1. Yinki ntumua Petelo tubilaka Baklisto basala, mpe samu na yinki dilongi na yandi kena kumonana ti yalenda vuanda mpasi kuzitisa yau?

YAVUANDA beto kele na kivuvu ya kuzinga na dizulu to na ntoto, beto lenda baka mambote na kutadilaka dilongi yina ntumua Petelo pesaka na Baklisto yina tuluaka mafuta na kimpeve na siekle ya ntete. Petelo sonikaka ti: “Mutindu mosi na Nlongo yina bokilaka beno, beno kuma nlongo na bikadulu na beno nionso, samu yamesonamaka ti: ‘Beno fueti vuanda nlongo, samu munu kele nlongo.’” (1Pi 1:15, 16) Na bampova yango, beto mebakusa ti beto lenda landa kifuani ya Yehova, yina kele kifuani ya mbote ya kuvuanda nlongo. Beto lenda mpe beto fueti vuanda nlongo na bikadulu na beto. Lokola beto kele bantu ya kukondua kukoka, yalenda monana ti yakele mpasi samu na beto kuvuanda nlongo. Petelo yandi mosi salaka banzimbala mingi; kasi, kifuani na yandi kena kumonisa ti beto lenda ‘kuma nlongo.’

2. Yinki biuvu beto ketadila na disolo yayi?

² Na disolo yayi, beto ketadila biuvu yayi melanda: Yinki zola monisa kuvuanda nlongo? Yinki Biblia kelongaka beto na diambu metadila kinlongo ya Yehova? Yinki mutindu beto lenda kuma nlongo na bikadulu na beto? Mpe yinki nguizani kele kati na kuvuanda nlongo mpe nguizani na beto na Yehova?

3. Yinki bantu mingi kekanisaka samu na muntu yina kele nlongo, kasi wapi beto lenda bakila bansangu yina mefuana?

³ Kana bantu kena kutubila muntu ya nlongo, mingi kekanisaka na muntu yina kesekaka ve, yina kevuataka bilele ya dibundu, mpe yina kemonanaka ntangu nionso lokola muntu yina kesalaka ve banzimbala. Kasi bantu ya nlongo kevuandaka mutindu yina ve. Biblia kemonisaka ti Yehova, yina kele nlongo, kele “Nzambi ya kiese.” (1Tm. 1:11) Bantu yina kesambilaka yandi mebokudulua bantu ya “kiese.” (Nk. 144:15) Yesu teleminaka bantu yina vuandaka vuata bilele ya kusuasana mpe yina vuandaka sala mambu ya mbote samu bantu yankaka mona bau. (Mat. 6:1;  Mar. 12:38) Baklisto ya kedika mezaba yina zola monisa kuvuanda muntu ya nlongo, na kutadila mambu yina Biblia ketubaka samu na Yehova. Beto mendimisama ti Nzambi na beto ya nzola mpe yina kele nlongo, lenda pesa beto ve bansiku yina kele mpasi na kuzitisa. Na yau, ntangu Yehova kena kutubila beto ti: ‘Beno fueti vuanda nlongo,’ beto ketulaka ntembe ve ti beto lenda vuanda nlongo. Ya kedika, tekila beto kuma nlongo na bikadulu na beto, beto fueti bakusa yina zola monisa kuvuanda muntu ya nlongo.

4. Yinki zola monisa bampova “nlongo” mpe “kinlongo”?

⁴ Yinki zola monisa kuvuanda muntu ya nlongo? Na Biblia, bampova “nlongo” mpe “kinlongo” kemonisaka mingi mingi kuvuanda ya kuvedila na makanisi mpe na malongi ya mabundu to mambu yina kele ya nlongo. Bampova yango lenda monisa diaka kubongisama samu na kusadila kaka Nzambi. Na bampova yankaka, beto kevuanda nlongo kana beto kele ya kuvedila na makanisi, kana beto kena kusambila Yehova na mutindu yina kesepedisaka yandi, mpe kana beto kele na nguizani ya mbote na yandi. Yakele diambu ya kukamua kuzaba ti atako beto kele bantu ya kukondua kukoka, mpe Yehova kele ya kulufuka na kinlongo, yandi zola beto kuma bankundi na yandi.

5. Yinki dilongi bambasi ya kukuikama kena kulonga beto samu na Yehova?

⁵ Yehova kele ya kuvedila na banzila na yandi nionso. Beto mezabila yau na nzila ya bampova yina baserafe—bambasi yina kevuandaka pene ya kiti na yandi ya kimfumu tubaka samu na yandi. Ndambu kati na bau samunaka: ‘Nlongo, nlongo, nlongo kele Yehova ya makesa.’ (Yez. 6:3) Ya kedika, samu na kuvuanda na nguizani ya mbote na Nzambi na bau yina kele nlongo, bau diaka bambasi fueti vuanda nlongo—mpe bakele nlongo. Yau yina, bisika yina bambasi vuandaka diata kana bamekuiza kupesa nsangu awa na ntoto vuandaka kuma nlongo. Yau nde salamaka ntangu Mose vuandaka kisika yina yinti ya bansende vuandaka pela tiya.—Kub. 3:2-5; Yoz. 5:15.

6-7. (a) Na kutadila Kubasika 15:1, 11, yinki mutindu Mose monisaka yau puelele ti Nzambi kele nlongo? (b) Yinki vuandaka bambula Bayisaele ti Nzambi kele nlongo? (Tala foto ya kuvertire.)

⁶ Na manima ya kusadisa Bayisaele samu bazengisa Nzadi ya mbuaki, Mose monisaka bau mbotembote ti Nzambi na bau, Yehova, kele nlongo. (Tanga Kubasika 15:1, 11.) Bantu ya Ezipito yina vuandaka sambila banzambi ya luvunu bavuandaka ve bantu ya nlongo. Yavuandaka mpe mutindu mosi samu na bansambidi ya banzambi ya luvunu ya buala ya Kana. Nsambudulu na bau sangisaka kupesa bana lokola nkayilu mpe kusala pite. (Lev. 18:3, 4, 21-24; Kul. 18:9, 10) Kasi, Yehova kele ya kusuasana na banzambi yango ya luvunu, yandi lenda lomba ata fioti ve bansambidi na yandi basala mambu yina kele ya yimbi. Kimuntu na yandi nionso kele nlongo. Samu na kubambula Bayisaele diambu yango, bampova yango sonamaka puelele na kidimbu ya wolo na tirban ya Nganga-nzambi ya nene. Bisono yina sonamaka na plaki yango vuandaka ‘Kinlongo kele ya Yehova.’—Kub. 28:36-38.

⁷ Bampova yango yina vuandaka na plaki yango vuandaka ndimisa konso muntu ti Yehova kele mpenza nlongo. Kasi, mbala yankaka, Muyuda mosi vuandaka ve na dikoki ya kumona plaki yango, samu yandi vuandaka ve na dikoki ya kupusana penepene ya Nganga-nzambi ya nene. Yandi vuandaka kondua nsangu ya mfunu? Ve! Konso Muyuda vuandaka kuwa nsangu yango ntangu bavuandaka tanga Nsiku na ntuala ya babakala, banketo, mpe bana. (Kul. 31:9-12) Kana nge vuandaka kisika yango, nge lendaka kuwa bampova yayi: ‘Munu kele Yehova Nzambi na beno, mpe beno fueti . . . kuma nlongo, samu munu kele nlongo.’ ‘Beno fueti vuanda nlongo samu na munu, samu munu Yehova, munu kele nlongo.’—Lev. 11:44, 45; 20:7, 26.

8. Yinki Levi 19:2 mpe 1 Piere 1:14-16 kena kulonga beto?

 ⁸ Beto tadila ntangu yayi diambu yina Yehova tubaka ti yafueti tangama na ntuala ya Bayisaele nionso, beto kekuta yau na Levi 19:2. Yehova tubilaka Mose: “Tuba na kimvuka ya mvimba ya bantu ya Yisaele mpe zabisa bau, ‘beno fueti vuanda nlongo, samu munu, Yehova Nzambi na beno, munu kele nlongo.’” Mbala yankaka Petelo vuandaka tubila bampova yango ntangu yandi kindisaka Baklisto ‘bakuma nlongo.’ (Tanga 1 Piere 1:14-16.) Ya kedika, beto kele ve na yinsi ya Nsiku ya Mose. Kasi, mambu yina Petelo sonikaka kena kundimisa mambu yina beto kena kulonguka na Levi 19:2, ti Yehova kele nlongo mpe bantu yina kezolaka yandi fueti sala ngolo samu bavuanda nlongo. Yakele kedika atako beto kele na kivuvu ya kuzinga na dizulu to na ntoto.—1Pi 1:4; 2Pi. 3:13.

9. Yinki malongi beto kebaka kana beto kena kutadila mambu yina kele na Levi kikapu 19?

⁹ Lokola beto kezolaka kusepedisa Nzambi na beto yina kele nlongo, beto kele na nsatu ya kuzaba mutindu beto lenda kuma nlongo. Yehova kepesaka beto malongi ya mfunu yina lenda sadisa beto beto sala yau. Beto lenda baka malongi yango na Levi kikapu 19. Muntu mosi ya mayele na nkumbu ya Marcus Kalisch yina kele Muyuda sonikaka: “Kikapu yango lenda vuanda kikapu yina meluta mfunu na mukanda ya Levi, mpe na mikanda tanu ya ntete ya Biblia.” Beto tubila ndambu ya baverse ya kikapu yango, yina kele na malongi ya mfunu na diambu metadila mambu yina beto kesalaka na luzingu na beto ya konso kilumbu. Ntangu beto kena kutanga baverse yango, kuzimbakana ve ti malongi yango mebanda na bampova: ‘Beno fueti vuanda nlongo.’

10-11. Yinki Levi 19:3 metuba samu na mambu yina beto fueti sala, mpe samu na yinki yakele mfunu?

¹⁰ Na manima ya kutuba ti Bayisaele fueti vuanda nlongo, Yehova buelaka ti: ‘Konso muntu kati na beno fueti zitisa mama mpe tata na yandi . . . munu kele Yehova Nzambi na beno.’—Levi 19:2, 3.

¹¹ Ya kedika yakele mfunu kuzitisa malako ya Yehova na diambu metadila kuzitisa bibuti na beto. Kanisa na mvutu yina Yesu pesaka ntangu bakala mosi yuvusaka yandi: ‘Yinki mambu ya mbote munu fueti sala samu na kubaka luzingu ya mvula na mvula?’ Mambu yina yandi tubaka  na mvutu yango vuandaka ti bakala yango fueti kumisa tata na yandi mpe mama na yandi. (Mat. 19:16-19) Yesu teleminaka Bafalisai mpe bansoniki samu bavuandaka sala nionso samu na kumanga kutanina bibuti na bau. Na mutindu yina nde ‘bakumisaka Mpova ya Nzambi kima ya mpamba.’ (Mat. 15:3-6) ‘Mpova ya Nzambi’ sangisaka diaka nsiku ya tanu kati na yina vuandaka na kati ya bansiku 10, buela diaka yina beto ketangaka na Levi 19:3. (Kub. 20:12) Diaka, kulunda na makanisi malako yina kele na Levi 19:3—ya kuzitisa mama mpe tata—kuizaka mbala mosi na manima ya bampova: ‘Beno fueti vuanda nlongo, samu, munu Yehova Nzambi na beno, munu kele nlongo.’

12. Na nguizani na dilongi yina kele na Levi 19:3, yinki kiuvu beto fueti kukiyuvusa?

¹² Na nguizani na dilongi ya Yehova ya kupesa bibuti na beto lokumu, beto fueti kukiyuvusa, ‘munu kezitisaka bibuti na munu?’ Kana nge kena kukanisa ti yalombaka nge sala mambu mingi na bamvula meluta, bubu yayi nde nge lenda baka nzengolo ya kusala bansobolo. Nge kele ve na dikoki ya kusoba mambu yina salamaka na ntama, kasi bubu yayi nge lenda sala yina nge lenda samu na kulutisa ntangu mingi na bibuti na nge mpe kusadisa bau. Mbala yankaka nge lendaka baka bankubukulu samu na kulutisa ntangu mingi kintuadi na bau. To yinki nge mekanisa samu na diambu metadila kupesa bau lusadusu ya kinsuni, ya kimpeve, to ya makanisi? Kana nge mesala yau nge kezitisa malongi yina kele na Levi 19:3.

13. (a) Yinki dilongi yankaka yina kele na Levi 19:3? (b) Yinki mutindu beto lenda landa kifuani ya Yesu bubu yayi, mutindu Luka 4:16-18 memonisa yau?

¹³ Levi 19:3 kena kulonga beto diambu yankaka na yina metadila kukuma nlongo. Yakena kutubila kuzitisa Sabata. Baklisto kele ve na yinsi ya Nsiku ya Mose, na yau beto kele ve na nsatu ya kuzitisa Sabata konso sabala. Kasi, beto lenda longuka mambu mingi na mutindu Bayisaele vuandaka zitisa Sabata mpe mutindu bavuandaka baka mambote na kuzitisaka yau. Sabata vuandaka ntangu ya kupema na manima ya kusala kisalu mpe ntangu ya kusambila Nzambi. * Yau yina, konso kilumbu ya Sabata, Yesu vuandaka kuenda na sinagoga, yina vuandaka na mbanza na yandi samu kutanga Mpova ya Nzambi. (Kub. 31:12-15; Tanga Luka 4:16-18.) Nsiku ya Nzambi yina kele na Levi 19:3, ya ‘kuzitisa basabata na [yandi]’ fueti tinda beto beto sadila ntangu na beto mbote na mambu na beto ya konso kilumbu samu na kusambila Nzambi. Nge mekanisa ti yakele na mambu yina nge fueti sadila bansobolo samu na kuzitisa nsiku yango? Kana nge kebongisaka mbala na mbala ntangu samu na mambu ya kimpeve, nge kekudisa nguizani ya ngolo na Yehova, yina kele mfunu samu na kukuma nlongo.

14. Yinki kele kedika ya mfunu yina Levi kikapu 19 metubila?

¹⁴ Levi kikapu 19 kena kutubila mbala na mbala kedika ya mfunu yina lenda sadisa beto beto tatamana kuvuanda nlongo. Verse 4 mesuka na bampova yayi: ‘Munu kele Yehova Nzambi na beno.’ Bampova ya mutindu yina kele mbala 16 na kikapu yango. Yau kena kubambula beto nsiku ya ntete: ‘Munu kele Yehova Nzambi na nge . . . nge fueti vuanda ve na banzambi yankaka katula munu.’ (Kub. 20:2, 3) Konso Muklisto yina zola kuma nlongo, fueti ndimisama ti kima mosi ve to muntu mosi ve lenda kabula yandi na nguizani na yandi yina yandi kele na yau na Nzambi. Mpe lokola beto kena kunata nkumbu ya Yehova, beto mebaka nzengolo ya kumanga kusala konso diambu yina kesala ti nkumbu na yandi ya nlongo bebisama.—Levi 19:12; Yez. 57:15.

15. Baverse yina kele na Levi kikapu 19 yina metubila bankayilu, yafueti tinda beto beto sala yinki?

 ¹⁵ Bayisaele monisaka ti bavuandaka ndima Yehova Nzambi na bau na kuzitisaka bansiku na yandi. Levi 18:4 metuba: ‘Beno fueti zitisa banzengolo na munu ya kusambisa, mpe beno fueti zitisa bansiku na munu mpe kulanda yau. Munu kele Yehova Nzambi na beno.’ Kikapu 19 kele na ndambu ya “bansiku” yango samu na Bayisaele. Na kifuani, baverse 5-8, 21, 22 metubila bankayilu ya bibulu. Yalombaka na Bayisaele bapesa bankayilu yango na mutindu yina kesala ti ‘yavueza ve ata kima mosi ya nlongo ya Yehova.’ Kutanga baverse yango fueti tinda beto beto sepedisa Yehova mpe beto pesa yandi lokumu yina mefuanana na nkayilu yina mendimama na yandi, mutindu Baebreo 13:15 kena kukindisa beto beto sala.

16. Yinki nsikudukusu yina kele na Levi 19 lenda monisa beto lusuasanu yina kele kati na bantu yina kesadilaka Yehova mpe bayina kesadilaka yandi ve?

¹⁶ Samu na kukuma nlongo, beto fueti vuanda ya kusuasana na bantu yina kesadilaka ve Nzambi. Yalenda vuanda mpasi. Bantangu yankaka, bankundi ya kalasi, ya kisalu, bampangi ya kinsuni yina kesambilaka Yehova ve, mpe bantu yankaka lenda tinda beto beto kukikotisa na bisalu yina lenda pekisa beto beto sambila Yehova na mutindu yandi kezolaka. Kana yamekumina beto, beto fueti baka nzengolo ya mbote. Yinki lenda sadisa beto beto baka nzengolo ya mbote? Beto tadila nsikudukusu mosi ya mfunu yina kele na Levi 19:19, yina kitini na yau metuba: ‘Nge fueti vuata ve bilele yina bametunga na bansinga ya mitindu zole, yina bamesangisa.’ Nsiku yango vuandaka sadisa samu na kusuasikisa Bayisaele na makanda yankaka ya pembeni. Bubu yayi, beto kemangaka ve kuvuata bilele yina bametunga na batisi ya kusuasana, kasi beto kemangaka kukokana na bantu yina kendiminaka to kesalaka mambu yina kele ve na nguizani na malongi ya Biblia, ata kana bantu yango kele bankundi na beto ya kalasi, ya kisalu to bampangi ya dibuta. Ya kedika, beto kezolaka bampangi na beto ya dibuta mpe beto kemonisaka nzola na bantu yankaka, kasi banzengolo yina beto kebakaka na luzingu kemonisaka ti beto kezitisaka Yehova ata kana yamesuasikisa beto na bantu yankaka. Kuzimbakana ve ti kuvuanda na ndambu ya Nzambi kesalaka ti beto vuanda nlongo. Kusala yau kele mfunu kana beto kena kusala ngolo samu na kukuma nlongo.—2Bk 6:14-16; 1 Pi. 4:3, 4.

17-18. Yinki dilongi ya mfunu beto lenda baka na Levi 19:23-25?

¹⁷ Bampova ‘Munu kele Yehova Nzambi na beno’ vuandaka bambula Bayisaele ti bafueti tula nguizani na bau na Yehova na kisika ya ntete na luzingu na bau. Na yinki mutindu? Levi 19:23-25 memonisa yau. (Tanga.) Beto tadila  yina bampova yango lendaka monisa samu na Bayisaele na manima ya kukota na Yinsi ya Nsilulu. Kana muntu mosi mekuna bayinti samu na kukidikila, yalombaka yandi bika kudia bambuma ya yinti yango bamvula tatu. Na mvula ya yiya, bavuandaka tula bambuma yango na pembeni samu na kusadila yau na kisika ya nlongo ya Nzambi. Kaka na mvula ya tanu nde mfumu ya bayinti lendaka kudia bambuma na yau. Nsiku yango vuandaka sadisa Bayisaele bazaba ti bafueti tula ve bansatu na bau na kisika ya ntete. Yehova zolaka bandima ti yandi kekokisa bansatu na bau mpe batula nsambudulu na yandi na kisika ya ntete na luzingu na bau. Yehova vuandaka kukindimisa ti bakele na bima ya kudia. Mpe Nzambi kindisaka bau na kutula makabu na kisika ya nlongo, kisika yina bavuandaka sambila yandi.

¹⁸ Nsiku yina kele na Levi 19:23-25 kena kubambula beto bampova ya Yesu na Disolo na zulu ya mongo. Yandi tubaka: ‘Beno bika kukitungisa samu na . . . yina beno kekudia to yina beno kekunua.’ Yesu tatamanaka na bampova yayi: ‘Tata na beno yina kele na dizulu mezaba ti beno kele na nsatu ya bima yango.’ Nzambi kekokisa bansatu na beto, mutindu kaka yandi kesalaka na bandeke. (Mat. 6:25, 26, 32) Beto ketulaka ntima ti Yehova kekokisa bansatu na beto. Mpe beto kepesaka ‘makabu ya ntima ya kiadi’ kondua ti bantu zaba, samu na kusadisa bantu yina kele na nsatu ya lusadusu. Beto kevuandaka diaka pene ya kupesa makabu samu na kusumba bima to kufuta mbongo samu na bansatu ya kimvuka. Yehova kemonaka kikadulu ya kukaba ya mutindu yina mpe yandi kevutudila beto. (Mat. 6:2-4) Kana beto kele na kikadulu ya kukaba, beto kemonisa ti beto mebakusa malongi yina kele na Levi 19:23-25.

19. Yinki mambote nge mebaka na kutadilaka ndambu ya mambu yina kele na mukanda ya Levi?

¹⁹ Beto metadila kaka baverse ndambu yina kele na Levi kikapu 19, mpe yamesadisa beto beto bakusa mutindu beto lenda vuanda lokola Nzambi na beto ya nlongo. Na kulandaka kifuani na yandi, beto kemonisa ti beto kena kusala ngolo ya ‘kukuma nlongo na bikadulu na beto nionso.’ (1Pi 1:15) Bantu mingi yina kesadilaka Yehova ve, kemonaka na meso na bau mosi bikadulu ya mbote ya bisadi ya Nzambi. Mpe yatindaka bayankaka bapesa Yehova nkembo. (1Pi 2:12) Kasi, yakele na mambu mingi yankaka yina beto lenda longuka na Levi kikapu 19. Disolo melanda ketubila baverse yankaka ya kikapu yango mpe yakesadisa beto beto zaba mitindu yankaka yina beto lenda kuma ‘nlongo’ na luzingu na beto mutindu Petelo monisaka yau.