Akristiano A ma Nĩ Matĩĩte Kiugo Kĩa Ngai
Akristiano A ma Nĩ Matĩĩte Kiugo Kĩa Ngai
“Ũhoro waku nĩguo ũhoro-ũrĩa-wa-ma.”—JOH. 17:17.
CARIA MACOKIO MA CIŨRIA ICI:
Mũcemanio ũrĩa warĩ Jerusalemu mwaka-inĩ wa 49 M.M. ũrĩ na ngũrani ĩrĩkũ na mĩcemanio ya atongoria a makanitha?
Amwe arĩa maarũĩrĩire Kiugo kĩa Ngai thutha wa hĩndĩ ya atũmwo nĩ arĩkũ?
Nĩ njĩra ĩrĩkũ ya kwĩruta Bibilia yahũthagĩrũo nĩ Akristiano ehokeku mũico-inĩ wa mĩaka ya 1800, na yarĩ na moimĩrĩro mega nĩkĩ?
1. Kuumana na ũrĩa wĩyoneire-rĩ, gweta ũndũ ũmwe Aira a Jehova makoragwo marĩ ngũrani na ndini iria ingĩ.
TA WĨCIRIE riita rĩa mbere rĩrĩa warĩ na ndeereti njega na ũmwe wa Aira a Jehova. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũririkanaga? Aingĩ aitũ mangĩcokia ũũ: ‘Ndaagucĩrĩirio nĩ atĩ Mũira ũcio wa Jehova aahũthĩrire Bibilia gũcokia ciũria ciakwa ciothe.’ Na githĩ gĩtiarĩ gĩkeno kĩnene gũtaũkĩrũo nĩ muoroto wa Ngai harĩ thĩ, ũrĩa gũtuĩkaga rĩrĩa twakua, na kĩrĩgĩrĩro harĩ endwa aitũ arĩa makuĩte!
2. Nĩ kĩĩ gĩatũmire wone Bibilia ĩrĩ ya bata mũno?
2 O na kũrĩ ũguo, o ũrĩa twathire tũkĩĩrutaga noguo twataũkagĩrũo atĩ, makĩria ma Bibilia gũcokia ciũria citũ ciĩgiĩ ũtũũro, gĩkuũ, na mahinda mokĩte, nĩ yarĩrĩirie maũndũ mangĩ. Nĩ twamenyire atĩ Bibilia nĩyo ibuku rĩrĩa rĩa bata mũno thĩinĩ wa thĩ. Ũtaaro wayo nĩ wa mahinda marĩa magĩrĩire, na arĩa maũrũmagĩrĩra nĩ marĩkoragwo na mũtũũrĩre mwega na ũrĩ na gĩkeno. (Thoma Thaburi 1:1-3.) Hingo ciothe Akristiano a ma makoretwo na wĩtĩkio atĩ Bibilia ti ‘ũhoro wa andũ, no nĩ ũhoro wa Ngai.’ (1 Thes. 2:13) Gũthuthuria historĩ na njĩra nguhĩ nĩ gũgũtũteithia kuona ngũrani ya arĩa matĩĩte Bibilia kũna na arĩa matamĩtĩĩte.
KĨHONIA KĨA NGUCANIO NENE
3. Nĩ ngucanio ĩrĩkũ yathingithirie ũrũmwe wa kĩũngano kĩa Akristiano a karine ya mbere, na nĩ ũndũ ũrĩkũ warĩ ũgwati-inĩ?
3 Ihinda-inĩ rĩa mĩaka 13 thutha wa Korinelio, Mũrũrĩrĩ wa mbere ũtaarĩ mũruu gũitĩrĩrio maguta, nĩ kwagĩire na ngarari ciarĩ hakuhĩ gũthũkia thayũ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano. Andũ aingĩ a Ndũrĩrĩ nĩ maatuĩkaga Akristiano. No kĩũria kĩarĩ gĩkĩ, Hihi arũme nĩ magĩrĩirũo nĩ kũrua kũringana na ũndũire wa Ayahudi nĩguo mabatithio? Kĩu gĩtiarĩ kĩũria kĩhũthũ harĩ Mũyahudi. Ayahudi arĩa maarũmagĩrĩra Watho matingĩaingĩrire nyũmba ya Mũrũrĩrĩ, kana manyitanĩre nake. Akristiano Ayahudi nĩ maakoretwo makĩnyarirũo mũno nĩ ũndũ wa gũtiga ndini ya Kĩyahudi. Kũnyita ũgeni andũ matarĩ aruu a Ndũrĩrĩ, nĩ ũndũ ũngĩongereire ũthũ gatagatĩ ka Akristiano na Ayahudi arĩa maarũmagĩrĩra Watho, na ũndũ ũcio nĩ ũngĩatũmire Akristiano manyarirũo.—Gal. 2:11-14.
4. Nĩ a maacemanirie kũniina ngucanio ĩrĩa yoimĩrĩte, na nĩ ciũria irĩkũ cingĩoimĩrire meciria-inĩ ma andũ hĩndĩ ĩyo?
4 Mwaka-inĩ wa 49 M.M. (Mahinda Maitũ), atũmwo hamwe na athuri arĩa maarĩ Jerusalemu, arĩa o ene maarĩ Ayahudi aruu, “magĩkĩũngana macirĩre ũndũ ũcio kĩũmbe.” (Atũm. 15:6) Maũndũ marĩa maarĩrĩirie, matiarĩ maũndũ matarĩ kĩene na ngarari cia kĩndini, ĩndĩ maarĩ maũndũ makoniĩ morutani ma Bibilia. O mũndũ o mũndũ nĩ aarutaga mawoni make. Hihi nĩ mangĩarekire matongorio nĩ mawoni ma mũndũ kĩũmbe? Hihi athuri acio a kĩũngano nĩ mangĩaigire ũhoro ũcio mũhohio metereire ũkararia ũthirathire thĩinĩ wa Isiraeli? Kana hihi nĩ mangĩaregeririe o mũndũ mũrũgamo wake no getha ũhoro ũcio ũthire?
5. Nĩ na njĩra irĩkũ cia bata mũcemanio ũrĩa warĩ Jerusalemu mwaka wa 49 M.M. warĩ ngũrani na mĩcemanio ya atongoria a ndini?
5 Kaingĩ mahinda-inĩ maya thĩinĩ wa mĩcemanio yao, atongoria a ndini nĩ maregeragia mĩrũgamo yao no getha makinyĩrĩre itua rĩna kana makagucĩrĩria arĩa angĩ marũmĩrĩre mawoni mao. Ĩndĩ, mũcemanio-inĩ ũcio warĩ Jerusalemu, gũtirĩ mũndũ waregeririe mũrũgamo wake atĩ no getha ũhoro ũthire; o na gũtirĩ mũndũ wagucĩrĩirie ũrĩa ũngĩ arũmĩrĩre mawoni make. Handũ ha ũguo, othe maaiguithanĩirie ũndũ ũmwe. Kwahotekire atĩa? O na gũtuĩka o mũndũ aarĩ na mawoni make-rĩ, arĩa othe maarĩ mũcemanio-inĩ ũcio maatĩire Kiugo kĩa Ngai, gĩkĩmateithia kuona kĩhonia kĩa ngucanio ĩyo.—Thoma Thaburi 119:97-101.
6, 7. Maandĩko maahũthĩrirũo atĩa kũniina ngucanio ĩgiĩ kũrua?
6 Ũhoro ũrĩa wamateithirie kũniina thĩna ũcio nĩ ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Amosi 9:11, 12. O ta ũrĩa ũcokeretwo thĩinĩ wa Atũmwo 15:16, 17, rĩrĩa riugaga ũũ: ‘Nĩ ngaacoka, na nĩ ngaatiira gĩikaro kĩa Daudi kĩrĩa kĩgũĩte, na njake rĩngĩ iganjo rĩakĩo, ndĩkĩhande kĩrũgame; nĩ getha andũ arĩa magaakorũo matigaire makarongorie Mwathani Jehova, gwata andũ othe a Ndũrĩrĩ arĩa metanagio na rĩĩtwa rĩakwa.’
7 No nĩ kũrĩ mũndũ ũngiuga ũũ: ‘Rĩandĩko rĩu rĩtiugaga atĩ Akristiano a Ndũrĩrĩ matiaagĩrĩirũo nĩ kũrua.’ Ũcio nĩ ũhoro wa ma; ĩndĩ, ũguo nĩguo Akristiano Ayahudi maataũkĩirũo nĩ ũndũ ũcio. Moonaga andũ arĩa maarĩ aruu a Ndũrĩrĩ marĩ ariũ a Ithe wao handũ ha kũmoona ta ‘andũ a Ndũrĩrĩ.’ (Tham. 12:48, 49) Kwa ngerekano-rĩ, kũringana na Bibilia ya Septuajinti ya Bagster, Esiteri 8:17 yugaga: “Andũ aingĩ a Ndũrĩrĩ nĩ maaruire, magĩtuĩka Ayahudi.” Kwoguo hatarĩ nganja Maandĩko maarathĩte atĩ matigari ma nyũmba ya Isiraeli (Ayahudi na arĩa maaruĩte makegarũra magatuĩka Ayahudi) o hamwe na “andũ othe a Ndũrĩrĩ” (arĩa mataarĩ aruu) nĩ mangĩatuĩkire andũ a Ngai nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩake. Andũ a Ndũrĩrĩ arĩa meendaga gũtuĩka Akristiano matiabataraga kũrua.
8. Ũcamba warĩ na itemi rĩrĩkũ harĩ itua rĩrĩa rĩatuirũo?
8 Kiugo kĩa Ngai na roho wake nĩ ciatongoririe Akristiano acio ehokeku magĩkinyĩra itua ‘rĩiguithanĩirio.’ (Atũm. 15:25) O na gũtuĩka itua rĩu nĩ rĩngĩatũmire Akristiano Ayahudi manyarirũo makĩria-rĩ, arĩa ehokeku maanyitire mbaru biũ itua rĩu riumanĩte na Bibilia.—Atũm. 16:4, 5.
NGŨRANI NENE MŨNO
9. Nĩ ũndũ ũrĩkũ mũnene watũmire ũthathaiya wa ma ũthũkio, na nĩ ũrutani ũrĩkũ wa bata waathũkirio?
9 Mũtũmwo Paulo aarathĩte atĩ thutha wa gũkua kwa atũmwo, wĩtĩkio wa Gĩkristiano nĩ ũngĩathũkirio nĩ morutani ma maheeni. (Thoma 2 Athesalonike 2:3, 7.) Amwe arĩa maareganaga na “ũrutani ũrĩa wagĩrĩire,” nĩ arĩa meehokeirũo ũtongoria thĩinĩ wa kĩũngano. (2 Tim. 4:3) Paulo aaheire athuri a kĩũngano a hĩndĩ yake mũkaana ũyũ: ‘Gatagatĩ-inĩ kanyu nĩ harĩũkĩra andũ mekwaria maũndũ ma ũtũrĩka kana mahĩtanu, nĩ getha magucagĩrĩrie arutwo mamarũmagĩrĩre.’ (Atũm. 20:30) The New Encyclopædia Britannica ĩkĩgweta ũndũ ũmwe ũrĩa watongoririe harĩ morutani macio mahĩtanu yugaga ũũ: “Akristiano arĩa maarutĩtwo ũũgĩ mũna wa Kĩgiriki nĩ maambĩrĩirie kuona ta arĩ wega gũtaarĩria wĩtĩkio wao kũringana na ũũgĩ ũcio wa Kĩgiriki, marĩ na muoroto wa gwĩkenia na kũhũthĩra ũũgĩ ũcio kũgarũra athathaiya a maheeni arĩa maarĩ athomu.” Ũrutani ũmwe wa bata wathũkirio nĩ morutani mahĩtanu nĩ ũrĩa wĩgiĩ Jesu Kristo. Bibilia yugaga Jesu nĩ Mũriũ wa Ngai, nao arĩa maarutanaga ũũgĩ wa Kĩgiriki maarũmĩtie atĩ Jesu nĩ Ngai.
10. Atongoria a ndini mangĩataũkĩirũo atĩa nĩ ũrutani wĩgiĩ Kristo?
10 Ũndũ ũcio nĩ waarĩrĩirio mĩcemanio-inĩ mĩingĩ ya makanitha. Korũo arĩa othe maarĩ mĩcemanio-inĩ ĩyo meehokire Maandĩko nĩ mangĩataũkĩirũo nĩ ũndũ ũcio na njĩra hũthũ, ĩndĩ aingĩ ao matiekire ũguo. Ma nĩ atĩ, aingĩ maakoragwo matuĩte itua o na mbere ya gũthiĩ mĩcemanio-inĩ ĩyo, na moimaga kuo manyitĩrĩire mawoni mao gũkĩra mbere. Matua marĩa mooimanire na mĩcemanio ĩyo matiarĩ na mũthingi wa Maandĩko.
11. Atongoria a tene a ndini maatũgĩrĩtio atĩa, na nĩkĩ?
11 Hihi nĩ kĩĩ gĩatũmire maage gũthuthuria Maandĩko na njĩra ndikĩru? Mũthomi wĩtagwo Charles Freeman oigire atĩ arĩa meetĩkĩtie atĩ Jesu nĩ Ngai, “nĩ maaremirũo nĩ gũkararania na ciugo nyingĩ cia Jesu iria cionanagia atĩ we nĩ mũnyinyi kũrĩ Ngai Ithe.” Nĩ ũndũ ũcio, morutani ma kanitha na mawoni ma atongoria a ndini arĩa mookire thutha-inĩ, magĩtũgĩrio mũno gũkĩra Injiri. O na ũmũthĩ, atongoria aingĩ a makanitha matũũgĩrĩtie morutani ma atongoria a tene a ndini gũkĩra ũrĩa mekĩrĩire Kiugo kĩa Ngai. Angĩkorũo wanarĩrĩria ũrutani wa Ũtatũ na mũndũ ũthomeire maũndũ ma ndini, no kũhoteke nĩ wĩyoneire ũndũ ũcio.
12. Mũtongoria ũmwe aarĩ na ũgucania ũrĩkũ mũũru?
12 Ũndũ ũmwe weyumĩragia mĩcemanio-inĩ ĩyo, nĩ ũgucania mũnene wa atongoria a Roma. Akĩaria ũhoro wa Mũcemanio wa Nicaea, Profesa Richard E. Rubenstein aandĩkire ũũ: “Konstantino nĩ aatũnĩtie na agatongia [athikabu] gũkĩria njano. Kahinda kanyihĩire mwaka ũmwe, mũtongoria ũcio mwerũ nĩ aamacokeirie kana akamaakĩra rĩngĩ makanitha mao mothe, akamacokia mawĩra-inĩ mao, na akamacokeria iturua iria maatunyĩtwo . . . Aatũmaga atongoria acio a ndini cia Gĩkristiano maheo gĩtĩo ta kĩrĩa kĩaheagwo athĩnjĩri ngai cia maheeni a tene.” Nĩ ũndũ ũcio, “Konstantino aarĩ na ũhoti mũnene wa gũtongoria matua mũcemanio-inĩ wa Nicaea.” Nake Charles Freeman agĩkĩra mũkonde ũũ: “Thutha wa mũcemanio ũcio, mũtongoria ũcio nĩ angĩahotire kũingĩrĩra Kanitha na ũrutani wayo.”—Thoma Jakubu 4:4.
13. Ũgwĩciria nĩ kĩĩ gĩatũmire atongoria a ndini marege gwĩtĩkĩra ma cia Bibilia?
13 Atongoria a ndini matiigana gwĩtĩkĩra atĩ Jesu Kristo nĩ Mũrũ wa Ngai, ĩndĩ aingĩ thĩinĩ wa andũ aya angĩ, maarĩ na mawoni ngũrani. Gĩtũmi nĩ tondũ andũ aya angĩ nĩ maataũkagĩrũo na magetĩkĩra maũndũ marĩa maathomaga Maandĩko-inĩ. No atongoria a ndini nĩ maahũthagia Bibilia tondũ muoroto wao warĩ kũheo mbeca na ũnene nĩ mũthamaki. Gregory wa Nyssa, ũrĩa wathomeire maũndũ ma ndini mahinda-inĩ macio, nĩ aaririe na kĩnyũrũri ũrĩa endia a nguo, akũũrania a mbeca, endia a mboga, na ngombo, maaragia ũhoro wa ndini. Gregory nĩ aaiguaga ũũru tondũ andũ acio nĩ maahotaga gũtaarĩria atĩ Mũriũ nĩ ngũrani na Ithe, Ithe nĩ mũnene kũrĩ Mũriũ, na atĩ Mũriũ nĩ kũũmbũo ombirũo. Andũ acio nĩ maataragĩria ma icio makĩhũthĩra Bibilia. Gregory wa Nyssa hamwe na atongoria a kanitha matiahotaga gwĩka ũguo. Kaba mangĩathikagĩrĩria andũ acio!
GŨKŨRANĨRA KWA “NGANO” NA “ITINDIĨ”
14. Nĩkĩ kĩngĩtũma tuuge tũtarĩ na nganja atĩ kuuma hĩndĩ ya karine ya mbere nĩ gũkoretwo na Akristiano a ma aitĩrĩrie maguta gũkũ thĩ?
14 Akĩaria na ngerekano, Jesu onanirie atĩ kuuma o hĩndĩ ya Akristiano a tene gũthiĩ na mbere, gũtirĩ hingo gũtagakorũo na Akristiano a ma aitĩrĩrie maguta gũkũ thĩ. Aamaringithanirie na “ngano” ĩgĩkũranĩra na “itindiĩ.” (Mat. 13:30) Ma nĩ atĩ, tũtingiuga kũna nĩ andũ arĩkũ maarĩ aitĩrĩrie maguta a itari rĩa ngano, ĩndĩ tũrĩ na ma atĩ nĩ gũkoretwo na andũ amwe manarũĩrĩra Kiugo kĩa Ngai marĩ na ũcamba na makoimbũrania morutani ma maheeni ma ndini. Rekei twarĩrĩrie amwe ao.
15, 16. Andũ amwe arĩa maatĩĩte Kiugo kĩa Ngai nĩ arĩkũ?
15 Agobard wa Lyons, Mũthikabu Mũnene watũũraga mĩaka-inĩ ya 779-840 M.M., thĩinĩ wa bũrũri wa Baranja, nĩ aareganire na ũthathaiya wa mĩhianano, makanitha kwamũrĩrũo atheru, na mĩtugo na magongona matoimĩte Maandĩko-inĩ. Claudius, Mũthikabu ũngĩ watũũraga mahinda macio o nake nĩ aareganire na mĩtugo ya kanitha ya gũthathaiya atheru na indo ingĩ. Thĩinĩ wa karine ya 11, Mũdikoni Mũnene Berengarius wa Tours, bũrũri-inĩ wa Baranja, nĩ aaingatirũo kanitha nĩ ũndũ wa kũregana na wĩtĩkio wa Gatoreki atĩ ndibei na mũgate nĩ thakame na mwĩrĩ wa biũ wa Jesu. Makĩria ma ũguo, nĩ aatĩtĩrithagia atĩ Bibilia nĩyo yagĩrĩirũo nĩ kũrũmĩrĩrũo no ti morutani ma kanitha.
16 Hĩndĩ ya karine ya 12 narĩo nĩ kuoimĩrire andũ erĩ maarĩ na wendo mũnene harĩ ma cia Bibilia, nĩo Peter wa Bruys na Henry wa Lausanne. Peter eeyeheririe wĩra-inĩ wa ũbatĩrĩ tondũ wa ũrutani wa Gatoreki ũtoimĩte Maandĩko-inĩ wĩgiĩ kũbatithia twana tũnini, gũtua atĩ ndibei na mũgate nĩ mwĩrĩ na thakame ya biũ ya Jesu, gũthathaiya andũ arĩa maakuire, na kũinamĩrĩra mũtharaba. Mwaka-inĩ wa 1140, Peter nĩ aacinirũo nĩ ũndũ wa wĩtĩkio wake. Nake Henry, ũrĩa weyamũrĩire biũ maũndũ ma kanitha, nĩ aamenereirie mĩtugo ya uungumania o hamwe na mawĩtĩkio ma kanitha marĩa matoimanĩte na Maandĩko. Mwaka wa 1148, nĩ aanyitirũo agĩtũũra njera ũtũũro wake wothe.
17. Waldo na arũmĩrĩri ake mooire makinya marĩkũ ma bata?
17 Hakuhĩ na ihinda rĩrĩa Peter wa Bruys aacinirũo nĩ ũndũ wa kũruta kanitha mahĩtia-rĩ, nĩ gwaciarirũo mũndũ wacokire gũkorũo na ũgucania mũnene harĩ gũtheremia ma cia Bibilia. Eetagwo Valdès, kana Waldo. a Ngũrani na Peter wa Bruys, na Henry wa Lausanne, Waldo ndaarĩ mũtongoria wa ndini, ĩndĩ nĩ aatĩĩte Kiugo kĩa Ngai mũno ũũ atĩ nĩ aatigire indo ciake cia kĩĩmwĩrĩ, na akĩbanga icunjĩ imwe cia Bibilia itaũrũo na rũthiomi rũrĩa rwahũthagĩrũo mũno gĩcigo kĩmwe kĩa Baranja ya mũhuro. Kũrĩ andũ maakenire mũno nĩ kũigua ndũmĩrĩri ya Bibilia na rũthiomi rwao nginya magĩtiga indo ciao, makĩĩrutĩra wĩra-inĩ wa gũtheremia ma cia Bibilia. Kanitha ndwakenirio nĩ ũndũ ũcio o na hanini. Arũme na atumia acio maarĩ kĩyo, arĩa maacokire gwĩtwo Waldenses, nĩ maaingatirũo kanitha-inĩ nĩ baba mũtheru na makĩingatwo mĩciĩ-inĩ yao nĩ mũthikabu mwaka-inĩ wa 1184. Ma nĩ atĩ ũndũ ũcio waatũmire ndũmĩrĩri ya Bibilia ĩthereme icigo-inĩ ingĩ. Macũngĩrĩro-inĩ arũmĩrĩri a Waldo, Peter wa Bruys, na Henry wa Lausanne hamwe na angĩ arĩa maareganire na kanitha nĩ maahurunjũkĩire icigo-inĩ nyingĩ cia Rũraya. Andũ angĩ maarĩ njorua cia kũrũĩrĩra ma cia Bibilia mĩaka-inĩ ĩrĩa yarũmĩrĩire nĩ: John Wycliffe (hakuhĩ 1330-1384), William Tyndale (hakuhĩ 1494-1536), Henry Grew (1781-1862), na George Storrs (1796-1879).
“ŨHORO WA NGAI TI MUOHE”
18. Taarĩria njĩra ĩrĩa yahũthagĩrũo nĩ arutwo a Bibilia maarĩ na ngoro njega kwĩruta Bibilia hĩndĩ ya karine ya 19, na yarĩ na moimĩrĩro mega nĩkĩ.
18 O na ciageria atĩa, thũ cia ũhoro wa ma ũrĩa uumĩte Bibilia-inĩ nĩ iremetwo kũgiria ũthereme. Rĩandĩko rĩa 2 Timotheo 2:9 riugaga ũũ: “Ũhoro wa Ngai ti muohe.” Mwaka wa 1870 gakundi ka arutwo a Bibilia maarĩ na ngoro njega nĩ maambĩrĩirie gũcaria ũhoro wa ma. Maahũthagĩra njĩra ĩrĩkũ? Mũndũ nĩ angĩoririe kĩũria, thutha wa gũkĩarĩrĩria magacaria Maandĩko mothe marĩa makonainie na kĩũria kĩu, maiganĩra nĩ macokio ma Maandĩko macio, magatua itua na makarĩandĩka. Na githĩ ti ũndũ wa gũtũũmĩrĩria kũmenya atĩ o ta atũmwo na athuri a karine ya mbere, athuri acio ehokeku, nĩo “maithe maitũ ma kĩĩroho” a mĩaka ya 1800, nĩ meerutanĩirie gũtigĩrĩra atĩ mũthingi wa wĩtĩkio wao nĩ Kiugo kĩa Ngai?
19. Rĩandĩko rĩa mwaka wa 2012 nĩ rĩrĩkũ, na nĩkĩ nĩ rĩagĩrĩire?
19 O na rĩu Bibilia nĩyo mũthingi wa wĩtĩkio witũ. Nĩ ũndũ ũcio, Kĩama Kĩrĩa Gĩtongoragia kĩa Aira a Jehova kĩrutĩte rĩandĩko rĩa mwaka wa 2012 kuuma harĩ ciugo cia Jesu iria irĩ thĩinĩ wa Johana 17:17: “Ũhoro waku nĩguo ũhoro-ũrĩa-wa-ma.” Tondũ mũndũ o wothe wendaga gwĩtĩkĩrĩka nĩ Ngai no mũhaka arũmĩrĩre ũhoro ũrĩa wa ma-rĩ, rekei ithuothe tũthiĩ na mbere kwĩrutanĩria gũtongorio nĩ Kiugo kĩa Ngai.
[Kohoro ka magũrũ-inĩ]
a Kũrĩ hĩndĩ Valdès etagwo Pierre Valdès kana Peter Waldo, ĩndĩ rĩĩtwa rĩake rĩa mbere rĩtiũĩkaine.
[Ciũria cia wĩruti]
[Mbica karatathi ka 8]
[Mbica karatathi ka 12]
Rĩandĩko riitũ rĩa mwaka wa 2012 nĩ: “Ũhoro waku nĩguo ũhoro-ũrĩa-wa-ma.”—Joh. 17:17
[Mbica karatathi ka 11]
Waldo
[Mbica karatathi ka 11]
Wycliffe
[Mbica karatathi ka 11]
Tyndale
[Mbica karatathi ka 11]
Grew
[Mbica karatathi ka 11]
Storrs
