Ke mu Dia Kaka ko Kezingilanga o Muntu Una Yavulukila mu Pelezo za esi Nazi

LUSANSU LWA JOSEPH HISIGER

“Nkia nkanda otanganga?” Uyayuvula kwa nkw’ame a pelezo. Yandi vo, “Nkand’a Nzambi.” Wavova diaka vo: “Ikuvana wo kele vo umpene madia maku ma lumingu lwamvimba.”

K IA 1 kia ngonde a Malusu ya mvu wa 1914 yawutuka, kuna Moselle. Muna kolo kiakina, nsi ya Alemanha yayalanga e zunga kiaki. Kansi, vava Vit’Antete ya Nz’Amvimba yafokoka muna mvu wa 1918, e zunga kia Moselle kiavutuka kwa esi França. Muna mvu wa 1940, kiabakama diaka kwa esi Alemanha. I bosi, vava Vit’Anzole ya Nz’Amvimba yafokoka muna mvu wa 1945, e zunga kiaki kiavutuka kwa nsi ya França. Vava esi Alemanha bakutumunanga e zunga kiaki, yakitukanga se mwisi Alemenha, vava kiakutumunwanga kwa esi França yakitukanga se mwisi França, muna kuma kiaki, yalongoka ndinga zau zole, Kifalansa ye ki Alemão.

Mase mame minkwikizi mia dibundu dia Katolika bakala. Fuku wawonso vava kiafwananga e ntangwa ya leka, yeto awonso twafukamanga mu samba. Konso kia Lumingu ye mu lumbu ya nkinzi, twayendanga ku nzo a nzambi. Munkwikizi kikilu yakala, yakota nkutu mu buka ki’alongoki a Katolika.

Yakota mu Salu kia Mbangi za Yave

Muna mvu wa 1935, mase mame bakingulwa kwa Mbangi za Yave. Bamokena e diambu dia mabundu mayisia muna Vit’Antete ya Nz’Amvimba. Kuna nima moko kiaki, luzolo lwame lwa zaya mayingi mu kuma kia Nkand’a Nzambi lwawokela. Muna mvu wa 1936, yayuvula kwa mfidi eto a dibundu kana vo lenda kumpana Nkand’a Nzambi. Wampovesa vo mfwete kota sikola za kimpelo muna lenda wo bakula. E mvutu zandi zawokesa kaka etima diame dia vwa Nkand’a Nzambi ye luzolo lwa tanga wo.

Muna ngonde a Yanuali a mvu wa 1937, Albin Relewicz wa nkundi ame a salu wakala se Mbangi a Yave, wayantika mokena yame oma ma Nkand’a Nzambi. Yanyuvula, kana vo “una ye Nkand’a Nzambi.” Ke kolo ko, wansonga nkumbu a Nzambi, Yave muna nsekola ya alemã Elberfelder ina kakala yau, i bosi wampana Nkand’a Nzambi wowo. Yayantika wo tanga yo kwenda muna lukutakanu lwa Mbangi za Yave muna mbanza ya Thionville yakala lukufi yo yeto.

Muna ngonde ya Agositu a mvu wa 1937, yalanda Albin ku Paris mu kwenda ku lukutakanu lwa nsi zayingi lwa Mbangi za Yave. Kwakuna, yayantika salu kia samuna nsangu zambote mu nzo ye nzo. Vioka fikolo, yavubwa muna mvu wa 1939 yo yantika salu kia kimviti a nzila a ngonde ke ngonde, salu kia Kikristu kia ntangwa ke ntangwa. Yafilwa mu sadila muna mbanza Metz. Muna ngonde a Yuli, yabokelwa mu kwenda sadila kuna vula dia Mbangi za Yave kuna Paris.

Mpasi za Kolo kia Vita

E salu kiame kuna vula ke kiazingila ko, kadi muna ngonde ya Agositu a mvu wa 1939,  yabokelwa mu salu kia kisoladi kuna França. Wau vo kiazola ko e salu kia nwana vita, yasiwa mu pelezo. Muna ngonde a Mayu ya mvu walanda, ekolo yakala mu pelezo, Alemanha yanuanisa França ku kinsalukisa. Muna ngonde a Yuni, Alemanha yabaka e nsi a França, i nkituka yakituka diaka se mwisi Alemanha. Vava yavaikiswa mu pelezo muna ngonde a Yuli ya mvu wa 1940, yavutuka kuna nzo kwa mase mame.

Wau vo mu wisa kia luyalu lwa Nazi twakala, mu kinsweki twalongokelanga Nkand’a Nzambi. Mpangi ankento Maryse Anasiak wa Nkristu ankabu ona wasadilanga muna nzo ya tekela mbolo, yandi watuvananga Eyingidilu. Yamuna mvu wa 1941 yalenda venga e mpasi zamonanga ampangi kuna Alemanha.

Lumbu kimosi, Makesa ma Gestapo (polícia secreta de Alemanha) bayiza muna nzo eto. Mfumu a makesa ndioyo wampovesa vo e salu kia Mbangi za Yave kiasiwa nsiku, i bosi kangyuvula vo: Nga zolele kala kaka Mbangi a Yave? Vava yamvutula vo “elo,” wampovesa vo, wiz’andandi. O ngudi ame vava kamona wo, wabakama ekêza. O mfumu a makesa vava kamona wo, wampovesa vo sala, walunga-lunga ngw’aku.

Kuna yasadilanga kiavovanga ko e mvovo miasanisinanga mfumu a nsi, “Heil Hitler.” Kiazola mpe kota mu buka kia luyalu lwa Nazi ko. Muna kuma kiaki, e lumbu kialanda Makesa ma Gestapo mankotesa mu pelezo. Vava bamfundisanga kiazola ko kubavana e nkumbu za mpangi za mwanda. Ndiona wamfundisanga, wangwanda ngwand’ansoki ye sengwa kia nkele va ntu, yavidisa o zayi. Kina kia 11 kia ngonde a Setemba ya mvu wa 1942, Sondergericht, mbazi ankanu ya mbanza Metz yanzengela mvu ntatu mu pelezo “kadi, mono yawokesanga nkutakani ya Mbangi za Yave kumosi y’alongoki a Nkand’a Nzambi.”

Vioka tumingu tole, yakatulwa mu pelezo ya Metz yo natwa kuna pelezo ya salu yampasi kuna mbanz’a Zweibrücken. Kwakuna, yasiwa mu salu kia lunga-lunga nzila ekumbi dia ntoto. Sengwa yankulu yazitu twakatulanga yo vingisa yampa, yo mwanga matadi muna nzila. Kana una vo e salu twasalanga kiampasi, kopo dimosi kaka dia kafe twavewanga, ye tini kia mbolo mu mene, sopa yovo nzongi ankatu mu mwini ye mu fuku. I bosi, yafilwa ku pelezo ku mbanza yakaka, kuna yasadilanga mu nzo ya tekela nsampatu. Vioka ngonde zayingi, yavutulwa muna pelezo ya mbanza  Zweibrücken, yo filwa mu salu kia mpatu a nsengo.

Zingila ke mu Dia Kaka Ko

O nkw’ame twakala suku dimosi muna pelezo, ku nsi ya Holanda katuka. Una yalongoka e nding’andi, yayantika kumvovesa oma ma lukwikilu lwame. Wanungunuka kikilu muna mwanda, wandomba vo yamvuba muna nkoko. Vava katomboka muna maza, wambimbakana yo vova vo, “Joseph, nkitukidi se mpangi aku.” Vava yavutulwa mu sadila kuna nzila y’ekumbi dia ntoto, twavambana.

Kwaku, nkundi ame a pelezo mwisi Alemanha. Fuku umosi, wayantika tanga fi Nkand’a Nzambi. I yandi wampovesa vo yamvana madia mame kele vo nzolele vo kampana Nkand’a Nzambi andi yatanga. Yamvovesa vo “elo.” Kana una vo ke diakete ko kwa muntu una mu pelezo mu kaya madia mandi ma lumingu lwamvimba, kansi kiasidi kibanza ko mu dina yavanga. Yalongoka e nsasa mvovo mia Yesu vo: “Ke mu dia kaka ko i kazingila muntu, kansi mu konso edi divaikidi omu nu’a Nzambi.”​—⁠Matai 4:⁠4.

Vava yakayilwa Nkand’a Nzambi, e diambu diampasi yazekananga diau i lenda wo lunda. Nswaswani y’akaka, a Mbangi za Yave ke bayambulwanga ko bakala ye Nkand’a Nzambi muna pelezo. Mu fuku yatanganga wo kuna sweki kuna nsi a vunga. Muna mwini, yakotesanga wo ku nsi a mvwatu miame yo nata wo kuna yasadilanga. Kiasisanga wo ko mun’esuku dia pelezo, kadi ayingidi masuku ma pelezo basatululanga.

Lumbu kimosi, vava twakutikwa mu kwenda ku salu, yabambuka moyo vo Nkand’a Nzambi usidi. Vava twavutuka muna fuku wauna yakota mun’esuku diame, kansi Nkand’a Nzambi ke wakala mo diaka ko. Yasamba kwa Nzambi, i bosi yayenda vovana yo nyingidi a pelezo, yamvovesa vo muntu obakidi nkand’ame, mfunu mvwidi wo. Kasia sungididi ko mu dina yavova, wau vo Nkand’ame a Nzambi yandi wakala wau, yalenda wo vutukila. Yavutula kikilu matondo kwa Yave.

Lumbu kiakaka, yatumwa ngyenda yowela. Ekolo yavulanga mvwatu miamvindu, yavilakana vo Nkand’a Nzambi yakala wau mu nitu, wasotoka vana ntoto. Wau vo nyingidi kasia sungididi ko, vana vau yatunta wo muna kulu kwame. Yasweka wo. Vava yamanisa yowela, yasweka wo muna mvwatu miavelela yasoba.

Mambu Mampasi ye Makiese Twawanana Mau

Mene umosi muna mvu wa 1943, ekolo abakami bakutikwa vana yanzala, yamona Albin. Yandi mpe mu pelezo kakala. Wantala yo kunsungamena, wasia moko vana tulu, kina vo i sinsu basadilanga ampangi mu kaisa. I bosi, wavanga e sinsu kiasonga vo osinga kunsonekena. Muna lumbu kialanda, vava kavioka, wasotola tini kia papela. Kansi, o nyingidi wamona fio, yeto awole twasiwa mu nduka wa pelezo. Fimbolo fiayuma kaka twakala fiau ye maza, van’ebaya diankatu twalekanga kondwa vunga dia kifukila.

I bosi, yafilwa ku pelezo ya Siegburg, kwakuna mu nzo ya tekela matadi mantalu yasadilanga. Salu kiampasi kiakala, madia mpe ke makala masikila ko. Fuku umosi yalota ndozi vo madia mayingi yadianga, mbolo ye bundu, yasikama ye nzala zame, elaka diayuma. Yatanda kikilu. Kansi,  lumbu yawonso, yatanganga Nkand’ame a Nzambi yo yangalela e zingu.

Yavaikiswa mu Pelezo

Kuna kinsalukisa, muna mene wa ngonde a Abidi ya mvu wa 1945, nyingidi wavaikisa abakami, wasisa mielo miaziuka. Yavaika mu pelezo. Kansi, ntangwa yayingi yakala ku lupitalu mu vutulwisa mavimpi. Muna ngonde ya Mayu, yalwaka kuna nzo eto. Ke bakalanga diaka ye vuvu ko vo yakinu moyo. Ngudi ame vava kambona wabokomoka ye dilu. Diankenda kaka vo vioka fikolo ese diame wafwa.

Yavutuka muna Nkutakani ame ya Thionville. Ekwe kiese kiawanana diaka ye mpangi zame za mwanda! Yayangalala kikilu mu zaya vo bazizidila ye kwikizi, kana una vo mu mpasi zayingi. Albin wa nkundi ame wafwa muna mbanza Regensburg ku Alemanha. Kuna kwalanda yawa vo Jean wa mwan’a ngw’ame ankazi wakituka se Mbangi a Yave yo vondwa, wau vo kazola kota mu salu kia kisoladi ko. Jean Queyroi ona twasalanga yandi kumosi kuna vula dia Paris, mvu ntanu kazizidila mu salu yampasi kuna pelezo ya Alemanha. *

Yavutuka nzaki muna mbanza Metz mu salu kia umbangi. Muna ntangwa yayina yazayana ye nzo ya Minzani. Mwan’au ankento, Tina wavubwa kina kia 2 kia ngonde a Novemba ya mvu wa 1946. Nsadi avema kakala muna salu kia umbangi, yanzola kikilu. Twasompana kina kia 13 kia ngonde a Desemba ya mvu wa 1947. Muna ngonde ya Setemba ya mvu wa 1967, Tina wakota mu salu kia ntangwa ke ntangwa yo kwamanana mu salu kiaki yavana kafwa muna ngonde a Yuni ya mvu wa 2003 ye kimbuta kia mvu 98. Ikunzininanga kikilu o moyo.

O unu vioka kimbuta kia mvu 90 se ngina, ikwikilanga vo Diambu dia Nzambi dikunkumikanga ntangwa zawonso mu sunda e ntonta. Kana una vo ezak’e ntangwa yafwang’e nzala, kansi yakalanga yayukuta ye Diambu dia Nzambi muna ngindu ye muna ntima. Yave wankumikanga. E ‘mvovo miandi miamputulanga o moyo.’​—Nkunga 119:50.

[Mvovo Vana Yand’a lukaya]

[Foto mina muna lukaya lwa 17]

Albin Relewicz wa Nkundi ame

[Foto mina muna lukaya lwa 17]

Maryse Anasiak

[Foto mina muna lukaya lwa 18]

Nkand’a Nzambi una yavanina madia ma lumingu lwamvimba

[Foto mina muna lukaya lwa 19]

Ye nzitikil’ame Tina muna mvu wa 1946

[Foto mina muna lukaya lwa 19]

Jean Queyroi yo Titica wa nkaz’andi