VAVA se diame, Artur, kakala nleke, watoma zolanga Nzambi. Muna kuma kiaki, wazola kituka nlongi a dibundu dia Metodista. Kansi, e ngindu zandi zasoba vava kayantika tanga nkanda kavewa kwa Alongoki a Bibila yo kwenda muna tukutakanu twau. Muna mvu wa 1914, se diame wavubwa muna kimbuta kia 17 dia mvu. Vava kianuananga e Vita Yantete ya Nz’amvimba, wabokelwa kimana kakota mu salu kia kisoladi. Kansi katambulwila ko. Muna kuma kiaki, bansia muna Pelezo ya Kingston mu ngonde kumi kuna mbanza Ontário, Canadá. Vava kavaika muna pelezo, wakota muna salu kia kimviti a nzila.

Muna mvu wa 1926, se diame wakazala yo ngudi ame Hazel Wilkinson. O ngudi andi wazaya e ludi muna mvu wa 1908. Yawutuka kina kia 24 kia ngonde ya Abidi ya mvu wa 1931. Mono i mwana wanzole muna wana yá twawutuka. Se dieto watoma zolanga yo zitisa Nkand’a Nzambi. Muna kuma kiaki, watulonganga kimana yeto mpe twavanga diau dimosi. E nsambil’a Yave i diambu diansunda o mfunu muna zingu kieto. Nkumbu miayingi, twavaikanga entwadi muna salu kia sila umbangi mu nzo ke nzo.—Mavangu 20:20.

Muna mvu wa 1939, e Vita Yanzole ya Nz’Amvimba yayantika. Muna mvu walanda, e salu kia Mbangi za Yave kiasimwa kuna Canadá. Wan’a kalasi bakomekenuanga vo bakunda e sinsu kia nsi (bandeira) yo yimbila nkung’a nsi. Nkumbu miayingi, mono yo mpangi ame ankento Doroty, batuyambulanga kwa alongi mu vaika kuna mbazi ekolo bayimbilanga. Kansi lumbu kimosi, nlongi eto wavava kumfwisa e nsoni vava kampovesa vo i zowa. Vava twavaika kuna sikola, akw’ame a sikola bayiza kundwanisa yo kumbwisa vana ntoto. Ediadi diasiamisa diaka e kani diame dia “lemvokela Nzambi nze mfumu ke mu wantu ko.”—Mavangu 5:29.

Muna mvu wa 1942, vava yakala ye kimbuta kia mvu 11, yavubwa vana sima kia maza. Yazolanga sala e salu kia kimviti a nzila muna lumbu ya vundu. O unu, awana besalanga e salu kiaki beyikilwanga vo aviti a nzila ansadisi. Lumbu kimosi, yayenda kumosi ye mpangi tatu kuna node ya Ontário mu sila umbangi kwa azengi a nti.

Kina kia 1 kia ngonde ya Mayu ya mvu wa 1949, yayantika sala se mviti a nzila a ngonde ke ngonde. I bosi, yabokelwa ngienda vana moko muna salu kia tunga kuna vula dia Canadá. Kuna kwalanda, yakituka mwisi Betele ya Canadá. Yavewa e salu kia nieteka e nkanda, i kuna yalongokela sadila muna masini ma nietekena. Isungamenanga lumbu kimosi twasala fuku wamvimba mu nieteka finkanda fiasenzeka una Mbangi za Yave babangikilwanga kuna Canadá.

Kuna kwalanda, yayantika sadila kuna Departamento de Serviço. Yavewa kiyekwa kia mokena ye aviti a nzila ana bafilwa kuna Quebec, kuna salu kieto kiasiwanga kitantu. Mosi muna aviti a nzila yamokena yau i Mary Zazula wawutukila kuna mbanza Edmonton, Alberta. Mase mandi mu dibundu dia Ortodoxa basambilanga. Vava Mary yo mpangi andi ayakala ke bazola yambula longoka Nkand’a Nzambi ko, mase mau babayinga muna nzo. Mary yo mpangi andi bavubwa muna mvu wa 1951. Una vavioka ngonde sambanu, bakota muna salu kia kimviti a nzila. Ekolo twamokenanga, yabakula vo Mary zola kikilu kakala kwau muna Yave. Isungamenanga vava yavova muna nsi a ntima vo ndioyo i mwan’a ndumba nzolele kazala yandi. Vava vavioka ngonde vua, twakazala kina kia 30 kia ngonde a Yanuali ya mvu wa 1954. Lumingu lumosi kaka lwavioka vava twakazala, mono yo Mary twabokelwa kimana twalongwa e salu kia kinkengi a  zunga. Muna mvu miole mialanda, twasala e salu kia kinkengi a zunga kuna node ya Ontário.

Wau vo e salu kia samuna e nsangu zambote kiawokelanga, mpangi zayingi zavavuanga mu kwenda muna salu kia kimisionario. Mono yo Mary twavova vo: Wau vo tulendele zizidila e kiozi kiangolo kia Canadá ye mbu ye nsungi a mbangala, disongele vo konso fulu tukwenda tulenda kweto zizidila. Muna ngonde ya Yuli ya mvu wa 1956, twafokola e kalasi kia 27 kia Sikola ya Ngiladi. Muna ngonde ya Novemba twayantika e salu kieto kia kimisionario kuna Brasil.

Vava twalwaka kuna Brasil, twayantika longoka Kimputu. Entete, twalongoka una bekayisilanga ye una tulenda yantikila e moko. I bosi, twalongoka una tulenda kayila Eyingidilu. Vava twayenda muna salu kia umbangi, twawanana yo nkento mosi wasonga luzolo lwa wá e nsangu twakala zau. Twasikidisa vo avo muntu osongele luzolo lwambote, tutanga sono kimosi kivovelanga una ukala e zingu muna Kintinu kia Nzambi. Muna kuma kiaki, yatanga o nkand’a Lusengomono 21:3, 4. I bosi, yafwa kiambu vana vau. Kiakulukilwa ko e nsungi a mbangazi ye ya kiozi kiangolo. Mpansi kikilu yamona mu kolo kiandá mu kuma kia nsungi zazi.

Twavewa kiyekwa kia sadila kuna mbanza Campos. O unu, kuna ye 15 dia nkutakani. Vava twalwaka mu mbanza yayi, buka kimosi kaka kiakala ko ye nzo mosi ya misionario yazingilanga mpangi yá z’akento: Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz, and Lorraine Brookes (owau oyikilwanga vo Wallen). Muna nzo twazingilanga, yakala ye kiyekwa kia sukula e mvuatu yo vava e nkuni za lambila. Lumbu kimosi, vava twafokola longoka Eyingidilu muna fuku, Mary walavalala kakala vana kunda ekolo twamokenanga oma ma zingu kia lumbu ke lumbu. Vava Mary kasikama, nioka yavaika vana kasia o ntu. E nioka yayi mvuanga kikilu yasia yavana yavonda yo.

Vava twalongoka Kimputu mu mvu mosi, yayantika sala e salu kia kinkengi a zunga. E zunga kina twasadilanga ke kiakala ye kura ko. Va kiandu twalekanga yo kangalela muna mvalu ye muna kalu dituntwanga kwa mvalu. Lumbu kimosi, mu kumbi dia ntoto twakangalela vava twayenda sila umbangi ku vata dimosi diakala vana ntandu a mongo. Mu nzo ya mfutila twalekanga. E vula diatutwikila 800 dia yinkanda-nkanda kimana twasadila muna salu kia umbangi. Diavava vo twavutuka nkumbu miayingi kuna kwalwakila e nkanda kimana twanata mio kuna nzo twalekanga.

Muna mvu wa 1962, e Sikola ya Salu kia Kintinu mu fulu yayingi yavangamena kuna Brasil. Yasolwa mu kwenda longa muna sikola zazi. Ngonde sambanu yavanga. Mono yakala nlongi muna kalasi yavangamena kuna Manaus, Belém, Fortaleza, Recife ye kuna Salvador. Vava yakala kuna Manaus, yavanga nkubika kimana lukutakanu lwa mvivu lwavangamena vana seka dimosi dia yimpa kuna Manaus. Mu kuma kia mvula zangolo, ke twakala ye maza mambote ko ma nua, ke twakala mpe ye fulu kiambote ko kina ampangi bafwete dila. Yamokena yo mfumu mosi a luyalu yo kunzayisa e diambu diatutokanesanga. Kuna ngemba zawonso, wavana maza ma nua kw’awonso bakala muna lukutakanu. Watuma mpe masoladi vo bavanga  saba yole yanene kimana twalambilanga yo dila.

Ekolo yakala ku fulu kiankaka, Mary wayenda sila umbangi mu zunga kimosi kia kinkita. Ke vakala muntu ko wakala ye luzolo lwa wá nsangu za Nkand’a Nzambi. Wantu awaya ku Portugal batuka yo kwiza kwaku Brasil mu vanga kinkita. Mary wakendalala kikilu, wavovesa akundi andi akaka vo: “E fulu kiansuka va nza yayi kina mfwete kwenda zingila i Portugal.” Kansi, ke vavioka lumbu yayingi ko, twatambula nkanda. Twavewa mboka mu kwenda sadila kuna Portugal. E salu kieto kuna Portugal kitantu kiasiwanga. Mary wakendalala kikilu. Kana una vo i wau, twatambulwila e mboka yayi yo kwenda kuna Portugal.

Twalwaka kuna Lisboa, Portugal, muna ngonde ya Agositu ya mvu wa 1964. E mapolisia kuna Portugal bazolanga kikilu bangika mpangi zeto. Muna kuma kiaki, twamona vo diambote twalembi vava ntete Mbangi za Yave za nsi yayi. Entete, mu suku diakete dia mfutila twazingilanga. I bosi, vava twabaka e nkanda mia luyalu, twayantika futila nzo yanene. Vava vavioka ngonde tanu, twabokela ampangi kuna vula. Twayangalala kikilu vava twayenda kuna lukutakanu.

Wau vo e salu kieto kiasiwanga kitantu, Maseka ma Kintinu makangwa, o tukutakanu mu nzo za mpangi twavangamenanga. Nkumbu miayingi mapolisia bakotanga mu nzo zau. Ulolo wa mpangi zeto banatwanga kwa mapolisia mu mu kwenda sambiswa. Babangikwanga kwa mapolisi yo vava kubakomekena bayika e nkumbu z’ampangi ana bavitanga o ntu. Muna kuma kiaki, muna tanina muntu yo nkwandi, ampangi bayambula sadila e nkumbu zau zansuka, basadilanga kaka e nkumbu zantete.

Twazola vo e mpangi zeto batambulanga e nkanda mikubasadisa mu zizidila. Mary wasonekanga malongi ma Eyingidilu dia longoka ye nkanda miankaka muna papela. I bosi, twabandulanga kopi zayingi mu kuma kia ampangi.

Muna ngonde ya Yuni ya mvu wa 1966, diambu dimosi diamfunu diafundiswa kuna mbazi ankanu kuna Lisboa. Mpangi zawonso 49 za nkutakani ya Feijó bafundiwa vo lukutakanu bavanganga mu nzo z’ampangi lembi vewa nswa. Muna kubakubika mu kuma kia mfundu, mono yakisia vana fulu kia mfundisi ona ovana ngielele kw’ampangi. Kansi, nze una twavingilanga, ke twasunda ko. Mpangi zawonso 49 basiwa mu pelezo tuka lumbu 45 yakuna ngonde tanu ye ndambu. Kansi e diadi diakala se lau mu sila umbangi. Ekolo twafundiswanga, ona wakala kimpovela kieto wayika e mvovo mia Ngamaliele mina muna Nkand’a Nzambi. (Mavangu 5:33-39) I bosi, e nsangu mu kuma kia mfundisa yayi zamwanganeswa muna zulunalu. Twayangalala kikilu vava kimpovela kieto kayantika longoka Nkand’a Nzambi yo kwenda muna tukutakanu.

Muna ngonde ya Desemba ya mvu wa 1966, yatumbikwa se nkengi a vula. Ntangwa yayingi yaviokesanga mu singika e mambu ma mfundu. Twavanga mawonso kimana Mbangi za Yave bakala yo luvevoko lwa sambila Nzambi kuna Portugal. (Fili. 1:7) Kina  kia 18 kia ngonde ya Desemba ya mvu wa 1974, twazayakana kwa luyalu. Mpangi Nathan Knorr yo Frederick Franz batuka kuna vula diasina bayiza lungana yeto muna tukutakanu tole twavangamena kuna mbanza Porto ye Lisboa. Wantu 46.870 bakala mu tukutakanu twatu.

Yave waziula e nzila kimana e salu kia samuna e nsangu zambote kialwaka muna sanga yayingi ivovanga Kimputu, nze Açores, Cabo Verde, Madeira ye São Tomé e Príncipe. Ekolo lutangu lwa Mbangi za Yave lwawokelanga mu fulu yayi, diavava vo twatunga vula diampwena. Vava diafokoka o tungwa, mpangi Milton Henschel wavova e longi dia lusunzulu kina kia 23 kia Abidi, 1988. Tezo kia 45.522 dia mpangi z’akala ye z’akento bakala mu lukutakanu lwalu. Twakala mpe ye kiese kia tambula mpangi 20 ana basala salu kia kimisionario kuna Portugal.

Mono yo nkaz’ame Mary mayingi twalongoka kwa mpangi zakwikizi ana twazayana yau muna zingu kieto. Kasikil’owu, yalongoka diambu diamfunu vava twakangala yo mpangi Theodore Jaracz mu kwenda kingula vula dia nsi mosi. Muna kolo kiakina, ampangi kuna vula diadina diambu diampasi banuananga diau. Ampangi za buka kia afidi a vula bavanganga mawonso balenda muna singika diambu diadi. Muna vuvika ampangi, o mpangi Jaracz wavova vo: “Owau, tuyambula mwand’avelela wasala e salu kiandi.” Kisinga vilakana mpe ko diambu dimosi diavova mpangi Franz se vioka mvu miayingi, vava mono yo Mary twayenda kingula vula diasina kuna Brooklyn. Vava twanlomba luludiku, watuvovesa vo: “Edi kaka nzolele kunuvovesa vo: Kiakala nkia diambu dikunubwila, ke nufwete yambula nkubik’a Yave ko. I nkubika yayi kaka isalanga e salu kina Yesu katuma kwa alongoki andi, i sia vo, samuna e nsangu zambote za Kintinu kia Nzambi!”

Mono yo nkaz’ame tuna ye kiese wau vo i diau tuvanganga. Mambu mayingi mambote tusungamenanga matubwila vava twakingulanga mavula mu nsi zayingi. Twakala ye kiese kia zayana ye mpangi zayingi, kiakala aleke yovo ambuta. Ediadi diatuvananga e lau dia kubasonga vo twatoma yangalelanga mawonso bavanganga muna salu kia Yave. Twabakasakesanga kimana bazindalala sadila Yave.

Se mvu miayingi miviokele kala. Owau, mono yo Mary se vioka 80 lwa mvu tuna miau. Mary onuananga ye yimbevo ya mpila mu mpila. (2 Korinto 12:9) Tunuananga mpe ye mpasi zankaka. Kansi, e mpasi zazi zawonso zikumikanga lukwikilu lweto yo siamisa e kani dieto dia sikila ye kwikizi muna Yave. Vava tuyindulanga e mvu tuviokese kala muna salu kia Yave, tumonanga vo okutusambulanga mu mpila zayingi. *