1, 2. (a) Nkia nkanikinu ufilanga alandi a Yesu yamu lumbu yeto? (b) Aweyi e mbeni bevavilanga kutusunda? Nkia nluta ditwasanga?

VANA ntadisi a Pilato wa mfundisi wasunda e wisa muna zula kia Yuda, Yesu wayika o nkanikinu ufilanga alandi andi akwikizi yamu lumbu yeto. Wavova vo: ‘E Kintinu kiame ke kia nza yayi ko: e kintinu kiame, kala vo kia nza yayi, o makesa mame nga nwana madi nwana, yalembi yekolwa kwa Ayuda: kansi owau, e Kintinu kiame ke kia kwaku ko.’ (Yoa. 18:36) Pilato wayekola Yesu kavondwa, kansi e nsund’andi ya kolo kiandwelo, kadi o Yesu wafulwa. Ayadi a Roma bavava fukisa alandi a Kristu, kansi ke balenda ko. Akristu basayanesa e nsangu za Kintinu kuna nz’ankulu.—Kol. 1:23.

² Vava Kintinu kiayadikwa muna mvu wa 1914, akwa wisa akaka muna lusansu bavava fukisa nkangu a Nzambi. Kansi, ke balenda kutusunda ko. Ayadi ayingi bavavanga kutukomekena twayisia muna ntantani zau. Ke balenda kutuvambula ko. O unu, awana beyalwanga kwa Kintinu bezingilanga muna zula yawonso ova ntoto. Kana una vo i wau, tuna muna kintwadi kia wana-ngudi mu nza yawonso ye tukuyivambulanga muna mambu mawonso ma tuyalu twa nza yayi. E kintwadi kieto kisonganga e ziku vo Kintinu kia Nzambi mu yala kina, o Yesu Kristu wa Ntinu okwamanananga fila, singika yo tanina o nkangu andi. Yambula twabadika una kevangilanga wo yo mona emiaka mfundu tusundidi kala muna lusadisu lwandi, emi mikumikanga lukwikilu lweto ekolo tukwamanananga ‘kuyivambula ye nza.’—Yoa. 17:14.

3, 4. (a) Nkia mambu mavangama vava Kintinu kiayadikwa? (b) Nga nkangu a Nzambi batoma bakulanga e diambu dia lembi kuyisia muna mambu ma tuyalu? Sasila.

³ Vava Kintinu kiayadikwa, vita yabwa kuna zulu i bosi Satana wavetwa ova nza. (Tanga Lusengomono 12:7-10, 12.) Vita yanwanwa mpe ova ntoto, eyi yatonta e kwikizi kia nkangu a Nzambi. Bakala ye nzengo za kwamanana landa mbandu a Yesu yo kuyivambula ye nza. Kansi, kuna lubantiku ke batoma bakulanga ko dina diavavwanga mu kiyivambula muna mambu mawonso ma tuyalu.

 ⁴ Kasikil’owu, o nkanda Aurora do Milênio Volume VI, * wavaikiswa muna mvu wa 1904, wakasakesa Akristu mu lembi kuyisia muna vita. Kansi, nkanda wau wavova vo avo Nkristu obokelo muna salu kia kisoladi, kafwete vanga mawonso mu vewa salu ina ke ivavanga ko vo kenda mu vita. Ediadi avo ke divangamene ko yo filwa kuna vita, kafwete kala ye ziku vo ke vonda ko. Mpangi Herbert Senior wazingilanga kuna Grã-Bretanha, wavubwa muna mvu wa 1905, wavova mu kuma kia diambu diadi vo: “Ampangi ngindu zaswaswana bakala zau ye luludiku ke lwatoma kiesesanga ko kana vo diansongi mu kwenda muna salu kia kisoladi yo sala kaka e salu ina ke ivavanga ko vo kenda mu vita.”

5. Aweyi Eyingidilu dia 1 Setemba 1915, dia singikila umbakuzi weto?

⁵ Kansi, Eyingidilu dia 1 dia Setemba a mvu wa 1915, diayantika singika umbakuzi weto mu kuma kia diambu diadi. Mu kuma kia luludiku lwasonama muna nkanda Estudos das Escrituras, Eyingidilu diavova vo: “Ke tuna ye ziku ko kana vo e salu yayi nkanikinu mia Nzambi yikululanga.” Kansi, adieyi tuvova avo Nkristu ovoveso vo vondwa kevondwa avo kazolele vwata mvwatu mia kisoladi ko yo sala e salu yau? Eyingidilu diadi diasasila vo: “Nga disundidi o bi dia vondwa mu kuma kia sikila ye kwikizi kwa Nkuluntu a Luvuvamu yo lembi kulula nkanikinu andi ke mu vondwa ko ekolo okululanga malongi ma Ntinu eto una kuna Zulu muna sadilanga e ntinu mia nza yo kubayikama? Muna kuma yau yole, tutambulwila fwa mu kuma kia kwikizi kieto muna Ntinu una kuna Zulu.” Kanele vo Eyingidilu diayika mvovo miami mia nkuma, diafokola mu mvovo emi: “Ke tuna vingila diambu dia mpila yayi ko. Vova kaka tuvovele.”

6. Adieyi olongokele muna mbandu a mpangi Herbert Senior?

⁶ Mpangi zakaka babakula vo o kwenda mu kisoladi diambi ye bakubama bakala mu konso diambu diadi kubabwila. Mpangi Herbert Senior, ona oyikilu kala wavova vo: “Kuna kwa mono, ke vakala kwandi nswaswani ko muna nsiku vana vena salu kia kulumuna e mpunza muna nzaza [salu ina ke ivavanga ko vo wanwana e vita] ye salu kia sia e mpunza muna nkele kimana zasikwa.” (Luka 16:10) Mu kuma kia lembi tambulwila e salu yayi, mpangi Senior wasiwa muna pelezo. Yandi ye mpangi 4 bakala muna buka kia 16 dia wantu ana ke bazola kuyivana mu salu kia kisoladi ko, kumosi ye akwa mabundu mankaka ana balungisa e miaka mvu bazengelwa muna pelezo ya Richmond, Grã-Bretanha, kuna kwalanda bayikilwanga vo Richmond 16. Lumbu kimosi, mpangi Herbert ye akw’andi muna buka banatwa kuna França kuna kinsweki. I kuna badi vondelwa. Yandi ye akw’andi muna buka batelameswa vana ntwal’a masoladi mekubavonda, kansi ke bavondwa diaka ko. E tumbu kiau kiakululwa mu mvu kumi mia pelezo.

7. Ekolo kianwanwanga e Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, o nkangu a Nzambi nkia diambu babakula?

 ⁷ Ekolo kianwanwanga e Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, o nkangu wawonso wa Yave watoma bakula e nsasa kuyivambula ye nza ye dina divavwanga avo bazolele tanginina mbandu a Yesu. (Mat. 26:51-53; Yoa. 17:14-16; 1 Pet. 2:21) Kasikil’owu, muna Eyingidilu dia 1 dia ngonde a Novemba a mvu wa 1939, mwakala ye longi diamfunu diakala yo ntu a diambu vo: “Lembi kuyisia mu mambu ma tuyalu,” diavova vo “o nsiku una nkangu a Yave ufwete zitisa i wa lembi kuyisia muna vita.” Mu kuma kia longi diadi, mpangi Simon Kraker ona wasadila kuna vula diasina kuna Brooklyn, Nova York, wavova vo: “Yabakula vo o nkangu a Nzambi ufwete kalanga mu luvuvamu ye wantu awonso, kana nkutu muna ntangw’a vita.” E longi diadi mu ntangwa yambote kikilu diavaikiswa, diasadisa nkangu a Nzambi mu kala wakubama muna kitantu besiwa mu kuma kia kwikizi kiau muna Kintinu.

8, 9. O ungunza wa Yoane wa ntumwa, aweyi walunganena?

⁸ Yoane wa ntumwa wasakula vo vava kisikidiswa Kintinu muna mvu wa 1914, e ngobodi, Nkadi ampemba wa Satana, ovava fukisa awana beyikamanga Kintinu kia Nzambi muna vaikisa nkoko muna nu’andi. * (Tanga Lusengomono 12:9, 15) Aweyi ungunza wa Yoane walunganena? Tuka muna mvu  mia 1920, nkangu a Nzambi bayantika bangikwa. Wauna diavangama kwa mpangi zayingi ana bazingilanga kuna node ya América muna kolo kia vit’anzole ya nz’amvimba, mpangi Kraker wasiwa mu pelezo mu kuma kia kwikizi kiandi muna Kintinu kia Nzambi. Muna kolo kianwanwanga e vita, Mbangi za Yave yau basunda vana vena wantu ana ke batonda kwenda mu vita ko mu kuma kia malongi ma mabundu mau yo siwa muna pelezo kuna Estados Unidos.

⁹ Nkadi ampemba ye wantu andi bazola fwasa kwikizi ki’awana beyikamanga Kintinu, kiakala nkia fulu bezingilanga. Muna nsi za África, Europa ye Estados Unidos, Mbangi za Yave banatwanga kuna mbazi za nkanu ye mu fulu yankaka ya fundisila. Mu kuma kia nzengo zau zalembi kuyisia mu mambu ma tuyalu, basiwa mu pelezo, bawandwa yo vangulwa. Kuna Alemanha, nkangu a Nzambi wamweswa mpasi zayingi wau vo ke bazolanga vova ko vo heil Hitler yovo yikama e vita. Tezo kia 6.000 ma wantu basiwa mu pelezo muna kolo kia luyalu lwa Nazi ye vioka 1.600 za Mbangi za Yave za esi Alemanha ye za nsi zankaka bafwa vana moko ma abangiki au. Kana una vo i wau, Nkadi ampemba kalenda mwesa nkangu a Nzambi mpasi zakwele mvu ko.—Maku 8:34, 35.

10. “O ntoto” nki usunzulanga? Aweyi utaninanga nkangu a Nzambi?

¹⁰ O ungunza wasoneka Yoane wa ntumwa, usonganga vo “o ntoto,” i sia vo, wantu a tandu kiaki akwa ntim’ambote, bemina “o nkoko” a lubangamu, muna sadisa nkangu a Nzambi. Aweyi e ndambu a ungunza wau ilunganenanga? Tuka kiaviokela e Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, “o ntoto” nkumbu miayingi unwananga muna wete dia akwa kwikizi ana beyikamanga Kintinu kia Masia. (Tanga Lusengomono 12:16) Muna bonga e nona, mbazi za nkanu zayingi zitomene zayakana zitaninanga o nswa wa Mbangi za Yave wa lembi kota mu salu kia kisoladi yo lembi kembelela nkinzi mia nsi. Badika miaka mfundu basunda Mbangi za Yave muna lusadisu lwa Yave mu kuma kia diambu dia kota mu salu kia kisoladi.—Nku. 68:20.

11, 12. Nkia ntonta mpangi Sicurella ye Thlimmenos bawanana zau? Nkia nluta diatwasa?

¹¹ Estados Unidos. Mpangi Anthony Sicurella mosi muna wana sambanu basanswa kwa mase ma Mbangi za Yave. Wavubwa vava kakala ye mvu 15. Vava kalungisa mvu 21, wakisonekesa nze selo kia Nzambi. Vioka mvu miole, muna mvu wa 1950, wasoneka nkanda usonganga e nzengo zandi za lembi kota mu salu kia kisoladi. Kana una vo e Departamento Federal de Investigações ke yasolola kuma ko, Departamento da Justiça ke yatonda nzengo zandi ko. Vava kafundiswa nkumbu miayingi, e Mbazi a Nkanu Anene kuna Estados Unidos basingika diambu dia mpangi Sicurella yo katula e nzengo za mbazi a nkanu a kete yo vana e ndungidi kwa mpangi  Sicurella. Ediadi diasadisa akaka muna esi Estados Unidos ana ke bezolanga kota mu salu kia kisoladi ko.

¹² Grécia. Muna mvu wa 1983, mpangi Iakovos Thlimmenos watumbwa yo siwa muna pelezo wau kalembi tambulwila vwata mvwatu mia kisoladi. Vava kavaikiswa, wayantika vava e salu kia lunga-lunga e nzimbu (contabilista) kansi, ke bamvananga salu ko wau vo mu pelezo kateka kala. Wanata e diambu diadi kwa mbazi a nkanu, kansi wau vo kasunda ko kuna mbazi a nkanu a Grécia, wayenda kuna Mbazi a Nkanu Italanga Zitu wa Wantu Muna Nsi za Mputu (Corte Européia dos Direitos Humanos). Muna mvu wa 2000, e Grande Câmara ya Corte Européia ina ye 17 dia afundisi banlungisa yo sikidisa nsiku mu kuma kia sia mpambula. Vitila basikidisa nsiku wau, vioka 3.500 za mpangi kuna Grécia babadikilwanga vo yimpumbulu wau vo basiwa mu pelezo mu kuma kia lembi kuyisia mu mambu ma tuyalu. Vava babaka e nzengo zazi, luyalu lwa Grécia lwasikidisa nsiku wasadisa ampangi mu lembi badikilwa diaka vo yimpumbulu. Vana ntandu, vava nsiku mia Grécia miafimpululwa, luyalu lwatoma sikidisa o nsiku wasiwa muna mvu miavioka, owu wavananga esi Grécia awonso o nswa wa sala salu yankaka ina vo ke ya kisoladi ko.

13, 14. Adieyi tulongokele muna mambu mabwila mpangi Ivailo Stefanov yo Vahan Bayatyan?

¹³ Bulgária. Muna mvu wa 1994, mpangi Ivailo Stefanov kimbuta kia mvu 19 kakala vava kabokelwa mu kota muna salu kia kisoladi. Kazola kota mu salu kia kisoladi ko ngatu sala salu yankaka yatuminuanga kwa masoladi. Wazengelwa tumbu kia ngonde 18 muna pelezo, kansi wanata mfundu wau ku mbazi a nkanu yankaka, wau vo wakala yo nswa wa lembi tonda kota muna salu kia kisoladi mu kuma kia ntona zandi. E diambu diandi diafilwa kuna Mbazi a Nkanu ya Corte Européia. Muna mvu wa 2001, vava batoma fimpa diambu diadi, bavana e ndungidi kwa mpangi Stefanov. Luyalu lwa Bulgária ke lwalomba kaka ndoloki kwa mpangi Stefanov ko, kansi mpe kwa esi Bulgária awonso ana bakala yo luzolo lwa sala e salu yankaka ina vo ke ya kisoladi ko. *

¹⁴ Armênia. Muna mvu wa 2001, mpangi Vahan Bayatyan walwaka muna ntela ya sala salu kia kisoladi. * Walomba lusadisu kuna mbazi a nkanu a nsi andi mu lembi sala salu kia kisoladi mu kuma kia ntona zandi, kansi ke bamvana lusadisu ko. Muna ngonde a Setemba 2002, wazengelwa tumbu kia mvu miole ye ndambu, kansi wavevolwa vava kalungisa ngonde kumi ye ndambu. Ekolo kakala muna pelezo, mpangi walomba lusadisu kuna Mbazi a Nkanu Italanga Zitu wa Wantu Muna Nsi za Mputu (Corte Européia dos Direitos Humanos), e mbazi a nkanu bafimpa e diambu diandi. Kansi, kina kia 27 kia ngonde a Okutoba 2009, e mbazi a nkanu yayi mpe ke yavana ndungidi kwa mpangi ko. E nzengo babaka kuna mbazi a nkanu za kendeleka kikilu a mpangi banuananga ye diambu  diadi kuna Armênia. Kansi, e Grande Câmara ya Corte Européia yafimpulula e diambu diadi. Kina kia 7 kia ngonde a Yuli 2011, e Grande Câmara bavana e ndungidi kwa mpangi Vahan Bayatyan. Owau i nkumbu antete e Corte Européia yabaka nzengo vo awana ke betambulwilanga sala salu kia kisoladi ko mu kuma kia lukwikilu lwau bafwete taninwa, kadi o wantu bena yo nswa wa songa ngindu zau, lemvokela ntona zau yo sola dibundu bazolele. E nzengo zazi ke zitaninanga kaka nswa wa Mbangi za Yave ko, kansi ye wa ulolo wa wantu bezingilanga muna nsi zina muna buka kia Conselho da Europa. *

15. Ekuma nkangu a Yave ke uyikamenanga nkinzi mia nsi ko?

¹⁵ Nkangu a Yave ke usonganga kaka kwikizi ko muna Kintinu kia Masia muna lembi tambulwila sala salu kia kisoladi, kansi mpe muna lembi yikama e nkinzi mia nsi. Tuka muna Vit’Anzole ya Nz’Amvimba, e fu kia tundidika e nsi kiasayana mu nza yawonso. Esi nsi zayingi balombwanga vo  badia ndofi vo besonga kwikizi muna nsi zau ye vutukila ndofi yayi, yimbila nkung’a nsi yovo kunda sinsu kia nsi (bandeira). Kansi, oyeto Yave kaka tusambilanga. (Luv. 20:4, 5) Muna kuma kiaki, tubangikwanga kwayingi. Kana una vo i wau, Yave osadilanga “o ntoto” mu mina twakaka muna tubangamu twatu. Badika miaka mfundu twasunda mu kuma kia diambu diadi, muna lusadisu lwa Yave muna nzil’a Kristu.—Nku. 3:8.

16, 17. Nkia diambu diambwila mpangi Lillian yo William Gobitas? Adieyi olongokele mu mana mababwila?

¹⁶ Estados Unidos. Muna mvu wa 1940, kuna Mbazi a Nkanu Anene a Estados Unidos, afundisi 8 batumba Mbangi za Yave ye 1 kaka wakala kuna sambu diau muna mfundu wayikilwa vo Distrito Escolar de Minersville v. Gobitis. Lillian Gobitas, * wakala ye kimbuta kia mvu 12 yo mbunzi andi William wakala ye kimbuta kia mvu 10 bazola kwamanana songa kwikizi kiau kwa Yave. Muna kuma kiaki, ke batambulwila kunda sinsu kia nsi ko yovo vutukila e ndofi yasonga e kwikizi muna nsi. Wau vo ke batambulwila vanga mambu mama ko, bayingwa muna sikola. E diambu diadi dianatwa kuna Mbazi a Nkanu Anene ye babaka e nzengo vo dina e sikola yavanga ngwizani dina ye nsiku mia Estados Unidos, kadi sikola yanwaninanga e “untwadi wa zula.” O nsiku wau lubangamu lwayingi watwasa. Wana ayingi a Mbangi za Yave bayingwa muna sikola, ambuta bakatulwa mu salu ye Mbangi za Yave zayingi bamweswa mpasi kwa yimpumbulu. O nkanda The Lustre of Our Country wavova vo “o lubangamu lwa Mbangi za Yave tuka muna mvu wa 1941 yamuna mvu wa 1943 i lubangamu lusundidi lwabangikwa mabundu muna tandu kia makumole kuna América.”

¹⁷ E nsunda ya atantu a Nzambi ke yazingila kolo kiayingi ko. Muna mvu wa 1943, e Mbazi a Nkanu Anene yafimpa mfundu wakaka wafwanana ye mfundu a Gobitis. O mfundu wau wayikilwanga vo Secretária da Educação do Estado de Virgínia Ocidental versus Barnette. Mu nkumbu wau, e Mbazi a Nkanu Anene yavana e ndungidi kwa Mbangi za Yave. Wau i nkumbu antete muna lusansu lwa Estados Unidos e Mbazi a Nkanu Anene yasoba e nzengo zandi muna kolo kiandwelo. E nzengo zazi zakulula lubangamu lwa Mbangi za Yave kuna Estados Unidos. Muna kolo bafimpanga mfundu wau, e diambu ditadidi nswa wa konso mwisi Estados Unidos diatoma sikidiswa.

18, 19. Nki kiasadisa Pablo Barros mu sikila ye kwikizi? Aweyi selo yakaka ya Yave betangininanga mbandu andi?

¹⁸ Argentina. Pablo yo Hugo Barros bena ye kimbuta kia mvu nana ye mvu nsambwadi, bayingwa kuna sikola mu mvu wa 1976 wau balembi kunda e sinsu kia nsi. Lumbu kimosi, o mfidi a sikola wanunguna Pablo yo kunwanda vana ntu. Wakanikina vo aleke awaya basala kuna sikola mu ola mosi mu vava kubakomekena bakunda e sinsu kia nsi. Vava kasungamena e mpasi kamona, Pablo wavova vo: “Kondwa kwa lusadisu lwa Yave, kiadi lenda zizidila ko e ntonta za kulula kwikizi kiame.”

 ¹⁹ Vava e diambu diadi dianatwa kuna mbazi a nkanu, afundisi batonda e nzengo za yinga Pablo yo Hugo kuna sikola. Kansi, banata o mfundu kuna Mbazi a Nkanu Anene ya Argentina. Muna mvu wa 1979, e Mbazi a Nkanu yayi yasoba e nzengo za mbazi a nkanu yakete. Yavova vo: “E tumbu kia yinga o wana kuna sikola kikululanga o nsiku uvananga o nswa kwa wantu wa longoka (Artigo 14) ye mbebe a luyalu ya sikidisa vo wantu batanga sikola (Artigo 5).” E nzengo zazi nluta zatwasa kwa tezo kia 1.000 dia wan’a Mbangi za Yave. Akaka ke bayingwa diaka ko, akaka nze Pablo yo Hugo bavutuka kuna sikola batangilanga.

20, 21. Mana mabwila Roel ye Emily Embralinag aweyi mekumikinanga lukwikilu lwaku?

²⁰ Filipinas. Muna mvu wa 1990, Roel Embralinag, * wakala ye kimbuta kia mvu 9, yo mpangi andi ankento Emily wakala ye kimbuta kia mvu 10, kumosi ye tezo kia 66 dia wan’a sikola bakala Mbangi za Yave, bayingwa muna sikola wau balembi kunda sinsu kia nsi. Leonardo wa se dia Roel ye Emily, wamokena ye afidi a sikola, kansi ke banwila ko. E kolo mambu  mama mawokela, Leonardo wavava lusadisu kuna Mbazi a Nkanu Anene. Leonardo kakala ye nzimbu ko ngatu kimpovela ona wadi kumvovela. Esi nzo basamba kwa Yave mu lomba luludiku. Muna kolo kiaki kiawonso, o wana bavezwanga yo sevwa. Leonardo wamona vo kelenda sunda diambu diadi ko kadi kazaya mayingi ko mu kuma kia nsiku mia luyalu.

²¹ Kuna kwalanda, esi nzo bavovelwa kwa Felino Ganal, ona wateka sadila mu buka kimosi kia yimpovela kiatoma zayakana muna nsi. Muna kolo kiavangamanga e diambu diadi, Ganal wakatuka mu salu yo kituka Mbangi a Yave. Vava e diambu diadi dialwaka kuna Mbazi a Nkanu Anene, e Mbazi a nkanu yavana e ndungidi kwa Mbangi za Yave yo sima o nsiku wa kubayinga kuna sikola. Awana bavavanga fwasa e kwikizi kia nkangu a Nzambi ke balenda ko.

22, 23. (a) Ekuma tusundilanga mfundu miayingi? (b) E kintwadi kieto yo luvuvamu lwa wana-ngudi mu nza yawonso kia ziku lusonganga?

²² Ekuma nkangu a Yave usundilanga mfundu miayingi? Ke tuyikamwanga kwa tuyalu ko. Kansi, muna nsi ye mbazi za nkanu zayingi, afundisi ambote bekututaninanga vana moko ma atantu yo sikidisa e nsiku. Ka lukatikisu ko vo Kristu osambulanga e ngolo zeto mu sunda e mfundu miami. (Tanga Lusengomono 6:2.) Ekuma tunwaninanga e vita zazi? Ke tuna y’ekani dia singika nza yayi ko. Kansi, ekani dieto i songa vo tuzolele kwamanana sadila Yesu Kristu wa Ntinu eto kondwa kwa nkakalakani.—Mav. 4:29.

²³ Omu nza yayi yavambana mu kuma kia ntatani za luyalu yo bendomoka mu kuma kia mengana, o Yesu Kristu wa Ntinu eto osambulanga e ngolo za alandi andi mu nza yawonso mu kwamanana kuyivambula ye nza. O Satana kelendanga kutuvambula ko yo kutusunda. E Kintinu kiyikakesanga wantu ayingi ana “Ke belongwa diaka nwana ko.” E kintwadi yo luvuvamu lwa wana-ngudi mu nza yawonso, lwasivi kikilu, lusonganga e ziku kiasikididi vo Kintinu kia Nzambi mu yala kina!—Yes. 2:4.