Se diame, John Mills, wavubwa muna mvu wa 1913 kuna mbanz’a Nova York vava kakala ye kimbuta kia 25 dia mvu. Mpangi Russell wafila e longi dia luvubu. Ke vavioka kolo kiayingi ko, Papa wayenda kuna Trinidad. I kûna kasompela Constance Farmer, Nlongoki a Bibila wa nkwa vema. Papa wasadisanga nkundi andi William R. Brown mu songa e “Fotodrama da Criação.” Bakwamanana wo vanga yavana esi nzo a mpangi Brown bafilwa kuna África Ocidental muna mvu wa 1923. Papa yo Mama ana bakala ye vuvu kia zingila kuna zulu, basala kuna Trinidad.

Mase mame wana vua bawuta, bavana o mwan’antete e nkumbu a mpangi Rutherford, ona wakituka mfidi a Sociedade Torre de Vigia. Yawutuka kina kia 30 kia Desemba 1922, yavewa e nkumbu a Clayton James Woodworth ona wakala nsoneki a finkanda A Idade de Ouro, (owau Despertai!). Mase meto batukotesa e sikola, kansi batukasakesanga mpe twayisila makani ma mwanda. O ngudi eto wakala ye ndekwa za sadila Nkand’a Nzambi muna kwikidisa wantu. O se dieto wazolanga kutuzingulwila tusansu twa Nkand’a Nzambi, wasadilanga sinsu muna kutusadisa twatoma bakula o lusansu.

E ngolo zau nluta miayingi zatwasa. Mono ye mpangi zame zole z’amakala twakota e Sikola ya Ngiladi. Atatu muna mpangi zeto z’amakento basala se aviti a nzila mu mvu miayingi kuna Trinidad ye Tobago. Muna malongi ye mbandu au ambote, mase meto batukuna “muna nzo a Yave.” O lukasakeso lwau lwatusadisa mu sikila muna ludi yo yima e mbongo “muna yanzala ya Nzambi eto.”—Nku. 92:13.

O lukutakanu lwa salu kia umbangi kuna nzo eto lwavangamenanga. Vava aviti a nzila bakutakananga kuna nzo eto, nkumbu miayingi bavovelanga lusansu lwa mpangi George Young, misionario wa mwisi Canadá ona wakingula Trinidad. Mase mame bavovelanga kuna kiese kiawonso mu kuma kia akundi au, i sia vo, mpangi Brown yo nkaz’andi,  ana bakala kuna África Ocidental muna tandu kiakina. Mawonso mama mamfila mu yantika samuna e nsangu zambote vava yakala ye kimbuta kia mvu kumi.

Muna lumbu yayina, e nkanda mieto miasenzekanga malongi ma nsambila za luvunu, yinkita ya loko ye ayadi ambi. Muna kuma kiaki, muna mvu wa 1936, e mfumu za mabundu bakwikidisa ayadi a Trinidad kimana basima e nkanda miawonso mia Torre de vigia. Twasweka e nkanda twakala miau, kansi twakwamanana mio sadila yavana miafokoka. Twavaikanga mu buka yayikilwanga vo marchas informativas yo kangalela muna mvelo mu kayanesa e mboka ye kalati. Kumosi ye buka kia mpangi batukanga kuna mbanz’a Tunapuna ana basadilanga e kalu diawisanga e ndinga, twayendanga sila umbangi mu zunga yandá ya Trinidad. Ntangw’a kiese kikilu yakala! O kala vamosi ye mpangi zazi diamfila mu baka e nzengo za vubwa muna kimbuta kia mvu 16.

E vua dia mwanda twasisilwa kwa mase meto ye lukasakeso lwa mpangi lwansadisa mu kala ye tima dia kota muna salu kia kimisionario. E tima diadi diakwamanana yavana yayenda kuna Aruba muna mvu wa 1944 yo yikama mpangi Edmund Whitfield Cummings. Twayangalala vava twalungana kumosi ye wantu kumi muna Luyindulu muna mvu wa 1945. Muna mvu walanda, twasikidisa e nkutakani antete muna sanga kiakina.

Ke vavioka kolo ko, yasila umbangi kwa Oris Williams wa nkwame a salu. Oris munkwikizi wa kafu-kafu kakala, wafilanga e mpaka mu tanina malongi mana kalongwa. Kansi, vava kayantika longoka Nkand’a Nzambi, wabakula e ludi kia Diambu dia Nzambi yo vubwa kina kia 5 kia Yanuali ya mvu wa 1947. Kuna kwalanda, twazolana yo kazala. Oris wayantika e salu kia kimviti a nzila muna ngonde a Novemba ya mvu 1950. E zingu kiame kiasoba kikilu vava yakazala ye Oris.

Muna mvu wa 1955, twabokelwa kimana twenda kota e Sikola ya Ngiladi. Muna kubama, mono yo Oris twayambula salu kieto, twateka e nzo eto ye lekwa yankaka yo sisa Aruba. Vava twafokola e kalasi kia 27 kia Sikola ya Ngiladi, kina kia 29 kia Yuli 1956, twafilwa kuna Nigéria.

Vioka mvu miayingi, mpangi Oris wavova vo: “O mwand’a Yave ulenda sadisa muntu mu kulukilwa e salu kia kimisionario. Nswaswani yo nkaz’ame, kiazolanga salu kia kimisionario ko. E ngindu yakala zau i za kala ye nzo ya mono kibeni yo wuta wana. Yasoba e ngindu zazi vava yabakula o mfunu wa salu kia samuna e nsangu zambote. Vava twafokola e Sikola ya Ngiladi, yakubama kikilu yakala mu kwenda muna salu kia kimisionario. Ekolo twamantanga muna kumbi dia maza diayikilwanga vo Queen Mary, mpangi Worth Thornton ona wakala muna suku dia salu dia mpangi Knorr, wayiza kutukanina. Watuzayisa vo ku Betele tusadila. Yasivika yo vova vo: ‘Ah, kuna Betele!’ Kansi, ke vavioka kolo ko yakulukilwa yo yantika zola e salu kia Betele. Salu yayingi yasala kuna Betele. Kimosi muna kiyekwa yatoma yangalela i salu kia tambula e nzenza. Wau vo itoma zolanga wantu, e salu kiaki kiansadisa mu zayana ye mpangi zayingi za Nigéria. Vava balwakanga kuna Betele, ayingi muna yau bakalanga ye malu mazala ye mbundukutu a ntoto, bayoya, ye vuina ye nzala. Diakiese diakala mu lungisa e nsatu zau yo kubafiaulwisa. Yabadikilanga kio se salu kiavauka vana meso ma Yave. Ediadi kiese kiayingi diantwasilanga.” Kieleka, konso salu twavewanga kiatusadisanga mu yima mbongo.

Vava esi nzo eto bakutakana kuna Trinidad muna mvu wa 1961, mpangi Brown wayika mambu makiese kawanana mau kuna África. I bosi, omono yavovela lunungunuku lwa salu kieto kuna Nigéria. Mpangi Brown wambimbakana yo vovesa Papa vo: “E Johnny, ongeye kwalweke ntete ku África ko. Kansi Woodworth ozeye ko.” O Papa wamvutula vo: “Kutokani ko e Worth! Kutokani ko!” O lukasakeso lwa mpangi zazi zazikuka muna mwanda lwawokesa e tima diame dia kwamanana kuyivana muna salu kia samuna e nsangu zambote.

Muna mvu wa 1962, yavewa e lau dia kota e kalasi kia 37 kia Sikola ya Ngiladi mu ngonde kumi. Mpangi Wilfred Gooch, ona wakala mfidi a vula kuna Nigéria muna kolo kiakina, wakota e kalasi kia 38 kia Sikola ya Ngiladi yo filwa kuna Inglater-ra. Yavewa mbebe ya kala mfidi a vula dia Nigéria.  Muna tanginina e mbandu a mpangi Brown, yavanga nkangalu miayingi. Ediadi diansadisa mu zayana ye mpangi zayingi za Nigéria yo kubasonga o zola. Kana una vo ke bakala ye mavua mayingi ko nze awana bezingilanga mu nsi zayingi za umvuama, e kiese bakala kiau kiasonganga vo muna kala ye zingu kiakiese, ke divavanga ko vo muntu kakala ye mavua mayingi. Kana una vo banuananga ye mpasi za zingu, diakiese kikilu diakala mu mona e mpila yambote bavuatilanga muna tukutakanu. Vava bayendanga muna tukutakanu twa mvivu, ayingi bakangalelanga muna makalu mampwena ye muna bolekajas * (makumbi mavangilwanga kuna nsi yayina.) Nkumbu miayingi, e makumbi mama makalanga ye masono nze: “Matonsi ma maza malenda zadisa o mvungu.”

E mvovo miami mialudi kikilu! E ngolo zina konso muntu kevanganga mfunu zina. Yeto mpe twavanga dina twalenda. Muna mvu wa 1974, katula e Estados Unidos e Nigéria i nsi yantete yalwaka mu lutangu lwa 100.000 ma ateleki. E salu kiawokela kikilu.

Ekolo e salu kianungunukanga, e mvita yayantika kuna Nigéria tuka muna mvu wa 1967 yamuna mvu wa 1970. Mu ngonde zayingi, mpangi bazingilanga kuna zunga kia Biafra, kuna sambu diankaka dia Nzadi a Níger, ke balendanga diaka kwenda ku vula ko kadi e nzila zakangama. Diavavanga vo twenda kubafidila e madia ma mwanda. Nze una mpovele kuna lubantiku, muna samba yo bunda e vuvu muna Yave, twalendanga sauka e nzadi mu nkumbu miayingi.

Itoma sungamenanga e vonza twawanananga yau vava twasaukanga e nzadi a Níger nze vonza kia vondwa kwa masoladi, kimbevo ye vonza yankaka. Diampasi diakala mu vioka e nkaku mia masoladi ma luyalu. Kansi, edi diasunda e mpasi i viokela mu fulu yakala masoladi ma zunga kia Biafra. Lumbu kimosi muna fuku, yasauka e Nzadi a Níger muna nlungu watuka kuna mbanz’a Asaba yo kwenda kuna mbanz’a Onitsha mu kwenda kasakesa ampangi bavitanga o ntu kuna mbanz’a Enugu. Twavanga nkangalu wankaka muna kasakesa akuluntu kuna mbanz’a Aba yakala muna tombe kadi e kura yazengwa muna nzo zawonso. Kuna mbanz’a Port Harcourt, ekolo twasambanga kuna mfoko a lukutakanu, vana vau masoladi ma luyalu basunda e makesa ma Biafra yo kota muna mbanza.

E nkingula zazi mfunu kikilu zakala kadi zatuvananga e lau dia sadisa ampangi mu bakula vo Yave otoma kubazolanga. Twasadilanga mpe e lau diadi mu kubavana luludiku bavuanga o mfunu muna lembi kuyisia mu mambu ma tuyalu yo tatidila e kintwadi. Ampangi kuna Nigéria basunda e ntonta bawananga zau muna kolo kiakina kia mvita. Basonga o zola kulenda sunda e mpambula za makanda, batatidila e kintwadi kia wan’angudi. Ekwe lau dia kala vamosi ye mpangi zazi muna ntangwa yayina yampasi!

Muna mvu wa 1969, mpangi Milton G. Henschel yandi wakala mfidi a lukutakanu lwa nsi zayingi lwakala yo ntu a diambu “Luvuvamu ova Nza” kuna yanzala kia Yankee, Nova York. Wau vo mono yakala nsadisi andi, mayingi yalongoka ekolo yasalanga yandi entwadi. O lusadisu lwalu mfunu kikilu lwakala kadi muna mvu wa 1970, twakubika lukutakanu lwa nsi zayingi lwakala yo ntu a diambu “Ana Bena ye Dienga dia Nzambi,” lwavangamena kuna mbanz’a Lagos, Nigéria. Wau vo e mvita ke kolo ko yafokoka, mu lusadisu lwa Yave kaka i twalendela kubika lukutakanu lwalu. Lukutakanu lwalu lwavangama mu 17 dia ndinga, wantu 121.128 twakala. Mpangi Knorr yo mpangi Henschel ye nzenza zankaka batuka kuna Estados Unidos ye Inglaterra bamona 3.775 ma alongoki ampa bavubwa. Lwalu i lutangu lusundidi tuka muna luvubu lwavangama muna lumbu kia Pentikosti. E salu twakala kiau muna kubika lukutakanu lwalu nanga i salu kisundidi muna salu yawonso nsadidi kala muna zingu kiame. O lutangu lwa ateleki lwawokela kikilu mu mpila ina ke twayindulanga ko!

Muna tezo kia 30 ma mvu twakala kuna Nigéria, yakala ye lau dia sala nze nkengi a zunga yo vewa kiyekwa kia kingula mavula ma nsi za África Ocidental. Ampangi bakala muna salu kia kimisionario bayangalelanga o lukasakeso batambulanga. Ekwe kiese bamona mu zaya wo vo ke bavilakanua ko! E salu kiaki kiandonga vo o tokanena e wete dia wantu ankaka i mpila yambote tulenda kubasadisila  mu yima mbongo yo siamisa e kintwadi kia nkubik’a Yave.

Mu lusadisu lwa Yave kaka twalendela sunda e mpasi twawanana zau mu kuma kia mvita ye mayela. Twamonanga e nsambu za Yave. Oris wakudikila vo:

“Yeto awole nkumbu miayingi twabakama e kimbevo kia malária. Lumbu kimosi, Worth wanatwa kuna lupitalu lembi kukizaya. Bampovesa vo nanga kevuluka ko, kansi dia matondo vo wasasuka. Vava kavutukila o zayi, wayantika samuna e nsangu za kintinu kia Nzambi kwa mfelemi ona wanlunga-lunganga. Kuna kwalanda, mono yo nkaz’ame twayenda kingula o mfelemi ndioyu wakala ye nkumbu a Nwambiwe muna wokesa e tima diandi dia longoka Nkand’a Nzambi. Watambulwila e ludi, kuna kwalanda wakituka nkuluntu kuna Aba. Mono mpe yasadisa wantu ayingi, musungula esi dibundu dia Islamismo mu kituka selo yakwikizi ya Yave. Kansi, edi diatoma kututwasilanga kiese i zaya yo zola nkangu a Nigéria, fu yau ya kisi nsi ye nding’au.”

Diambu diankaka yalongoka: Muna kala ye kiese vava tusadilanga mu nsi za kinzenza, diavava vo twalongoka zola mpangi zeto kana una vo e fu yau ya kisi nsi yaswaswana ye fu yeto.

Una twasadila mvu miayingi kuna Betele ya Nigéria, twatambula kiyekwa kiampa muna mvu wa 1987. Twafilwa muna salu kia kimisionario kuna sanga kia Santa Lúcia kuna Caribe. Twatoma yangalelanga kiyekwa kiaki, kansi twawanana ye nkakalakani zankaka. Nswaswani ye África kuna vo yakala olenda sompa akento ayingi, e diambu diakala diampasi kuna Santa Lúcia i dia sia vo yakala yo nkento bazinganga vamosi lembi kazala. O nkum’a Diambu dia Nzambi wafila ayingi muna alongoki a Nkand’a Nzambi mu vanga nsobani zampwena.

E ngolo zeto zayantika kuluka mu kuma kia kinunu. Muna mvu wa 2005 e Buka kia Selo Yambuta kuna zola kwawonso batufila kuna vula diasina kuna Brooklyn, Nova York, Estados Unidos. Lumbu yawonso ivutulanga matondo kwa Yave mu kuma kia nkaz’ame Oris. Wafwa muna mvu wa 2015, kinsona kiayingi imonanga. Nsadisi ye nkento ambote kikilu kakala. Yatoma kunzolanga muna 68 dia mvu twazingila vamosi. Twabakula vo e nsabi muna kala ye kiese, kiakala muna longo ye muna nkutakani, i zitisa awana bena ye wisa, kala ye fu kia loloka, songa lulembamu ye fu yawonso ya mbongo a mwanda.

Vava twakalanga twakendalala yovo twayoya, twasambanga kwa Yave kimana katusadisa mu kwamanana kunsadila. Ekolo twayambulanga vo Yave katusingika, twamona vo mambu toma kaka matomanga. Mambu mayingi mambote mekutuvingilanga.—Yes. 60:17; 2 Kor. 13:11.

Kuna Trinidad ye Tobago, Yave wasambula kikilu e salu kia mase mame ye kia mpangi zankaka kadi e nsangu zisonganga vo tezo kia 9.892 ma wantu bayikama e nsambil’aludi. Kuna Aruba, mpangi zayingi basala muna sikidisa e nkutakani yantete ina twakala. O unu, nkutakani 14 zina kuna sanga kiaki. Kuna Nigéria, o lutangu lwawokela kikilu yo lwaka tezo kia 381.398 dia ateleki. Kuna sanga kia Santa Lúcia, ateleki 783 beyikamanga e Kintinu kia Yave.

Owau, ngina ye kimbuta kia vioka 90 lwa mvu. O Nkunga 92:14 uvovanga mu kuma kia awana bakunua muna nzo a Yave vo: ‘Yima kaka beyima e mbongo kana muna kinunu. Vonga bevonga yo vienga.’ Ivutulanga matondo muna nsambu zawonso itambulanga muna salu kia Yave. E vua dia mwanda twasisilwa dikunkasakesanga mu sadila Yave una ufwene. Muna zola kwandi, Yave okungiambulanga vo ‘yayima mbongo muna yanzala ya Nzambi ame.’—Nku. 92:13.