Vava yasunda lukatikisu yo kituka mviti a nzila, e zingu kiame kiasoba mu mpila ina kiayindulanga ko. (Ef. 3:20) Kansi, aweyi e diambu diadi diavangamena? Yambula yanuzayisa o lusansu lwame.

Ku mbanz’a Berlim yawutukila kuna Alemanha muna mvu wa 1939. Ke vavioka ngonde zayingi, e Vit’anzole ya Nz’amvimba yayantika. Muna mvu wa 1945, vava kiakala vo e vita se ifokoka, e mbanz’a Berlim yanongwa kwa ndeki za vita. Lumbu kimosi, e bomba yasotokela muna bala-bala yakala e nzo eto. Yeto awonso muna nzo eto twatinina muna nzo za tinina e vita. I bosi, twamona vo diambote twatinina kuna Erfurt, mbanza ina o ngudi ame kawutukila.

Tuka kolo, ngudi ame wavavanga zaya e ludi. Watanganga e nkanda mia ndongota yo kwenda mu mabundu mayingi, kansi kayangalalanga ko. Muna mvu wa 1948, Mbangi zole za Yave badodela e kielo kieto. O ngudi ame wabakotesa mu nzo yo kubayuvula yuvu yayingi. Ke vavioka ola mosi ko, o ngudi ame wavovesa mono yo nsang’ame vo: “Nsolwele e ludi.” Ke vavioka kolo kiandá ko, mono yo mama kumosi yo nsang’ame twayantika kwenda muna tukutakanu kuna Erfurt.

Muna mvu wa 1950, twavutuka diaka kuna mbanz’a Berlim yo kwenda muna nkutakani ya Berlin-Kreuzberg. I bosi, twasoba nzo yankaka kuna Berlim yo kwenda muna nkutakani ya Berlin-Tempelhof. Kuna kwalanda o ngudi ame wavubwa, kansi o mono lukatikisu yakala lwau. Ekuma?

E diambu diankakidilanga mu nungunuka i nsoni. Yavaikanga muna salu kia umbangi, kansi tezo kia mvu miole, kiamokenanga yo wantu ko. E mambu masoba vava yayantika mokena ye ampangi ana basonga unkabu yo zola muna Yave. Akaka muna yau bazizidila o lubangamu muna fulu yasadisilwanga e salu yangolo kuna Alemanha muna luyalu lwa Nazi yovo muna pelezo kuna Alemanha Oriental. Akaka basia zingu kiau mu vonza kimana e nkanda mieto miakota kuna Alemanha Oriental. E mbandu ya mpangi zazi yansivikisa kikilu. Yayindula: ‘Avo mpangi zazi basia e mioyo  miau mu vonza mu kuma kia Yave ye mpangi zau, dimosi kaka ndenda vanga i sunda e fu kia nsoni.’

E diambu diantete diansadisa mu sunda e nsoni i yikama e salu kia mpaika mu buka kia sila umbangi kiavangama muna mvu wa 1955. Muna nkanda mosi wavaikiswa Informante, * o mpangi Nathan Knorr wazayisa vo e salu kiaki i salu kisundidi muna salu yawonso yasalwa kala muna nkubik’a Yave. Wavova mpe vo avo ateleki awonso bayikamene e salu kiaki, “e salu kia umbangi twadi sala muna ngonde yayina kiadi sunda e salu kiawonso twasala kala.” I diau kikilu diavangama! Ke vavioka kolo kiayingi ko, yayekola e zingu kiame kwa Yave yo vubwa muna mvu wa 1956 kumosi yo se diame ye nsang’ame. Kansi kuna kwalanda, diavava vo yabaka nzengo zankaka zamfunu.

Yazaya wo vo mfwete kituka mviti a nzila, kansi kimbazi-mbazi yakalanga kiau. Entete, yalongoka e salu kia kinkita mu nsi za kinzenza. I bosi, yazola sadila mu kompani dilenda kunsadisa mu wokesa e ngangu zame. Muna kuma kiaki, muna mvu wa 1961, yatambulwila sadila mu kompani dimosi kuna Hamburgo, ina vo i mbanza itoma ningamenanga e nzaza kuna Alemanha. Wau vo yatoma yayangalelanga e salu yasalanga, kiayindulanga kota mu salu kia kimviti a nzila ko. Adieyi yadi vanga?

Ivutulanga matondo kwa Yave wau kasadila ampangi mu kunsadisa yasia e mambu ma mwanda vana fulu kiantete. Ayingi muna akundi ame bakituka aviti a nzila, bakala se mbandu ambote kwa mono. Vana ntandu, o mpangi Erich Mundt ona wasiwa muna pelezo kuna fulu kiasadilwanga e salu yangolo, wankasakesa mu bunda e vuvu muna Yave. Wampovesa vo vava bakala kuna fulu yasadilwanga e salu yangolo, ampangi ana bayibundanga e vuvu, kuna kwalanda bayoya muna mwanda. Kansi, awana babundanga e vuvu kiau kiawonso muna Yave bakituka se malunzi muna nkutakani.

E diambu diankaka diansadisa i mvovo mia mpangi Martin Poetzinger, ona wakituka se mosi muna Buka kia Selo Yambuta. Muna kasakesa ampangi, wavovanga vo: “O unkabu i lusalu lwamfunu kalenda kala lwau o muntu.” Vava yabadika e mvovo miami, vana vau yayambula e salu kiame yo yantika sala se mviti a nzila a ngonde ke ngonde muna ngonde ya Yuni ya mvu wa 1963. Ezazi i nzengo zamfunu yabaka mu zingu kiame. Vioka ngonde zole, vitila yayantika vava e salu kiankaka, yafilwa muna salu kia kimviti a nzil’a espesiale. Muna mvu mialanda, Yave wansambula diaka mu mpila ina kiayindulanga ko. Yabokelwa mu kwenda kota e kalasi kia 44 kia Sikola ya Ngiladi.

Dimosi muna malongi mamfunu yalongoka kuna Ngiladi musungula kwa mpangi Nathan Knorr yo mpangi Lyman Swingle, i diadi: “Kukadi ye nzaki ko za yambula kiyekwa kiaku.” Batukasakesa mu kwamanana muna kiyekwa kieto kana nkutu mu ntangwa mpasi. Mpangi Knorr wavova vo: “Mu nkia mambu nusia e sungididi? Muna mvindu, muna mbwingina yovo muna mpasi? Yovo nusia e sungididi muna nti, mvuma ye muna wantu bena ye mpolo zakiese? Nulongoka kala yo zola muna wantu!” Lumbu kimosi vava mpangi Swingle kasasilanga e kuma mpangi zankaka beyoyelanga mu nzaki, kalenda manisa vova ko wayantika dila. Muna kuma kiaki, waningama fioti kimana kavuvika o ntima. Ediadi diasimba kikilu ntim’ame yo kunsadisa mu baka e nzengo za lembi kendeleka Kristu ye mpangi zandi.—Mat. 25:40.

Vava twatambulanga kiyekwa, mpangi tatu ana basadilanga kuna Betele bayiza kutuyuvula kana akweyi tufidilu. Bavova mambu mambote mu kuma kia konso nsi. Kansi, vava yabavutula vo: “Congo (Kinshasa),” badingalala fioti yo vova vo: “Oh, ku Congo! Yambula Yave kasambula!” Muna kolo kiakina, e nsi ya Congo (Kinshasa) mu vita yakala. E zulunalu zavovelanga kaka oma ma wantu batinanga e vita yo vondaziana. Kansi, yasungamena malongi yalongoka kuna Sikola ya Ngiladi. Twafokola e Sikola ya Ngiladi muna ngonde ya Setemba ya mvu wa 1967. I bosi mono, Heinrich Dehnbostel yo Claude Lindsay twayenda kuna Kinshasa, mbanz’a kimfumu ya República Democrática do Congo.

Vava twalwaka kuna Kinshasa, twaviokesa ngonde tatu mu longoka nding’a Kifalansa. I bosi, twabaka e ndeki muna kwenda kuna Lubumbashi, entete yabokelelwanga vo Elisabethville. E mbanza yayi yakala kuna sude ya Congo, lukufi ye mwingilu a Zâmbia. Twayenda zingila kuna nzo ya zimisionario yakala muna kati kwa mbanza.

Wau vo zunga yayingi ya mbanz’a Lubumbashi ke yasilwanga umbangi ko, twayangalala kadi yeto i wantu antete twasila umbangi kwa wantu ayingi bazingilanga muna zunga yayina. Ke vavioka kolo kiayingi ko, twayantika longoka ye wantu ayingi. Ke twakala ye ntangwa yafwana ko muna longoka yo wantu awonso. Twasilanga mpe umbangi kwa mfumu za luyalu ye mapolisia. Ayingi bazitisanga Nkand’a Nzambi ye salu kieto kia samuna e nsangu zambote. Wantu ayingi bavovanga e nding’a Suaíli. Muna kuma kiaki, mono yo Claude twabaka e nzengo za longoka e ndinga yayi. Ke vavioka kolo ko, twafilwa mu nkutakani ya nding’a Suaíli.

Kana una vo twawanana ye mambu mayingi mambote, e mambu mampasi ke makondwa ko. Nkumbu miayingi twawanananga ye masoladi bakalanga ku nkolwa yovo ye mapolisia batuvuninanga mambu. Lumbu kimosi, ekolo twakala muna lukutakanu kuna nzo ya zimisionario, buka kia mapolisia bakota muna nzo yo kutunata. Mapolisia batukomekena vo twavuanda vana ntoto yamuna ola ya 22, i bosi batuyambula.

Muna mvu wa 1969, yatumbikwa se nkengi a zunga. Muna zunga yakingulanga, diavavanga yaviokela muna mfinda yo kangala ola zayingi muna nzila zazala ye nteke ye mfuta. Muna vata dimosi  yakingulanga, vakala ye nsusu mosi yalekanga ye wan’andi kuna nsi a mfulu ame. Kivilakananga ko e mpila kansikamesenanga vava kakekelanga konso lumbu vitila o kuma kwakiá. Itoma sungamenanga mpe vava mono ye mpangi zankaka twayotelanga tiya yo mokena mambu ma mwanda.

Dimosi muna mambu mampasi matubwila i wantu ana bavunanga vo mpangi zeto, ana bayikamanga e buka kia Kitawala. * Akaka muna yau bakota muna nkutakani yo tambula nkutu malau ma salu. Kansi, mpangi zeto ana bakala bazikuka muna mwanda ke bavukumunwa kwa wantu awaya ko bakala nze “matadi maswekama.” (Yuda 12) Kuna kwalanda, Yave wavelelesa e nkutakani yo ziula e nzila kimana salu kiandi kianungunuka.

Muna mvu wa 1971, yabokelwa mu kwenda sadila kuna Betele ya Kinshasa. Salu yayingi yasalanga nze tambula yo twika nkanda, ndomba za nkanda, mbalu mia nzimbu za nkutakani ye mambu mankaka ma salu kia umbangi. O sadila kuna Betele diandonga una ndenda kubikila e salu mu nsi yanene kansi ke ina ye nzila zambote ko. Ezak’e ntangwa, e nkanda miatwikanga Betele muna ndeki, ngonde zayingi miavanganga mu lwaka muna nkutakani. Ediadi diavangamanga kadi e ndeki zakulumunanga e nkanda mu nzaza, e nzaza zazi zabatamenanga muna mbundu imenanga muna mayanga. Kana una vo i wau, e salu kiakwamanana kana vo twanuananga ye nkakalakani zazi ye zankaka mpe.

E diambu diansivikisanga i mona e mpila ina ampangi balendelanga kubika tukutakanu twa mvivu kana una ke bakala ye nzimbu zayingi ko. Muna vanga e tend’a nkongolo, ampangi bakundidikanga o ntoto yo sadila matombe ye titi muna vanga e nludi ye yaka ya fuku kia lukutakanu. Muna vanga e kunda, bavanganga e mfika za titi, basadilanga mpe o twandu muna vanga meza. Wau vo ke bakala ye nsonso ko, basadilanga e bakula ya nti yazengwanga mu ndambu zakete-kete. Yasivikanga kikilu e mpila ina mpangi zeto basadilanga umbangu muna sunda e nkakalakani zazi. Yatoma kubazolanga kikilu. Viangi yamona vava yatambula kiyekwa kiankaka.

Muna mvu wa 1974, yafilwa kuna Betele ya Quênia, kuna mbanz’a Nairóbi. Salu kiayingi twakala kiau kadi kuna Betele ya Quênia yalunga-lunganga e salu kia nsi kumi zina lukufi ye Quênia. Muna nsi zankaka, e salu kieto kiasimwa. Nkumbu miayingi yafilwanga mu kwenda kingula e nsi zazi, musungula Etiópia. Muna kolo kiakina, e mpangi zeto kuna nsi yayina basiwanga kitantu yo nuana ye mambu mayingi mampasi. Ayingi muna yau babangikwanga, siwa mu pelezo, akaka nkutu bavondwanga. Kansi, ampangi basikila ye kwikizi muna Yave yo zizidila e mpasi kadi ngwizani ambote bakala yau yo Yave ye muntu yo nkwandi.

Muna mvu wa 1980, diambu dimosi diambote diavangama muna zingu kiame. Yakazala yo Gail Matheson ona wawutukila kuna Canadá. Ntwadi twakala kuna Sikola ya Ngiladi. Twamokenenanga muna nkanda. Gail mu salu kia kimisionario kakala kuna Bolívia. Vava vavioka mvu 12, twawanana diaka kuna Nova York. Ke vavioka kolo kiayingi ko, twakazala kuna Quênia. Itoma zolanga kikilu Gail kadi osianga e sungididi muna mambu ma mwanda yo yangalela ina kena yau. Nsadisi ambote kikilu kwa mono.

Muna mvu wa 1986, mono yo Gail twafilwa muna salu kia kinkengi a zunga, omono yasadilanga mpe muna Buka kia Afidi a Vula. Muna salu kia kinkengi a zunga, twakingulanga nsi zayingi zalungwa-lungwanga kwa Betele ya Quênia.

Itoma sungamenanga vava twakubikanga lukutakanu lwa mvivu kuna Asmara (o unu, Eritreia) muna mvu wa 1992. Muna kolo kiakina, e salu kieto ke kiasiwanga nkaku ko muna nsi yayina. Diankenda vo e fulu kina twasolola i nzo yalundilwanga e lekwa. Ke yakala yavienga ko, musungula kuna mbazi. Muna lumbu kia lukutakanu, yasivika kikilu vava yamona una ampangi basobela e nzo yayina muna kati kimana yakala se fulu kiambote  muna sambila Yave. Esi nzo zayingi batwasa e nlele miau miambote yo viengesa e fulu kiakina. O lukutakanu lwaluna lwakiese kikilu lwakala, wantu 1.279 twakala.

E salu kia kikengi a zunga kiatutwasila nsobani yampwena yakala kwa yeto kadi konso lumingu mu fulu yaswaswana twalekanga. Nkumbu mosi, twalwakila mu nzo yambote-mbote vana ndambu a mbu. Muna nkumbu wankaka, twalwakila mu nzo ya matolo yakala kuna ndo ya asadi. Muna kwenda kuna nzo akete diavavanga vo twakangala tezo kia meta nkama. Kansi, e fulu ina twasadilanga ke yau ko yasunda o mfunu. Edi tutoma sungamenanga i lumbu twaviokesanga muna salu kia umbangi kumosi ye aviti a nzila ye ateleki akwa vema. Vava twatambula kiyekwa kiankaka, twasisa akundi ayingi ambote ana twamwenanga e viangi.

Muna mvu wa 1980 yakuna lubantiku lwa mvu wa 1990, e salu kieto ke kiavaninwa o nswa muna nsi zayingi zalungwa-lungwanga kwa Betele ya Quênia. Muna kuma kiaki, mavula ye masuku mayingi ma salu maziulwa muna nsi zazi. Muna mvu wa 1993, yafilwa kuna Etiópia kuna mbanz’a Adis-Abeba. Una vavioka mvu miayingi mina mpangi zeto basadilanga Yave kuna sweki, e salu kieto kiazayakana kwa ayadi.

Yave osambulanga kikilu e salu kieto kuna Etiópia. Mpangi zayingi bakota muna salu kia kimviti a nzila. Tuka muna mvu wa 2012, ateleki ayingi besalanga nze aviti a nzila a ngonde ke ngonde. Vana ntandu, mpangi zayingi balongwa muna sikola za kimfumu. E nkubik’a Yave yatunga vioka 120 ma Maseka ma Kintinu. Muna mvu wa 2004, e Betele yasobwa ku fulu kiankaka. Muna lupangu batungila e Betele, vena mpe ye Seka dia Lukutakanu lwa Zunga. Ampangi batoma yangalala kikilu.

Mu mvu miami miawonso, mono yo nkaz’ame Gail twavanga yikundi yayingi ye mpangi zeto kuna Etiópia. Tutoma kubazolanga kadi akwa ngemba yo zola. Owau, tunuananga ye mpasi za mayela. Muna kuma kiaki, twafilwa kuna Betele dia Europa Central. Okwaku, ampangi betoma kutulunga-lunganga. Kana una vo i wau, twakinu mona viangi dia akundi eto kuna Etiópia.

Twamona una Yave kasambulwila e salu kiandi. (1 Kor. 3:6, 9) Kasikil’owu, vava yasila umbangi mu nkumbu antete kwa esi Ruanda ana bavavanga e nsongo kuna Congo, ke kwakala ye ateleki ko kuna Ruanda. Kansi o unu, vioka 30.000 ma mpangi bena muna nsi yayi. Muna mvu wa 1967, 6.000 ma ateleki bakala kuna Congo (Kinshasa). O unu, vena ye tezo kia 230.000 ma ateleki ye tezo kia milhão mosi ya wantu balungana muna Luyindulu muna mvu wa 2018. O lutangu lwa ateleki muna nsi zawonso zalungwa-lungwanga kwa Betele ya Quênia lwawokela vioka 100.000 ma ateleki.

Se vioka 50 ma mvu, Yave wasadila mpangi zayingi mu kunsadisa mu kota muna salu kia ntangwa ke ntangwa. Kana una vo yakinu i nkwa nsoni, yalongoka bunda e vuvu kiame kiawonso muna Yave. Mawonso mambwila kuna África mansadisa mu kala nkwa luzindalalu yo yangalela ina ngina yau. Mono yo nkaz’ame Gail tutoma yangalelanga ampangi zeto besonganga mbandu ambote muna diambu ditadidi tambula e nzenza, kala ye luzindalalu yo bunda e vuvu muna Yave. Ivutulanga matondo kwa Nzambi mu kuma kia nkenda zandi. Ka lukatikisu ko vo Yave wansambula muna mpila ina kiayindulanga ko.—Nku. 37:4.