e nkutakani yayi vitila yawokela. Vana vau, Satana wasadila afidi a nsambila kimana basima e salu kia samuna nsangu za Kintinu. Kansi, kuna unkabu wawonso antumwa bakwamanana samuna nsangu zambote. Muna kuma kiaki, akala ye akento ayingi ‘bakwikila muna Mfumu.’—Mav. 4:18, 33; 5:14.

² Kuna makasi mawonso, atantu basakisa kubabangika, basia ntumwa zawonso muna pelezo. Kansi muna fuku, mbasi a Yave waziula mielo mia pelezo. Vava kuma kwakiá, antumwa bakwamanana samuna nsangu zambote. Bakangwa diaka yo natwa kw’ayadi ana bavovesa antumwa vo nsiku bakulula owu wasimanga e salu kia samuna nsangu zambote. Kuna unkabu wawonso, antumwa bavova vo: ‘Tufwete lemvokela Nzambi nze nyadi, ke mu wantu ko.’ Vava bawá wo, ayadi bafunga kikilu makasi yo vava nkutu ‘vonda’ antumwa. Kansi muna kolo kiakina kiampasi, Ngamaliele wa nlongi a Nsiku ona wazitiswanga kwa nkangu watelama yo lukisa ayadi vo: “Nubalùkila . . . Nwiyikenka muna wantu awaya, nubayambula.” Ayadi bawila lulukisu lwandi yo yambula antumwa. Adieyi bavanga akwa kwikizi awaya? Kuna unkabu wawonso, antumwa ‘bakwamanana longa, yo samun’e nsangu zambote za Yesu, vo i Kristu.’—Mav. 5:17-21, 27-42; Nga. 21:1, 30.

3, 4. (a) Nkia ndekwa kesadilanga Satana mu bangika nkangu a Nzambi? (b) Adieyi tubadika mu kapu kiaki ye muna kapu yole ilende?

³ O mfundu wakala muna mvu wa 33 wa Tandu Kieto, vava ayadi basia nkutakani ya Akristu kitantu, i wantete uyikwanga, kansi ke wau ko wansuka. (Mav. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Mu lumbu yeto, Satana wakinu sadila atantu a nsambil’aludi mu fila ayadi kimana basima e salu kieto kia samuna nsangu zambote. Atantu mambu mayingi besokelanga nkangu a Nzambi. Bevovanga vo mavwanga tusianga mu nsi. E diambu diakaka i dia sia vo wantu tufilanga mu telamena luyalu. Tufundwanga mpe vo nkanda tutekanga muna nzila. Vava ntangwa ifwananga, mpangi  zeto benatanga mfundu miami kuna mbazi a nkanu mu songa vo mialuvunu. O nata mfundu kuna mbazi a nkanu nkia nluta ditwasanga? Aweyi e nzengo zabaka afundisi mu mvu miviokele zikusadisilanga o unu? Yambula twabadika miaka mfundu mu zaya una misadisilanga ‘mu tanina yo sikidisa e nsangu zambote.’—Fili. 1:7.

⁴ Mu kapu kiaki, tuvovela dina tuvanganga mu tanina luvevoko lweto lwa samuna nsangu zambote. E kapu yole ilende isonga miaka mfundu twanata kuna mbazi a nkanu kimana twalembi kuyisia muna mambu ma nza yo zingila ngwizani ye nsiku mia Kintinu.

5. Muna mvu mia 1930, ekuma ateleki a Kintinu basilwa mu pelezo? Adieyi bavanga ampangi ana bavitang’o ntu?

⁵ Kuna mfoko a mvu mia 1930, mbanza ye mvivu miayingi kuna Estados Unidos miakomekenanga Mbangi za Yave vo bateka lomba nswa kwa luyalu vitila basamuna nsangu zambote. Kansi mpangi zeto ke balomba nswa wau ko. Wau vo nswa ulenda katulwa, ampangi bamona vo ke vena luyalu ko lufwete kakidila nkanikinu kavana Yesu kwa Akristu wa samuna nsangu za Kintinu. (Maku 13:10) Muna kuma kiaki, ateleki ayingi a Kintinu basiwa muna pelezo. Awana bavitang’o ntu muna nkubik’a Nzambi banata diambu diadi kuna mbazi a nkanu. Bazola kiesesa vo e nsiku miasia Luyalu mu sima Mbangi za Yave bayambula lemvokela oma ma nsambil’au ke miansongi ko. Muna mvu wa 1938, diambu diabwa diafila mbazi a nkanu mu baka nzengo zamfunu. Nkia diambu?

6, 7. Adieyi diabwila mpangi Cantwell y’esi nzo andi?

⁶ Muna mene wa Kiazole kia 26 Abidi, 1938, mpangi Newton Cantwell wakala ye kimbuta kia mvu 60, yo nkaz’andi Esther yo wan’au Henry, Russell yo Jesse, yau atanu aviti a nzila a espesiale, bakubika lumbu mu kwenda samuna nsangu zambote kuna mbanza New Haven, Connecticut. Bakubama bakala mu viokesa lumbu yayingi lembi vutuka kuna nzo. Ekuma? E kuma Kadi nkumbu miayingi basiwa kala muna pelezo. Muna kuma kiaki, bazaya wo vo balenda kangwa diaka. Kana una vo i wau, etima dia mpangi Cantwell ye esi nzo andi dia samuna nsangu za Kintinu ke diakuluka ko. Balwaka kuna mbanza New Haven muna makalu mole. Mpangi Newton yandi wanata e kalu diakala yo wantu, nkanda ye fonógrafo. O mwan’au Henry wakala ye kimbuta kia mvu 22 yandi wanata e kalu diakala ye masini mawisanga ndinga. Kansi ke vavioka ola zayingi ko baningameswa kwa mapolisia, nze una bayindula.

⁷ Entete bakanga Russell, wakala ye kimbuta kia mvu 18, i bosi bakanga mpangi Newton yo Esther. Kuna vala, Jesse wakala ye kimbuta kia mvu 16, watalanga vava mase mandi ye mpangi banatwa kwa mapolisia. Jesse wasala yandi mosi kaka kadi Henry ku fulu kiakaka kayenda sila umbangi. Kana una vo i wau, wabaka e fonógrafo andi yo kwamanana sila umbangi. Minkwikizi miole mia Katolika balomba kwa Jesse vo kasika disco yakala  ye longi dia mpangi Rutherford diakala yo ntu a diambu vo: “Atantu.” Kansi, ekolo bawanga longi diadi, bafunga makasi yo vumisa Jesse. Kuna lembama kwawonso, Jesse wakatuka vana bakala. Ke vavioka kolo ko, wakangwa kwa mapolisia. Jesse mpe wasiwa muna pelezo. Mapolisia bayambula mpangi Esther, basia mpangi Newton Cantwell yo wan’au muna pelezo. Kansi, bavevolwa muna lumbu kiakina vava bafuta e nzimbu balombwa.

8. Ekuma afundisi bamwena vo mpangi Jesse Cantwell nkwa mvwanga?

⁸ Ke vavioka ngonde zayingi ko, mpangi Newton ye esi nzo andi banatwa kuna mbazi a nkanu kuna mbanza New Haven muna ngonde a Setemba ya mvu wa 1938. Bafunda mpangi Newton, Russell yo Jesse vo tukau balombanga lembi vewa nswa kwa luyalu. Kana una vo banata mfundu kuna Mbazi a Nkanu Anene ya zunga kia Connecticut, Jesse wavewa e tumbu kadi banbadikila vo nkwa mvwanga. Ekuma? E kuma kadi minkwikizi miole mia Katolika ana bawá longi batá kimbangi kuna mbazi a nkanu vo dibundu diau kavezanga yo kubatianguna. Muna vunisa e nzengo zambi zabaka mbazi a nkanu, ampangi ana bavitang’o ntu muna nkubik’a Nzambi banata o mfundu kuna Mbazi a Nkanu ya Estados Unidos, eyi isundidi muna nsi yawonso.

9, 10. (a) Nkia nzengo zabaka Mbazi a Nkanu Anene ya Estados Unidos vava bafundisa mpangi Cantwell y’esi nzo andi? (b) Nkia nluta tubakanga yamu wau mu kuma kia nzengo zazi?

⁹ Tuka kina kia 29 kia Malusu, 1940, Charles E. Hughes wa Mfundisi ambuta ye afundisi nana bawá mpangi Hayden Covington, kimpovela kia Mbangi za Yave. * Vava nsunzudi a luyalu  lwa zunga kia Connecticut kavovanga mu songa vo Mbangi za Yave yimpumbulu, mfundisi mosi wanyuvula vo: “Nga ke dialudi ko vo e nsangu kasamunanga o Yesu Kristu ke zayangalelwanga ko kwa wantu a lumbu yandi?” O nsunzudi a luyalu wavutula vo: “Dialudi kikilu, avo ntomene sungamena, e Bibila kiyikanga mpe dina diabwila Yesu wau kasamunanga e nsangu zazi.” E mvovo miami diambu diamfunu miasengomona. Lembi wo zaya, o nsunzudi ndioyo wasia Mbangi za Yave kuna sambu dia Yesu yo sia luyalu kuna sambu di’awana basianga Yesu kitantu. Kina kia 20 kia ngonde a Mayu a mvu wa 1940, afundisi awonso kuna mbazi a nkanu balungisa Mbangi za Yave.

¹⁰ E nzengo zazi za mbazi a nkanu nkia nluta zatwasa? Zavana wantu o luvevoko lwa nsambila kadi ke vena diaka mvivu ko yovo zunga ngatu luyalu lulenda vana nsiku ukululanga luvevoko lwa wantu lwa sambila. Vana ntandu, afundisi ke bamona diambu ko diasonganga vo Jesse “nkwa mvwanga yovo luvuvamu lwa nkangu kakatulanga.” Muna kuma kiaki, e nzengo za mbazi a nkanu zakiesesa vo Mbangi za Yave ke akwa mvwanga ko. Ekwe nsunda basunda nkangu a Nzambi! Nkia nluta zikututwasilanga e nzengo zazi? Mpangi mosi una vo kimpovela wavova vo: “O luvevoko lwa sambila kondwa kwa wonga wa simwa lusadisanga yeto Mbangi za Yave o unu mu samuna nsangu zivananga vuvu kwa wantu muna zunga tuzingilanga.”

11. Nkia salu basala mpangi zeto kuna Canadá? Ekuma?

¹¹ Muna mvu mia 1940, Mbangi za Yave kuna Canadá babangikwanga kwayingi. Muna mvu wa 1946, muna songa kwa nkangu vo luyalu luvevoko lwa wantu lwa sambila kakululanga, mpangi zeto bakayanesa mu lumbu 16 finkanda-nkanda fiakala yo ntu a diambu vo: O Ódio Ardente de Quebec a Deus, a Cristo e à Liberdade É Uma Vergonha Para Todo o Canadá. Finkanda-nkanda fiafi fiasenzeka una mfumu za mabundu, mapolisia ye yimpumbulu babangikilanga mpangi zeto kuna zunga kia Quebec. Muna finkanda-nkanda fiafi mwasonama vo: “Mbangi za Yave bakinu siwa muna pelezo kondwa kuma. Tezo kia nkanu 800 bafundilwa Mbangi za Yave kuna grande Montreal.”

12. (a) Adieyi atantu bavanga vava ampangi bakayanesa finkanda-nkanda? (b) Mu nkia diambu bafundilwa mpangi zeto? (Tala mvovo vana yanda.)

¹² Grande Maurice Duplessis wa Nguvulu a Quebec kumosi yo Villeneuve wa mfumu a dibundu dia Katolika bafunga makasi yo dia ndofi vo Mbangi za Yave benwanisa yavana bekubasukisa. E nkanu 800 bafundilwa kuna lubantiku, mialwaka tezo kia 1.600. Mpangi mosi ankento wakala mviti a nzila wavova vo: “Ke tusungamenanga diaka ko kana nkumbu nkwa twakangwa kwa mapolisia.” E Mbangi za Yave ana bakangwa mu kuma kia kayanesa yinkanda-nkanda bafundwa vo “e nkanda bevaikisanga wantu mifilanga mu telamena luyalu.” *

13. Aki nani i wantu antete bafundwa vo wantu bafilanga mu telamena luyalu? Nkia nzengo zabakwa kuna mbazi a nkanu?

¹³ Muna mvu wa 1947, mpangi Aimé Boucher yo wan’andi amakento Gisèle wakala ye mvu 18 yo Lucille wakala ye mvu 11,  yau i wantu antete bafundwa kuna mbazi a nkanu vo wantu bafilanga mu telamena luyalu. Finkanda-nkanda O Ódio Ardente de Quebec bakayanesanga kwa wantu bakala lukufi ye mpatu au yakala kuna miongo mina kuna sude ya mbanza Quebec, kansi diampasi diakala mu kubabadikila vo akwa mvwanga. Mpangi Boucher nlembami kakala, walunga-lunganga twelezi yandi, ezak’e ntangwa wayendanga kuna mbanza muna mvalu yovo muna kalu diatuntwanga kwa ngombe. Kana una vo i wau, esi nzo andi bamweswa mpasi zayingi zayikwa muna finkanda-nkanda. O mfundisi ona wamenganga Mbangi za Yave, kazola tambulwila ko vo mpangi Boucher ye esi nzo andi minkondwa kuma. Kansi, watonda e mvovo mia ndiona wabafunda vo finkanda-nkanda bakayanesanga wantu fiafilanga mu telamena luyalu yo vana e ngyelele kwa mpangi Boucher. Kuna kwa mfundisi ndioyo diambi diakala mu zayisa e ludi. Aimé yo Gisèle bavewa e ngyelele vo akwa mvwanga, o nleke Lucille waviokesa lumbu yole mu pelezo. A mpangi banata e mfundu kuna Mbazi a Nkanu Anene ya Canadá, eyi isundidi muna nsi yawonso, batonda fimpa o mfundu wau.

14. Adieyi mpangi zeto kuna Quebec bavanganga muna kolo kina babangikwanga?

¹⁴ Muna kolo kiakina, mpangi zeto z’akala ye z’akento kuna Quebec bakwamanana samuna e nsangu za Kintinu kuna unkabu wawonso kana una vo babangikwanga kwayingi. Nkumbu miayingi, e salu kiau nluta kiatwasanga. Muna mvu yá mialanda tuka kiayantikila e salu kia kayanesa finkanda-nkanda muna mvu wa 1946, lutangu lwa Mbangi za Yave kuna Quebec lwawokela. Entete 300 bakala, owau balwaka tezo kia 1.000. *

15, 16. (a) Nkia nzengo zabaka afundisi kuna Mbazi a Nkanu Anene vava bafundisa mpangi Boucher y’esi nzo andi? (b) E nsunda yayi nkia nluta yatwasa kwa mpangi zeto ye kwa wantu ankaka?

¹⁵ Muna ngonde a Yuni ya mvu wa 1950, e Mbazi a Nkanu Anene ya Canadá, yakala ye afundisi vwa, bafundisa mpangi Aimé Boucher. Vioka ngonde sambanu, kina kia 18 kia Desemba a mvu wa 1950, e Mbazi a nkanu bavana ndungidi kwa Mbangi za Yave. Ekuma? Mpangi Glen How, kimpovela kia Mbangi za Yave, wavova vo e Mbazi a Nkanu Anene batonda kimbangi kiasia vo ke tufilanga wantu ko mu telamena luyalu. Vana ntandu, e finkanda-nkanda twakayanesa “ke fiakala ye konso mvovo ko miafilanga wantu mu telamena luyalu, kansi mpila yasongela vo wantu luvevoko bena lwau lwa vova.” Mpangi How wakudikila vo: “Yamona una Yave katusadisila mu sunda mfundu wau.”  *

¹⁶ Kieleka, e nzengo zabaka afundisi kuna Mbazi a Nkanu Anene zasundisa Kintinu kia Nzambi. Zayelesa e mfundu 122 mina Mbangi za Yave kuna Quebec bayikilwa vo wantu bafilanga mu telamena luyalu. Vana ntandu, e nzengo za Mbazi a Nkanu Anene zasonga vo nkangu a Canadá ye wa nsi zawonso za Comunidade Britânica bakala yo nswa wa vova mana mabatokanesanga ye mpila bayadilwanga. E nsunda yayi yasukisa kitantu kina luyalu lwa Quebec ye mfumu za mabundu basianga kwa Mbangi za Yave. *

17. Aweyi tuyalu twa nsi zakaka tuvavilanga sia nkaku muna salu kieto kia samuna e nsangu zambote?

¹⁷ Nze Akristu a tandu kiantete, selo ya Yave o unu ‘ke betekanga diambu dia Nzambi ko.’ (Tanga 2 Korinto 2:17.) Kana una vo i wau, tuyalu twa nsi zakaka tusadilanga e nsiku mu kuma kia kinkita mu vava sia nkaku muna salu kieto kia samuna nsangu zambote. Yambula twabadika mfundu miole miafilwa kuna mbazi a nkanu miakiesesa kana vo Mbangi za Yave ateki a nkanda yovo ateleki a nsangu zambote.

18, 19. Aweyi ayadi kuna Dinamarca bavavila sima e salu kia samuna e nsangu zambote?

¹⁸ Dinamarca. Kina kia 1 kia Okutoba 1932, nsiku mosi wasikidiswa wavovanga vo o teka nkanda kondwa kwa nsw’a luyalu nkanu. Kansi, mpangi zeto ke balomba nswa wau ko. Muna lumbu kialanda, ateleki tanu baviokesa lumbu kiamvimba mu sila umbangi kuna Roskilde, mbanza ina tezo kia 30 ma kilometa ye mbanz’a kimfumu, Copenhague. Kuna masika, mosi muna ateleki, August Lehmann, wakondwa. Wakangwa kwa mapolisia wau vo lekwa katekanga kondwa nswa.

¹⁹ Kina kia 19 kia Desemba, 1932, August Lehmann wanatwa kuna mbazi a nkanu. Wazayisa kwa afundisi vo wantu kakingulanga mu kubavana nkanda misasilanga Bibila, kansi katekanga nkanda ko. Afundisi bakwikila muna mvovo miandi. Bavova vo: “O muntu ofundilu . . . yandi mosi okuyilunga-lunganga. Ke bakanga konso nzimbu ko muna salu kiaki, ke diau ko i kani diandi. Kansi ofwasanga nkutu e nzimbu zandi muna salu kiaki.” Afundisi bavana ndungidi kwa Mbangi za Yave yo vova vo e salu kisalanga Lehmann “ke kifwete badikilwa ko vo kinkita.” Kansi, atantu a nkangu a Nzambi bakala ye kani dia sukisa e salu kia samuna e nsangu zambote muna nsi yawonso. (Nku. 94:20) Ndiona wasunzulanga luyalu wanata mfundu wau kuna Mbazi a Nkanu Anene. Adieyi mpangi zeto bavanga?

20. Nkia nzengo zabaka afundisi kuna Mbazi a Nkanu Anene kuna Dinamarca? Adieyi bavanga e mpangi zeto?

²⁰ Muna lumingu lwavitila e lumbu kiafundiswa diambu diadi kuna Mbazi a Nkanu Anene, Mbangi za Yave mu nsi yawonso ya Dinamarca bawokesa e salu kiau kia sila umbangi. Kina kia 3 kia ngonde a Okutoba, 1933, e Mbazi a Nkanu Anene yazayisa e nzengo babaka. Bayikama e nzengo zabakwa kuna mbazi a nkanu yateka fundisa diambu diadi vo mpangi Lehmann kakulula nsiku ko. E nzengo zazi zasonga vo Mbangi za Yave balenda kwamanana samuna e nsangu zambote kondwa nkaku. Muna vutula matondo kwa Yave wau kabavana e nsunda yayi, mpangi zeto z’akala ye z’akento bawokesa diaka e salu kiau kia samuna e nsangu zambote. Tuka kiabakilwa nzengo zazi, mpangi zeto kuna Dinamarca besalanga e salu kiau kia umbangi lembi siwa nkaku kwa luyalu.

21, 22. Nkia nzengo zabaka afundisi kuna mbazi a nkanu kuna Estados Unidos mu kuma kia mpangi Murdock?

²¹ Estados Unidos. Kina kia Lumingu, kia 25 kia Fevelelo, 1940, Robert Murdock , Jr., wa mviti a nzila kumosi ye mpangi nsambwadi bakangwa ekolo basamunanga e nsangu zambote kuna Jeannette, mbanza ina lukufi ye mbanza Pittsburgh kuna mvivu wa Pennsylvania. Bafundwa vo nkanda bakayanesanga  lembi lomba nswa. Vava banata mfundu wau kuna Mbazi a Nkanu Anene ya Estados Unidos, afundisi batambulwila tala diambu diadi.

²² Kina kia 3 kia ngonde a Mayu, 1943, e Mbazi a Nkanu Anene yazayisa e nzengo babaka. E nzengo zazi zatanina Mbangi za Yave. E Mbazi a Nkanu yayi ke yatonda ko o nsiku wa sia vo ateleki bateka lombanga nswa kadi nsiku wau wavavanga vo muntu “kafuta e mpaku mu sadila o nswa wavewa muna Nkand’a Nsiku mia nsi.” E Mbazi a Nkanu Anene wakatula nsiku wasia mfumu za mbanza kadi wakakidilanga luvevoko lwa wantu lwa vova ye lwa sambila.” Vava kazayisa e nzengo babaka afundisi ayingi kuna Mbazi a Nkanu Anene, o Mfundisi Ambuta William O. Douglas wavova vo e salu kisalanga Mbangi za Yave “ke kia samuna kaka nsangu zambote ko, ngatu kia kayanesa kaka nkanda mia dibundu diau. Kansi, salu yau yole belungisanga.” Wakudikila vo: “E salu kiaki kifwete badikilwa mpila mosi . . . nze una asambidi akaka bevanganga vava bekwendanga muna masambilu mau yovo vava belonganga kuna vovelo.”

23. E mfundu miasundwa muna mvu wa 1943 ekuma minina miamfunu o unu?

²³ E nzengo za Mbazi a Nkanu Anene nsunda yampwena kikilu yakala kwa nkangu a Nzambi. Zatoma kiesesa vo yeto tu Akristu, ke ateki a nkanda ko. Muna lumbu kiakina, muna mvu  wa 1943, Mbangi za Yave mfundu 12 basunda muna mfundu 13 mianatua kuna Mbazi a Nkanu Anene, kumosi yo mfundu a Murdock. E nzengo zazi za mbazi a nkanu zina se mbandu belandanga afundisi mu lumbu yeto vava atantu eto bevavanga sia nkaku muna nswa tuna wau wa samuna nsangu za Kintinu mu nzo ye nzo ye muna fulu yakaka.

24. Adieyi tuvanganga vava luyalu lusimanga e salu kieto kia samuna e nsangu zambote?

²⁴ Wau vo tu selo ya Yave, tuvutulanga matondo vava ayadi besikidisanga e nsiku mikutusadisanga twasamuna e nsangu za Kintinu kondwa kwa nkaku. Kansi, vava luyalu lusimanga e salu kieto kia samuna e nsangu zambote, tusobanga e ndekwa zeto za sila umbangi yo vanga mawonso tulenda muna kwamanana sala e salu kieto. Nze antumwa, ‘tufwete lemvokela Nzambi nze nyadi ke mu wantu ko.’ (Mav. 5:29; Mat.28:19, 20) Vava salu kieto kisimwanga, tunatanga o mfundu kuna mbazi a nkanu kimana bayambula sia nkaku muna salu kieto. Badika nona yole.

25, 26. Nkia mambu mavangama kuna Nicarágua manatua kuna Mbazi a Nkanu Anene? Nkia nzengo babaka?

²⁵ Nicarágua. Kina kia 19 kia Novemba, 1952, mpangi Donovan Munsterman ona wasalanga se misionario ye selo kia vula, wayenda kuna departamento de Imigração (suku dia salu kitalanga mambu ma Nzenza) kuna Manágua, mbanz’a kimfumu ya nsi yayi. Wakanikinwa vo kenda vana ntadisi a mfumu Arnoldo García, ona wavitang’o ntu. O mfumu wavovesa mpangi Donovan vo Mbangi za Yave zawonso mu Nicarágua “basimwa vo bayambula zayisa malongi mau kw’akaka yo sayanesa salu ya dibundu diau.” Vava banyuvula e kuma, o mfumu García wavova vo Mbangi za Yave ke bavewa nswa ko kwa luyalu wa sala e salu kiau. Vana ntandu, fundwa bafundwa vo luyalu lwa comunismo beyikamanga. Aki nani batufunda? Mfumu za dibundu dia Katolika.

 ²⁶ Vana vau mpangi Munsterman wanata mfundu kwa buka kitalanga mambu ma mabundu ye kwa mfumu Anastasio Somoza García, kansi ke bavanga diambu ko. Muna kuma kiaki, ampangi basoba e ndekwa za sila umbangi. Bakanga Maseka ma Kintinu yo yantika kutakana mu buka yakete. Bayambula mpe sila umbangi muna nzila. Kansi, ke bayambula samuna nsangu za Kintinu ko. Muna kolo kiakina, ampangi bavanga ndomba kuna Mbazi a Nkanu Anene ya Nicarágua kimana bakatula nkaku wau. Wau vo zulunalu zayingi zamwanga e nsangu vava e salu kieto kiasimwa ye mana twasia muna ndomba, e Mbazi a Nkanu Anene yatambulwila tala diambu diadi. Nkia nzengo zabakwa? Kina kia 19 kia Yuni a mvu wa 1953, e Mbazi a Nkanu yazayisa e nzengo babaka yo vana ndungidi kwa Mbangi za Yave. Afundisi kuna Mbazi a Nkanu bamona vo nkaku wau nsiku wakululanga una wavananga nkangu luvevoko lwa vova ye lwa zayisa lukwikilu lwau kw’akaka. Basikidisa mpe vo bavutulwisa e ngwizani vana vena luyalu lwa Nicarágua ye Mbangi za Yave.

27. Ekuma nkangu a Nicarágua wayangalela mu kuma kia nzengo zabaka afundisi kuna Mbazi a Nkanu? Aweyi ampangi babadikila e nsunda yayi?

²⁷ O nkangu a Nicarágua wayangalala vava Mbazi a Nkanu Anene bavana ndungidi kwa Mbangi za Yave. Yamuna kolo kiakina, e mfumu za mabundu wisa kiayingi bakala kiau. Muna kuma kiaki, afundisi kuna Mbazi a Nkanu bavenganga kitantu ye mfumu zazi. Vana ntandu, wau vo wisa kia mfumu za luyalu ngolo kikilu kiakala, afundisi kuna Mbazi a Nkanu ke bafidisanga mpaka ko muna konso nzengo babakanga. Mpangi zeto bakala ye vuvu vo besunda mfundu wau kadi bataninwanga kwa Ntinu au yo kwamanana samuna nsangu zambote.—Mav. 1:8.

28, 29. Muna mvu wa 1985 nkia mambu mavangama kuna Zaire?

²⁸ Zaire. Muna mvu wa 1985, tezo kia 35.000 ma Mbangi za Yave bakala kuna Zaire, owau República Democrática do Congo. Wau vo e salu kia Kintinu kiawokelanga, e vula dia nsi yayi diatungisanga nzo zankaka. Muna ngonde ya Desemba ya mvu wa 1985, lukutakanu lwa nsi zayingi lwavangama kuna mbanza Kinshasa, tezo kia 32.000 ma mpangi batuka mu nsi za mpila mu mpila bazadisa e yanzala kia tela e somba. Kansi vana vau e mambu mayantika soba kuna kwa selo ya Yave. Adieyi diabwa?

²⁹ Mpangi Marcel Filteau, misionario wa mwisi Quebec, Canadá, ona wabangikwa muna luyalu lwa Duplessis, kuna Zaire kasadilanga muna kolo kiakina. Wavova dina diavangama: “Kina kia 12 kia Malusu, 1986, ampangi ana bavitang’o ntu batambula nkanda wavovanga vo Mbangi za Yave ke bazayakene ko kwa luyalu lwa Zaire.” O nkanda wau wasinwa kwa mfumu wayalanga e nsi, Mobutu Sese Seko.

30. Nkia nzengo zampasi banwananga zau Afidi a Vula? Adieyi bavanga?

³⁰ Muna lumbu kialanda, e rádio ya luyalu yazayisa vo: “Ke tusinga diaka wá nkumbu a dibundu dia Mbangi za Yave ko mu [Zaire].” Vana vau lubangamu lwayantika. Bayantika bangula Maseka ma Kintinu, kanga mpangi zeto, kubasia muna pelezo yo kubawanda. Kana nkutu yingyana-ngyana basiwanga muna pelezo. Kina kia 12 kia Okutoba kia mvu wa 1988, luyalu  lwakutumuna lekwa ya Mbangi za Yave, e vula diabakwa kwa masoladi ye mapolisia mayikilwanga vo Guarda Civil. Ampangi ana bavitang’o ntu batwika nkanda kwa Mfumu Mobutu, kansi ke bavanwa mvutu ko. Muna ntangwa yayina, diavavanga vo Afidi a Vula babaka nzengo zampwena: “Nga tufwete nata mfundu kuna Mbazi a Nkanu Anene yovo twavingila?” Mpangi Timothy Holmes, wasalanga se misionário ye mfidi a Buka kia Afidi a Vula osungamenanga vo: “Twasamba kwa Yave mu lomba ngangu ye luludiku.” Una batoma fimpa e diambu yo samba, afidi a vula bamona vo e ntangwa ya nata mfundu kuna mbazi a nkanu ke yafwene ko. Basia sungididi muna lunga-lunga ampangi yo vava ndekwa zankaka za kwamanana samuna e nsangu zambote.

31, 32. Nkia nzengo zampwena babaka afundisi a Mbazi a Nkanu Anene kuna Zaire? E nzengo zazi adieyi zavanga kwa mpangi zeto?

³¹ E kolo e mvu miaviokanga, o lubangamu mu kuma kia Mbangi za Yave lwayantika kuluka, o zitu muna wantu wawokela muna nsi. Afidi a Vula bamona vo e ntangwa yafwana ya nata o mfundu kuna Mbazi a Nkanu Anene a Zaire. E Mbazi a Nkanu Anene yatambulwila fimpa e diambu diadi. I bosi, kina kia 8 muna ngonde a Yanuali a mvu wa 1993, mvu nsambwadi tuka kiasiminwa e salu kieto, Mbazi a Nkanu yatumba e vangu dia luyalu mu kuma kia Mbangi za Yave yo katula o nsiku wasimanga e salu kieto. Nga ozeye e vonza diatwasa? Basia mioyo miau mu vonza muna kulula e nzengo za mfumu a nsi. Mpangi Holmes wavova vo: “E kolo twavingilanga e nzengo za mbazi a nkanu, twamona una Yave kasobela e mambu.” (Dan. 2:21) E nsunda yayi yakumika lukwikilu lwa mpangi zeto. Babakula vo Yesu wa Ntinu ofilanga nkangu andi mu zaya e ntangwa ye una bafwete vangila konso diambu.

 ³² Vava o nsiku wakatulwa, e vula diavewa nswa wa tambula misionario, tunga nzo zankaka za salu yo tambula nkanda misasilanga Nkand’a Nzambi. * Ekwe kiese bekalanga kiau selo ya Nzambi mu nza yawonso mu mona una Yave ketaninanga nkangu andi muna mwanda!—Yes. 52:10.

33. Adieyi tulongokele muna miaka mfundu tusundanga?

³³ E miaka mfundu tusundanga i ziku kisonganga vo Yesu olungisanga nsilu andi: “Ikunuvana nua yo zayi, una wina vo, atantu eno awonso, ke balendi wo telamena ko, ngatu tumba wo.” (Tanga Luka 21:12-15.) Ezak’e ntangwa, Yave osadilanga Ngamaliele za tandu kiaki mu tanina nkangu andi yovo fila afundisi akwa unkabu mu fundisila muna unsongi. Yave ofungisanga e nwaninwa ya mbeni zeto. (Tanga Yesaya 54:17.) E kitantu ke kilendi ningamesa salu kia Nzambi ko.

34. Ekuma tulenda vovela vo e mfundu tusundanga kuna mbazi a nkanu diambu diasivi kikilu? E mfundu miami adieyi misonganga? (Tala mpe babu “ Mfundu Miamfunu Miasundwa Mianungununa e Salu kia Samuna Nsangu za Kintinu.”)

³⁴ Ekuma tulenda vovela vo e mfundu tusundanga kuna mbazi a nkanu diambu diasivi kikilu? Badika edi: Mbangi za Yave ke bena ye wisa ko ngatu tunda. Ke tuvanganga nsola z’ayadi ko, ke tukuyisianga mu mambu ma mbumba ko ngatu komekena ayadi kimana batuvana e ndungidi. Vana ntandu, mpangi zeto ana befundiswanga kuna mbazi a nkanu bebadikilwanga vo ‘wantu balembi longwa yo lembi zay’o tanga.’ (Mav. 4:13) Muna kuma kiaki, muna mbweno za wantu, afundisi ke balendi kutuvana ndungidi ko yo vana ngyelele kwa mfumu za mabundu ye ayadi ana bekutusianga kitantu. Kansi, nkumbu miayingi e mbazi za nkanu zibakanga nzengo zikututaninanga. E mfundu tusundanga kuna mbazi a nkanu misonganga vo Yave yo Kristu bemonanga mawonso mekutubwilanga yo sikidisa mambu kimana mavangamena mun’owu wa luzolo lwa Nzambi. (2 Kor. 2:17) Muna kuma kiaki, tulenda vova nze Paulu wa ntumwa vo: “Yave i nsadisi ame; kimona wonga ko.”—Ayibere 13:6.