1, 2. (a) Ounyuni otau ende ngahelipi tau tukauka? (b) Omapulo elipi hatu ka nyamukula moshitukulwa eshi?

OMUMWAMEME umwe wokuEuropa lokolukadi okwa popya shi na sha nonakudiwa yaye, a ti: “Okudja eshi nda li ndi munini, onda li ashike handi mono okuhenouyuki. Kanda li handi kufa ombinga moinima yopapolotika moshilongo shetu, nonda li handi yambidida ovanhu ovo va talika ko kutya ova hala okweetifa po omalunduluko meenghedi di lili. Onda kala ohonda yoshikulo oule womido dihapu.” Omumwatate umwe wokolukadi laAfrika okwa li nale ha popile elongifo leenghono. Okwa ti: “Onda li nda tala ko omuhoko wetu u li xwepo u dulife omihoko dimwe, nonda li nda waimina ongudu imwe yopapolotika. Otwa li twa lombwelwa tu dipae ovapataneki vetu nomaongamukonda, nokuli naavo vomuhoko wetu ovo va li hava yambidida eengudu dimwe dopapolotika.” Omumwameme umwe muEuropa lopokati okwa ti: “Onda li ndi na oukwamuhoko nonda li ndi tonde keshe oo e na oukwashiwana ile elongelokalunga la yooloka ko kulange.”

² Kunena, ovanhu vahapu ove na oikala ya fa yovanhu vatatu ovo va popiwa metetekelo. Omahangano ovanamapove, etukauko  mopolotika noutondwe wokutonda ovanailongo otai hapupala neenghono. Ombiibeli oya xunganeka nale kutya ovanhu vomaludi aeshe otava ka kala “vehe nombili” momafiku aa axuuninwa. (2 Tim. 3:1, 3) Ongahelipi Ovakriste tava dulu okukala moukumwe nonande etukauko mounyuni otali xumu komesho? Ohatu dulu okulihonga shihapu mokukonakona nghee Jesus a li a ungaunga nonghalo ya tya ngaho mefelemudo lotete eshi ovanhu va li va tukaulwa koinima yopapolotika. Natu ka konakoneni oitwa itatu ya fimana: Omolwashike Jesus a li a anya okukufa ombinga moinima oyo hai tukaula ovanhu? Ongahelipi a li a ulika kutya ovapiya vaKalunga inava pumbwa okukala ve na olwaamambinga moinima yopapolotika? Nongahelipi Jesus a li e tu u ulikila kutya elongifo leenghono ola puka?

3, 4. (a) Eteelelo lopapolotika lilipi Ovajuda va li ve na pefimbo laJesus? (b) Eteelelo olo ola li la kuma ngahelipi ovahongwa vaJesus?

³ Ovajuda vahapu ovo Jesus a li ha udifile ova li va halelela okumanguluka ko kuRoma. Ovajuda ovo va li ve na oukwamuhoko ova li va nwefa mo ovanhu nediladilo olo. Vahapu ovo va li ovanashibofa ova li va nwefwa mo kuJudas Omugalilea. Okwa li te liti oye messias nokwa li a hongaula omuvalu munene wovanhu mefelemudo lotete. Omunandjokonona Omujuda wedina Josephus okwa ti kutya Judas oo “okwa nwefa mo ovanhu vomoshilongo shavo va kale ovapataneki, noku va ula kutya vo omavaya eshi tava futu oifendela kOvaroma.” Ovaroma ova li va dipaifa Judas. (Oil. 5:37) Ovajuda vamwe ovo ova li nokuli hava longifa eenghono opo va xumife komesho elalakano lavo.

⁴ Kakele kovanashibofa ovo, Ovajuda vongahenya navo ova li va teelela nodjuulifi Messias oo te va etele emanguluko lopapolotika. Ova li ve lineekela kutya ngeenge Messias okwa holoka, ota ka tumbalekifa oshiwana shavo noku shi manguluka ko kondjoko yaRoma. (Luk. 2:38; 3:15) Vahapu ova li va itavela kutya Messias ota ka dika po ouhamba kombada yedu muIsrael, nongeenge osho osha ningwa Ovajuda omamiliyona ovo ve lihanena apeshe otava ka alukila keduumbo lavo. Dimbuluka kutya pomhito imwe Johannes Omuninginifi okwa li a pula Jesus a ti: “Oove tuu ou nakuuya, ile tu nokuteelela umwe?” (Mat. 11:2, 3) Otashi dulika Johannes a li a hala okushiiva ngeenge ope na omunhu umwe oo ta ka wanifa po eteelelo lOvajuda. Ovahongwa vavali ovo va li va shakena nomunyumunwa Jesus kondjila yokuEmaus navo eteelelo lavo li na sha naMessias kala li la wanifwa po. (Lesha Lukas 24:21.) Diva konima yaasho, ovayapostoli vaJesus ova li ve mu pula va ti: “Omwene, opefimbo tuu eli to tungululile Israel ouhamba?” — Oil. 1:6.

5. (a) Omolwashike ovanhu vomuGalilea va li va hala okuninga Jesus ohamba? (b) Jesus okwa li a yukifa ngahelipi omadiladilo avo?

⁵ Kape na omalimbililo kutya eteelelo li na sha naMessias ola li la ningifa ovanhu vomuGalilea va kale va hala okuninga Jesus ohamba yavo. Otashi dulika va li tava diladila kutya Jesus ota ka kala omuwiliki muwa elela molwaashi okwa li omupopi a denga mbada, ha dulu okuvelula ovanaudu nokwa li nokuli ha dulu okupa ovo va fya ondjala oikulya. Konima eshi Jesus a kutifa ovalumenhu 5 000, okwa li a didilika kutya ovanhu ova hala oku mu ninga ohamba. “Jesus eshi e shi koneka kutya, vo ova hala oku mu kufa noku mu fininika, ve mu ninge ohamba, okwa shuna komhunda, Oye aeke.” (Joh. 6:10-15) Efiku la shikula ko, ovanhu ovo va li kombinga ikwao yEfuta laGalilea otashi dulika va li va lotela. Onghee Jesus okwa li a lombwela ongudu yovanhu elalakano loilonga yaye. Okwa li e uya okukwafela oshiwana shi mone omauwa opamhepo ndele kae fi opamaliko. Okwa li e va lombwela a ti: “Inamu lilongela eendja edi tadi xulu po, ndelenee eendja edi tadi kala fiyo okomwenyo waalushe.” — Joh. 6:25-27.

6. Ongahelipi Jesus a li a ulika kutya ita lalakanene ondodo mopolotika kombada yedu? (Tala efano pehovelo loshitukulwa.)

 ⁶ Diva fimbo Jesus ina fya, okwa li a mona kutya ovashikuli vaye vamwe ova li va teelela a dike po ouhamba kombada yedu muJerusalem. Okwa li a longifa efaneko leeponda opo e va pukulule. Efaneko olo ola li la ulika kutya “omunhu a daleka,” Jesus, ota ka ya koshilongo shokokule efimbo lile. (Luk. 19:11-13, 15) Jesus okwa li yo a lombwela ovapangeli vaRoma omufika waye wokuhakufa ombinga mopolotika. Pontius Pilatus okwa li a pula Jesus a ti: “Oove ohamba yOvajuda?” (Joh. 18:33) Otashi dulika omupangeli oo a li a tila kutya Jesus ota ka eta po edundakano mopolotika, osho sha li tashi ka kuma okupangela kwaye. Jesus okwe mu nyamukula a ti: “Ouhamba wange kau fi womounyuni ou.” (Joh. 18:36) Ka li ha kufa ombinga mopolotika molwaashi Ouhamba waye owa li womeulu. Okwa li a lombwela Pilatus kutya oilonga yaye kombada yedu oyo ‘okuhepaulula oshili.’ — Lesha Johannes 18:37.

7. Omolwashike tashi dulu okukala eshongo okuhenuka okuyulwa kovanamapove noku va yambidida?

⁷ Ngeenge otu shii nawa oshinakuwanifwa shetu ngaashi Jesus, ohatu ka henuka okuyulwa kovanamapove noku va yambidida. Ashike kashi fi shipu okuninga ngaho. Omupashukili omweendi umwe okwa ti: “Ovanhu moshitukulwa shetu ova halelela okweetifa po omalunduluko. Ovanhu vahapu ove na omhepo youkwashiwana nohava diladila kutya emanguluko lopapolotika otali ka lundulula eenghalamwenyo davo. Ovamwatate ohava kaleke po oukumwe wavo mokuyandja elitulemo kokuudifa onghundana iwa yOuhamba. Ova teelela Kalunga a xulife po okuhenouyuki nosho yo omaupyakadi makwao oo twa taalela.”

8. Yandja oshihopaenenwa shi na sha nomutengi oo Ovakriste vomefelemudo lotete va li ve na.

⁸ Luhapu okuhenouyuki ohaku xumifa komesho opolotika. Pefimbo laJesus, okufuta oifendela okwa li taku dana onghandangala mopolotika. Judas Omugalilea, oo a popiwa metetekelo, okwa li a tukula ounashibofa omolwomalishangifo oo a li eshilipaleko kutya ovanhu ova futa oifendela yaRoma. Ovakalimo vomuRoma, mwa kwatelwa ovo va li va pwilikina kuJesus, ova li hava futifwa oifendela ihapu, ngaashi oifendela yoilandifomwa, yedu noyomaumbo. Oulingilingi wovafutifi voifendela owa li wa djuupaleka omutengi wavo. Ovafutifi voifendela ova li hava dulu okulanda eendodo pamukalo wofandifa, nova li hava mono oishoshela okudja moifendela. Sakeus, oo a li omukulunhu wovafutifi voifendela muJeriko, okwa li a ninga oshipuna molwaashi okwa li ha nyokoma ovanhu oimaliwa. (Luk. 19:2, 8) Otashi dulika ovanhu vahapu va li hava ningi sha faafana.

9, 10. (a) Ovatondi vaJesus ova li va kendabala ngahelipi oku mu ningifa e lidope moinima yopapolotika? (b) Oshike hatu lihongo konghedi omo Jesus e linyenga? (Tala efano pehovelo loshitukulwa.)

 ⁹ Ovatondi vaJesus ova li va kendabala oku mu yula moku mu ningifa a kale olwaamambinga shi na sha nokufuta oifendela. Ova li ve mu pula epulo kombinga ‘yoifendela’ yodenari oyo ya li hai pulwa kOvaroma. (Lesha Mateus 22:16-18.) Nonande okufuta oifendela kwOvajuda okwa li taku ulike kutya otava dulika kOvaroma kava li ve hole oku i futa. ‘Ovakwaherodes’ ovo va li va etifa po oshinima osho ova li tava diladila kutya ngeenge Jesus okwa tokola oifendela, otashi dulika ku tiwe kutya okwa twa ondubo nepangelo. Ngeno Jesus okwa tile kutya oifendela oi li omutengi, otashi dulika ngeno ovashikuli vaye vamwe inave mu yambidida vali.

¹⁰ Jesus okwa li a tokola aha kufe ombinga moshinima shi na sha noifendela. Okwa ti: “Osho shomukesari, shi peni omukesari, naasho shaKalunga, shi peni Kalunga.” (Mat. 22:21) Okwa li e shii kutya ovafutifi voifendela ove na oulingilingi. Ka li a hala okukala e li olwaamambinga, nokweefa po oinima oyo ya fimanenena ngaashi okuudifa Ouhamba waKalunga, oo tau ka xulifa po oinima ii aishe. Onghee okwa tulila po ovashikuli vaye aveshe oshihopaenenwa. Ove na okuhenuka okulidopa moinima yopapolotika, kashi na nee mbudi kutya oshinima shonhumba otashi monika shi li mondjila ile shi li pauyuki. Ovakriste ohava kongo tete Ouhamba waKalunga nouyuki waye, ponhele yokuninga omaetepo ile okupopila mowii okuhenouyuki. — Mat. 6:33.

11. Ongahelipi hatu dulu okuvyula etaleko letu li na sha nouyuki?

¹¹ Eendombwedi daJehova dihapu oda pondola okweefa po etaleko lopapolotika olo da li di na nale. Omumwameme umwe wokuBritain okwa ti: “Konima eshi nda kufa eetundi di na sha nokunongonona edu nosho yo onghalamwenyo kounivesiti, onda li nda kwatwa kehalo lokweetifa po omalunduluko. Molwaashi otwa li unene hatu ningilwa okuhenouyuki, onda li nda hala okupopila oufemba wovalaule. Nonande onda li handi findana moibofa, onda li handi kala ndi udite nai. Ngha li nda didilika kutya oinima oyo hai etifa okuhenouyuki kwopamihoko oi na okududwa mo momitima dovanhu. Ashike eshi nda hovela okukonakona Ombiibeli, onda li nda mona kutya aame tete ndi na okududa mo oyo i li momutima wange. Omumwameme womutilyane oye a li a kwafela nge nelididimiko opo ndi dule okuninga ngaho. Paife ondi li omukokolindjila wondjikilile meongalo lelaka lokuudika, nohandi lihongo okuudifila ovanhu aveshe.”

12. Jesus okwa lombwela ovahongwa vaye va henuke “onhafi” ilipi?

¹² Pefimbo laJesus, omalongelokalunga okwa li e limbwanga mumwe nopolotika. Embo ledina Daily Life in Palestine at the Time of Christ ola ti kutya “omalongelokalunga mahapu omo mwa li Ovajuda okwa li haa i olunyala moinima yopapolotika.” Onghee Jesus okwa londwela ovahongwa vaye a ti: “Taleni, likeleleni konhafi yOvafarisai nokonhafi yaHerodes.” (Mark. 8:15) Edina Herodes otashi dulika tali ulike kovashikuli vaye. Papolotika, Ovafarisai ova li va yambidida emanguluko lOvajuda. Ehokololo laMateus ola holola kutya Jesus okwa li yo a tumbula Ovasadukai. Ova li va hala okukaleka po ongudu yavo. Oilyo yavo ihapu oya li hai hafele eenghono dopapolotika koshi yepangelo laRoma. Jesus okwa li a londwela ovahongwa vaye va kale kokule omahongo oo, ile onhafi, oinima oyo ya li hai xumifwa komesho keengudu odo nhatu dopapolotika. (Mat. 16:6, 12) Eenghundafana odo oda li da ningwa diva konima eshi ovanhu va li va hala okuninga Jesus ohamba.

13, 14. (a) Opolotika nomalongelokalunga ohaa xumifa komesho ngahelipi elongifo leenghono nouhenouyuki? (b) Omolwashike okuhenouyuki ihaku ninipike elongifo leenghono? (Tala efano pehovelo loshitukulwa.)

¹³ Ngeenge elongelokalunga ole limbwange mumwe nopolotika, oshi na oupu pa holoke elongifo  leenghono. Jesus okwa li a londwela ovahongwa vaye vaha kufe ombinga moinima yopapolotika. Naasho osho sha li etomheno kutya omolwashike ovapristeri ovakulunhu nOvafarisai va li va pangela omhangela va dipae Jesus. Ova li ve mu tala ko e li omukondjifi wavo wopapolotika nowopalongelokalunga oo a hala okukwata ko ovanhu vahapu. Ova ti: “Ngeenge hatu mu efa ngaha, aveshe otave mu itavele, nOvaroma otave uya ndee tave tu kufa oshilongo novanhu yo.” (Joh. 11:48) Nomolwaasho, omupristeri omukulunhu Kajafas a li a kwatela komesho omhangela yokudipaifa Jesus. — Joh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kajafas okwa li a tuma ovakwaita va ka kwate po Jesus oufiku. Jesus okwa li nale e shii omhangela oyo, nomolwaasho a li a lombwela ovayapostoli pouvalelo waye waxuuninwa va etelele omaongamukonda. Omaongamukonda avali okwa li a wana oku va honga oshilihongomwa sha fimana. (Luk. 22:36-38) Lwanima moufiku oo, Petrus okwa li a ponokela umwe womongudu oyo neongamukonda. Osha yela kutya okwa li a handuka neenghono eshi Jesus a kwatwa po oufiku oo shihe li pauyuki. (Joh. 18:10) Ndele Jesus okwa li a lombwela Petrus a ti: “Shunifa mo eongamukonda loye moshilaleko shalo, osheshi aveshe ava tava kwata keongamukonda, otava fi keongamukonda.” (Mat. 26:52, 53) Oshilihongomwa osho sha denga mbada oshi li metwokumwe naasho Jesus a li a ilikana kombinga yasho moufiku oo kutya vo kave fi vomounyuni ou. (Lesha Johannes 17:16.) Okwa li ve na okweefa Kalunga oye a kondjife okuhenouyuki.

15, 16. (a) Eendjovo daKalunga oda kwafela ngahelipi Ovakriste va henuke elongifo leenghono? (b) Eyooloko lilipi Jehova ha mono ngeenge ta tale ounyuni ou?

¹⁵ Omumwameme wokuEuropa lokolukadi, oo a tumbulwa metetekelo, okwa li e lihonga oshilihongomwa sha faafana. Okwa ti: “Onda mona kutya elongifo leenghono ihali etifa po ouyuki. Onda mona kutya luhapu ovo hava longifa eenghono ohava ka fya ashike, navahapu ohava kala ve na olungwenye. Onda li nda hafa eshi nde lihonga mOmbiibeli kutya Kalunga oye ashike ta dulu okweetifa ouyuki kombada yedu. Onda kala handi udifa etumwalaka olo oule womido 25 da pita.” Omumwatate wokuAfrika lokolukadi okwa hambula eongamukonda laye ‘eongamukonda lomhepo,’ Eendjovo daKalunga, eshi ha udifile ovanhu etumwalaka lombili, kashi na nee mbudi kutya ovomuhoko ulipi. (Ef. 6:17) Omumwameme wokuEuropa lopokati konima eshi a ninga Ondombwedi yaJehova, okwa hombolwa komumwatate womuhoko umwe oo a li e tonde nale. Aveshe ovo vatatu ova li va ninga omalunduluko molwaashi ova li va hala okukala va fa Kristus.

¹⁶ Oo kae fi tuu omalunduluko madidilikwedi! Molwaashi ovanhu mounyuni kave na ombili, Ombiibeli oye va faafanifa nefuta olo la pindjala noitali dulu okulota. (Jes. 17:12; 57:20, 21; Eh. 13:1) Nonande opolotika ohai tukaula ovanhu nohai etifa po elongifo leenghono olo ihali etifa po sha, fye ohatu kaleke po ombili noukumwe wetu. Eshi Jehova ta tale ounyuni ou wa tukauka, ohashi hafifa omutima waye okumona oshiwana shaye shi li moukumwe. — Lesha Sefanja 3:17.

17. (a) Omeenghedi nhatu dilipi hatu dulu okuxumifa komesho oukumwe? (b) Oshike hatu ka konakona moshitukulwa tashi landula ko?

¹⁷ Otwa mona kutya ohatu dulu okuxumifa komesho oukumwe wopaKriste meenghedi nhatu: (1) Otwe lineekela kutya Ouhamba waKalunga womeulu oo ashike tau ka xulifa po okuhenouyuki, (2) ohatu henuka olwaamambinga moinima yopapolotika, nosho yo (3) ohatu henuka elongifo leenghono. Omafimbo amwe, oukwamuhoko otau dulu oku shi ningifa shidjuu tu kaleke po oukumwe wetu. Moshitukulwa tashi landula ko, ohatu ka mona nghee hatu dulu okutaalela nomupondo eshongo olo, ngaashi Ovakriste vomefelemudo lotete va li va ninga.