1. Nĩ ũndũ ũrĩkũ wa gũcanjamũra ũngĩahaanĩkire harĩ Ayahudi arĩa maarĩ ithamĩrio?

 AYAHUDI maarĩ na gĩkeno kĩnene. Jehova Ngai nĩ “aarahũrire roho wa Mũthamaki Kurusu wa Perisia” arekererie Aisiraeli arĩa maatũũrĩte mĩaka mĩingĩ ithamĩrio Babuloni. Mũthamaki ũcio eerire Ayahudi atĩ no macoke bũrũri-inĩ wao, ‘nĩguo magaake rĩngĩ nyũmba ya Jehova Ngai wa Isiraeli.’ (Ezar. 1:1, 3) Ũndũ ũcio warĩ wa gũcanjamũra mũno. Gĩtũmi nĩ tondũ ũthathaiya wa Ngai ũrĩa wa ma nĩ ũngĩacokirio bũrũri-inĩ ũrĩa aaheete andũ ake.

2. Nĩ ũndũ ũrĩkũ andũ arĩa maacokire kuuma ithamĩrio maahotire gwĩka kĩambĩrĩria-inĩ?

² Mwaka-inĩ wa 537 Mbere ya Mahinda Maitũ (M.M.M.), nĩrĩo andũ a mbere kuuma ithamĩrio maakinyire Jerusalemu, ĩrĩa yarĩ taũni nene ya ũthamaki wa mũhuro wa Juda. Ayahudi acio maacokire, nĩ maambĩrĩirie kũrutĩra hekarũ wĩra o rĩo na gũkinyĩria mwaka wa 536 M.M.M., nĩ maakĩte mũthingi wayo.

3. Nĩ mũhĩnga ũrĩkũ Ayahudi maacemanirie naguo?

³ Rĩrĩa maambĩrĩirie gwaka hekarũ rĩngĩ nĩ maacemanirie na ũkararia mũnene. Andũ a ndũrĩrĩ iria ciamathiũrũrũkĩirie “maathiaga na mbere kũũraga andũ a Juda ngoro magĩtũmaga morũo nĩ hinya nĩguo matige gwaka.” (Ezar. 4:4) Ũndũ ũcio nĩ waritũhagĩra Ayahudi, no maũndũ maathiaga o mathũkĩte. Mwaka-inĩ wa 522 M.M.M., nĩ kwagĩire na mũthamaki mwerũ wa Perisia wetagwo Aritashashita. b Andũ arĩa maakararagia Ayahudi nĩ moonire atĩ tondũ rĩu kwarĩ na mũthamaki mwerũ, ũngĩarĩ mweke mwega wa kũrũgamia mwako wa hekarũ na njĩra  ya ‘gũthugunda ũũru makĩhũthĩra watho.’ (Thab. 94:20) Maandĩkĩire Mũthamaki Aritashashita marũa makĩmwĩra atĩ Ayahudi maabangĩte kũmũremera. (Ezar. 4:11-16) Mũthamaki ũcio nĩ eetĩkirie maheeni mao na agĩathana atĩ wĩra wa gwaka hekarũ ũrũgamio. (Ezar. 4:17-23) Nĩ ũndũ wa watho ũcio, Ayahudi magĩtiga gwaka hekarũ.​—Ezar. 4:24.

4. Jehova eekire atĩa thutha wa akararia kũrũgamia wĩra wa gwaka hekarũ? (Isaia 55:11)

⁴ Andũ a ndũrĩrĩ iria itaathathayagia Jehova na andũ amwe thĩinĩ wa thirikari ya Perisia nĩ meehotorete biũ kũrũgamia wĩra wa gwaka hekarũ. No muoroto wa Jehova warĩ Ayahudi marĩkie mwako ũcio, na hĩndĩ ciothe Jehova nĩ ahingagia muoroto wake. (Thoma Isaia 55:11.) Nĩ aathuurire Zekaria atuĩke mũnabii wake na akĩmuonia cioneki inyanya. Thutha ũcio Zekaria aarĩ ataarĩrie Ayahudi igũrũ rĩgiĩ cioneki icio nĩguo amekĩre ngoro. Cioneki icio ciateithagia Ayahudi kuona atĩ matiabataraga gwĩtigĩra andũ arĩa maamakararagia, na ikamekĩra ngoro mathiĩ na mbere kũruta wĩra wa Jehova. Thĩinĩ wa kĩoneki gĩa gatano, mũnabii Zekaria oonire mũtĩ wa kũigĩrĩrũo matawa o hamwe na mĩtĩ ĩĩrĩ ya mĩtamaiyũ.

5. Tũkwarĩrĩria maũndũ marĩkũ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

⁵ Ithuothe nĩ tũkuaga ngoro rĩmwe na rĩmwe. Kwoguo nĩ tũkũgunĩka nĩ gũthuthuria ũrĩa Jehova eekĩrire Aisiraeli ngoro kũgerera kĩoneki gĩa gatano kĩa Zekaria. Gũtaũkĩrũo nĩ kĩoneki kĩu no gũtũteithie gũtungatĩra Jehova tũrĩ ehokeku rĩrĩa twakarario, rĩrĩa maũndũ maitũ macenjia, na rĩrĩa twamũkĩra ũtongoria tũtarataũkĩrũo.

6. Kĩoneki kĩgiĩ mũtĩ wa kũigĩrĩrũo matawa na mĩtĩ ĩĩrĩ ya mĩtamaiyũ kĩrĩa gĩtaarĩirio thĩinĩ wa Zekaria 4:1-3 kĩaheire Ayahudi ũmĩrĩru na njĩra ĩrĩkũ? (Rora mbica ngothi-inĩ.)

⁶ Thoma Zekaria 4:​1-3. Kĩoneki kĩa mũtĩ wa kũigĩrĩrũo matawa na mĩtĩ ĩĩrĩ ya mĩtamaiyũ nĩ gĩekĩrire Ayahudi ũmĩrĩru wa gũthiĩ na mbere gwaka o na magĩũkagĩrĩrũo. Na njĩra ĩrĩkũ? Hihi nĩ wona atĩ mũtĩ wa kũigĩrĩrũo matawa ndwaagaga maguta? Maguta maaumaga mĩtamaiyũ-inĩ ĩyo ĩĩrĩ makanyũrũrũka mbakũri-inĩ, na thutha ũcio maguta macio makanyũrũrũka kuuma mbakũri-inĩ nginya matawa-inĩ mũgwanja marĩa maarĩ mũtĩ-inĩ wa kũigĩrĩrũo matawa. Maguta macio nĩ maatũmaga matawa macio mage kũhora. Zekaria ooririe: “Indo ici irũgamĩrĩire kĩĩ?” Mũraika aamũcokeirie na ndũmĩrĩri ĩno kuuma kũrĩ Jehova: “ ‘Ti kũgerera mbũtũ ya mbaara, kana kũgerera hinya, no nĩ kũgerera roho wakwa,’ ũguo nĩguo Jehova mũnene wa ita ekuuga.” (Zek. 4:4, 6) Maguta macio maarũgamĩrĩire roho mũtheru wa Jehova ũrĩ hinya na ũtangĩthira. Roho mũtheru wa Ngai warĩ na hinya makĩria gũkĩra mbũtũ ya Perisia. Tondũ Jehova aarĩ hamwe na Ayahudi, nĩ mangĩahotire kũrĩkia wĩra wa gwaka hekarũ o na magĩũkagĩrĩrũo. Ndũmĩrĩri ĩyo yarĩ ya gwĩkĩra ngoro mũno! Ũndũ ũrĩa Ayahudi maabataraga gwĩka no kwĩhoka Jehova na macokerere gwaka hekarũ. O na gũtuĩka wĩra ũcio wa gwaka nĩ warũgamĩtio, nĩ maahotire kũũcokerera.

7. Kwagĩire na ũgarũrũku ũrĩkũ ũgĩtũma Ayahudi mahũthĩrũo nĩ maũndũ?

⁷ Nĩ kwagĩire na ũgarũrũku watũmire Ayahudi mahũthĩrũo nĩ maũndũ. Warĩ ũrĩkũ? Mwaka-inĩ wa 520 M.M.M., Dario wa Mbere nĩ aatuĩkire mũthamaki wa Perisia. Mwaka-inĩ wa kerĩ wa wathani wake, nĩ aamenyire atĩ watho wa kũrũgamia mwako wa hekarũ ndwaagĩrĩire. Kwoguo Dario nĩ eetĩkĩririe wĩra ũcio ũthiĩ na mbere. (Ezar. 6:1-3) Ũndũ ũcio nĩ wagegirie andũ othe, no ndaatigĩire hau. Mũthamaki aathanire andũ arĩa maamathiũrũrũkĩirie matige kũingĩrĩra wĩra wa gwaka hekarũ, na handũ ha ũguo, mamahe mbeca o hamwe  na kĩrĩa gĩothe mangĩabatarire nĩguo marĩkie gwaka hekarũ ĩyo. (Ezar. 6:7-12) Maumĩrĩro maarĩ atĩ kĩndũ mĩaka ĩna thutha ũcio, Ayahudi nĩ maarĩkirie gwaka hekarũ mwaka-inĩ wa 515 M.M.M.​—Ezar. 6:15.

8. Nĩkĩ ndũrabatara gwĩtigĩra rĩrĩa wacemania na ũkararia?

⁸ O na ũmũthĩ, athathaiya aingĩ a Jehova nĩ macemanagia na ũkararia. Kwa ngerekano, amwe matũũraga mabũrũri-inĩ marĩa wĩra witũ wĩkĩrĩirũo mĩkaana. Mabũrũri-inĩ ta macio, aarĩ na ariũ a Ithe witũ nĩ manyitagwo na “[magatwarũo] mbere ya mangavana na athamaki” na ũndũ ũcio ũgatuĩka ũira kũrĩ o. (Mat. 10:17, 18) Rĩmwe rĩrĩa kwagĩa na ũgarũrũku harĩ arĩa marathana, aarĩ na ariũ a Ithe witũ no magĩe na wĩyathi wa gũthathaiya. Kana mũtuanĩri ciira ũrĩ na kĩhooto no ahĩtũkie watho wa gũtwĩtĩkĩria tũthiĩ na mbere na wĩra witũ. Aira a Jehova angĩ nĩ macemanagia na ũkararia ngũrani. Maikaraga kũndũ marĩ na wĩyathi wa gũthathaiya Jehova, ĩndĩ nĩ makararagio nĩ andũ ao a famĩlĩ arĩa matendaga matungatĩre Jehova. (Mat. 10:​32-36) Maita maingĩ andũ acio a famĩlĩ nĩ matigaga kũmokĩrĩra thutha wa kũmenya atĩ matingĩhota kũmagiria gũtungatĩra Jehova. O na amwe arĩa manakararia na njĩra nene nĩ macokete magatuĩka Aira a Jehova marĩ kĩyo. Rĩrĩa wacemania na ũkararia, ndũgatige gũtungatĩra Jehova. Gĩa na ũmĩrĩru. Jehova nĩ arĩgũteithagia na roho wake mũtheru ũrĩ hinya, kwoguo ndũrabatara gwĩtigĩra.

9. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Ayahudi amwe makorũo na kĩeha rĩrĩa mũthingi wa hekarũ ĩrĩa njerũ waakirũo?

⁹ Rĩrĩa mũthingi wa gwaka hekarũ rĩngĩ waakirũo, Ayahudi amwe arĩa maarĩ akũrũ nĩ maarĩrire. (Ezar. 3:12) Nĩ moonete hekarũ thaka ĩrĩa yaakĩtwo nĩ Suleimani, na kwoguo moonaga ta ĩyo njerũ ĩngĩonekire “ĩhaana kĩndũ hatarĩ” ĩringithanĩtio na ĩyo ya Suleimani. (Hag. 2:2, 3) Nĩ maaiguaga kĩeha maringithania hekarũ ĩyo njerũ na ĩrĩa yarĩ ho mbere. Kĩoneki gĩa Zekaria nĩ kĩngĩamateithirie gũcokererũo nĩ gĩkeno. Na njĩra ĩrĩkũ?

10. Ciugo cia mũraika thĩinĩ wa Zekaria 4:8-10 ingĩateithirie Ayahudi atĩa gũcokererũo nĩ gĩkeno?

¹⁰ Thoma Zekaria 4:​8-10. Mũraika eendaga kuuga atĩa rĩrĩa aaugire atĩ Ayahudi “nĩ magaakena na mone kabirũ guoko-inĩ kwa Zerubabeli,” ũrĩa warĩ ngavana Mũyahudi? Kabirũ kahũthagĩrũo gũthima kana kĩndũ kĩhandĩte nĩ kĩrũngarũ wega. Kwoguo mũraika ũcio eendaga  gũteithia andũ a Ngai makorũo na ma atĩ o na gũtuĩka amwe ao nĩ mangĩonire hekarũ ĩyo ta ĩtarĩ na riri mũnene, nĩ ĩngĩarĩkirio na ĩkorũo ĩkinyanĩirie ithimi cia Jehova. Nĩ ĩngĩakenirie Jehova na kwoguo Ayahudi o nao maagĩrĩire gũkenio nĩyo. Ũndũ ũrĩa warĩ wa bata harĩ Jehova thĩinĩ wa hekarũ ĩyo njerũ nĩ Ayahudi mamũthathaiye na njĩra ĩrĩa etĩkĩrĩte. Ayahudi mangĩerutanĩirie gũthathaiya Jehova na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire na merutanĩrie gwĩtĩkĩrĩka nĩwe, nĩ mangĩacokereirũo nĩ gĩkeno.

11. Ndungata imwe cia Jehova icemanagia na moritũ marĩkũ mahinda-inĩ maya?

¹¹ Aingĩ aitũ nĩ tũritũhagĩrũo rĩrĩa maũndũ maitũ macenjia. Akristiano amwe arĩa makoretwo ũtungata-inĩ wa mwanya wa mahinda mothe kwa ihinda inene, nĩ macenjeirio ũtungata ũcio. Angĩ nao makinyia ũkũrũ wa mĩaka mĩna nĩ mabataraga gũtigana na mweke ũrĩa mararĩ naguo wa ũtungata. Kaingĩ mũndũ nĩ aiguaga kĩeha rĩrĩa ahutio nĩ ũgarũrũku ta ũcio. Kĩambĩrĩria-inĩ no twage gũtaũkĩrũo wega nĩ itua rĩu, kana twage gwĩtĩkania na rĩo. No twĩrirĩrie ũrĩa maũndũ maitũ marahaanaga hau kabere. Ningĩ no tũkue ngoro twĩcirie atĩ tondũ maũndũ maitũ nĩ macenjia, ũtungata witũ harĩ Jehova ti wa bata ta hau kabere. (Thim. 24:10) Kĩoneki gĩa Zekaria kĩngĩtũteithia atĩa gũthiĩ na mbere kũhe Ngai witũ kĩrĩa kĩega biũ?

12. Kĩoneki gĩa Zekaria kĩngĩtũteithia atĩa gũtũũria gĩkeno o na rĩrĩa maũndũ maitũ macenjia?

¹² No ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ harĩ ithuĩ kũmenyera ũndũ mũna mwerũ tũngĩkorũo na muonere ta wa Jehova wĩgiĩ maũndũ. Nĩ arahingia maũndũ manene ihinda-inĩ rĩrĩ na tũrĩ na mweke wa mwanya wa gũkorũo tũrĩ arutithania wĩra hamwe nake. (1 Kor. 3:9) Mĩeke itũ ya ũtungata no ĩcenjie, no wendo ũrĩa Jehova akoragwo naguo gũtwerekera ndũngĩcenjia. Ũngĩhutio ĩmwe kwa ĩmwe nĩ ũgarũrũku wĩkĩtwo ithondeka-inĩ, ndũkahũthagĩre mahinda maingĩ ũgĩciria kĩrĩa kĩratũmire ũgarũrũku ũcio wĩkwo. Handũ ha kwĩrirĩria “matukũ ma tene,” hoya Jehova agũteithie wone maũndũ marĩa mega megiĩ ũgarũrũku ũcio. (Koh. 7:10) Handũ ha gwĩciria ũhoro wa maũndũ marĩa rĩu ũtarahota gwĩka, wĩcirie ũhoro wa maũndũ marĩa ũngĩhota gwĩka. Kĩoneki gĩa Zekaria nĩ kĩratũruta bata wa gũtũũria mwerekera ũrĩa wagĩrĩire. Gwĩka ũguo nĩ kũrĩtũteithagia gũtũũria gĩkeno gitũ na gũtũũra tũrĩ ehokeku o na rĩrĩa maũndũ maitũ macenjia.

13. Nĩ kĩĩ kĩngĩatũmire Aisiraeli amwe mone itua rĩa gũcokereria gwaka hekarũ ta rĩtaarĩ rĩega?

¹³ O na gũtuĩka wĩra wa gwaka hekarũ rĩngĩ nĩ warũgamĩtio, arũme arĩa maamũrĩtwo matongorie maũndũ, nĩo Mũthĩnjĩri-Ngai Ũrĩa Mũnene Jeshua (Joshua) na ngavana Zerubabeli, nĩ “maacokereire rĩngĩ gwaka nyũmba ya Ngai.” (Ezar. 5:1, 2) Ayahudi amwe nĩ maangĩonire itua rĩu ta rĩtarĩ rĩega. Ayahudi matingĩahotire kwĩhitha magĩaka hekarũ, na nĩ maamenyaga atĩ thũ ciao nĩ ingĩekire ũrĩa wothe ingĩahotire nĩguo irũgamie wĩra ũcio. Joshua na Zerubabeli nĩ maabataraga kũũmĩrĩrio atĩ Jehova aarĩ hamwe nao. Hihi moomĩrĩirio na njĩra ĩrĩkũ?

14. Kũringana na Zekaria 4:12, 14, Joshua Mũthĩnjĩri-Ngai Ũrĩa Mũnene na ngavana Zerubabeli moomĩrĩirio atĩa?

¹⁴ Thoma Zekaria 4:12, 14. Kĩoneki-inĩ kĩu, mũraika nĩ aaguũrĩirie mũnabii Zekaria atĩ mĩtĩ ĩyo ĩĩrĩ ya mĩtamaiyũ ĩrũgamĩrĩire “arĩa erĩ aitĩrĩrie maguta,” nĩo Joshua na Zerubabeli. Mũraika ũcio aaugire atĩ arũme acio nĩ ta “marũgamĩte mwena-inĩ wa [Jehova] Mwathi wa thĩ yothe.” Kĩu kĩarĩ gĩtĩo kĩnene! Jehova nĩ aamehokete. Kwoguo Aisiraeli nĩ mangĩehokire ũndũ o wothe arũme acio mangĩameerire meke, tondũ Jehova nĩwe wamahũthagĩra kũmatongoria.

15. Tũngĩonania atĩa atĩ nĩ tũtĩĩte ũtongoria wa Jehova kuuma Kiugo-inĩ gĩake?

¹⁵ Njĩra ĩmwe njega Jehova athiaga na mbere gũtongoria andũ ake ũmũthĩ nĩ kũgerera Kiugo gĩake, Bibilia. Thĩinĩ wa Kiugo kĩu gĩake gĩtheru, nĩ atwĩraga ũrĩa tũngĩmũthathaiya na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire. Tũngĩonania atĩa atĩ nĩ tũratĩa ũtongoria ũrĩa tũraheo kuuma Kiugo-inĩ kĩa Ngai? Nĩ na njĩra ya kũhũthĩra mahinda gũgĩthoma na kinyi na kwĩrutanĩria gũtaũkĩrũo nĩ kĩo. Wĩyũrie ũũ: ‘Rĩrĩa ndĩrathoma Bibilia kana mabuku maragĩrĩria Bibilia-rĩ, hihi nĩ nyambaga gũtithia, ngecũrania kĩrĩa ndĩrathoma? Hihi nĩ thuthuragia nĩguo ndaũkĩrũo nĩ maũndũ marĩa “maritũ gũtaũkĩrũo” rĩrĩa ndĩreruta Bibilia? Kana hihi thomaga igũrũ igũrũ?’ (2 Pet. 3:16) Tũngĩhũthagĩra mahinda gwĩcũrania maũndũ marĩa Jehova aratũruta, nĩ tũrĩhotaga kũrũmĩrĩra ũtongoria wake na tũkahota kũhingia wĩra wa kũhunjia.​—1 Tim. 4:15, 16.

16. Rĩrĩa ngombo ĩrĩa njĩhokeku na njũgĩ yatũhe ũtaaro tũtarataũkĩrũo nĩguo wega biũ-rĩ, nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia kũwathĩkĩra?

¹⁶ Njĩra ĩngĩ Jehova atũtongoragia nayo nĩ  kũgerera “ngombo ĩrĩa njĩhokeku na njũgĩ.” (Mat. 24:45) Rĩmwe na rĩmwe, ngombo ĩyo no ĩtũhe ũtongoria tũtarataũkĩrũo biũ nĩguo. Kwa ngerekano, no tũheo motaaro ma ĩmwe kwa ĩmwe ma gũtũteithia kwĩhaarĩria nĩ ũndũ wa icanjama cia ndũire, no rĩngĩ twĩcirie atĩ icanjama ta icio itingĩkĩka gĩcigo-inĩ gitũ. Ningĩ no tuone ta ngombo ĩyo ĩrakĩria njano ũhoro-inĩ wĩgiĩ motaaro marĩa ĩraheana megiĩ kwĩmenyerera mũrimũ kĩngʼũki. Twagĩrĩirũo gwĩka atĩa tũngĩona motaaro marĩa tũraheo ta matagĩrĩire? No twĩcirie igũrũ rĩgiĩ ũrĩa Aisiraeli maagunĩkire nĩ ũndũ wa gwathĩkĩra ũtaaro ũrĩa maaheagwo nĩ Joshua na Zerubabeli. Ningĩ no twĩcirie ũhoro wĩgiĩ andũ angĩ twanathoma ũhoro wao thĩinĩ wa Bibilia. Rĩmwe na rĩmwe andũ a Ngai nĩ maamũkagĩra ũtongoria woonekaga ta ũtagĩrĩire maitho-inĩ ma andũ, no ũkahonokia mĩoyo yao.​—Atiir. 7:7; 8:10.

17. Kĩoneki kĩgiĩ mũtĩ wa kũigĩrĩrũo matawa na mĩtĩ ĩĩrĩ ya mĩtamaiyũ gĩateithirie Ayahudi atĩa?

¹⁷ Kĩoneki gĩa gatano kĩrĩa Zekaria oonire, no gũkorũo gĩtiarĩ kĩnene no nĩ gĩateithirie Ayahudi gũkorũo na kĩyo wĩra-inĩ wao, na ũthathaiya-inĩ wao. Na rĩrĩa meekire kũringana na maũndũ marĩa Zekaria oonire, nĩ maagunĩkire kuumana na ũteithio na ũtongoria wa Jehova. Jehova nĩ aamateithirie kũgerera roho wake mũtheru makĩhota gũthiĩ na mbere kũruta wĩra na magĩcokererũo nĩ gĩkeno.​—Ezar. 6:16.

18. Ũngĩgunĩka atĩa kuumana na kĩoneki gĩa Zekaria?

¹⁸ Kĩoneki kĩgiĩ mũtĩ wa kũigĩrĩrũo matawa na mĩtĩ ĩĩrĩ ya mĩtamaiyũ no gĩkorũo na ũguni mũnene ũtũũro-inĩ waku. O ta ũrĩa tuona, no gĩgũteithie gũkorũo na hinya ũrĩa ũrabatara rĩrĩa wacemania na ũkararia, ũkorũo na gĩkeno o na rĩrĩa maũndũ maku macenjia, na ũthiĩ na mbere kwĩhoka na gwathĩkĩra ũtongoria ũrĩa waheo o na akorũo ndũrataũkĩrũo nĩguo wega biũ. Wagĩrĩirũo gwĩka atĩa rĩrĩa wacemania na moritũ ũtũũro-inĩ waku? Wa mbere, onaga ũndũ ũrĩa Zekaria oonire, ũira wa atĩ Jehova nĩ arũmbũyagia andũ ake. Ũcoke wĩke kũringana na ũndũ ũcio wona na njĩra ya kwĩhoka Jehova na gũthiĩ na mbere kũmũthathaiya na ngoro yaku yothe. (Mat. 22:37) Weka ũguo, Jehova nĩ egũgũteithia ũmũtungatagĩre na gĩkeno tene na tene.​—Kol. 1:10, 11.