Mwaka wa 2013, athuthuria a maũndũ ma tene nĩ moimbũririe kanyũmba kaahũthagĩrũo nĩ andũ a Kanaani kũiga ndibei mĩaka ta 3,700 mĩhĩtũku. Kanyũmba kau kaarĩ na ndigithũ 40 nene iria cingĩaigire ndibei ta ĩrĩa ĩngĩkĩrũo cuba 3,000 cia kĩĩrĩu. Mũthuthuria ũmwe ũrĩa wathuthuririe matigari ma ndibei ndigithũ-inĩ icio onire atĩ andũ a Kanaani marĩ njorua cia gũthondeka ndibei. Oigire ũũ: “Ndibei ĩrĩa yarĩ ndigithũ-inĩ icio ciothe yathondeketwo na njĩra ĩhaanaine biũ.”

HIHI ŨRĨ WAMENYA? Bibilia nĩ ĩgwetaga ũhoro wa gũthondekwo kwa ‘ndibei ĩrĩa njega mũno’ hĩndĩ ya Isiraeli ya tene, na atĩ ndibei nĩ yaigagwo ndigithũ-inĩ nene.—Rũĩmbo rũa Suleimani 7:9; Jeremia 13:12.

Riboti ya ngathĩti ya Guardian yonanirie atĩ mwaka-inĩ wa 2012, bũrũri-inĩ wa Misiri nĩ gwaciarirũo ciana 560,000 makĩria, gũkĩringithanio na mwaka wa 2010. Magued Osman ũrĩa ũrutaga wĩra kambũni-inĩ ĩmwe ya ũthuthuria ĩtagwo Baseera bũrũri-inĩ wa Misiri oigire ũũ: “Ũcio nĩguo wongerereku ũrĩa mũnene mũno wanoneka thĩinĩ wa Misiri.” Ataaramu amwe maroiga atĩ, andũ mangĩthiĩ na mbere kuongerereka ũguo, maĩ, thitima, na irio nĩ ikũnyiha mũno bũrũri-inĩ ũcio.

HIHI ŨRĨ WAMENYA? Kũringana na Bibilia, muoroto wa Ngai nĩ andũ ‘maiyũre thĩ,’ na mũigana ũrĩa wagĩrĩire, na makorũo na kĩrĩa gĩothe marabatara.—Kĩambĩrĩria 1:28; Thaburi 72:16.

Thĩinĩ wa Isiraeli hakuhĩ na barabara ĩmwe nene, nĩ kuoonekire mang’otore makĩria ma 100 maathondeketwo na rũthuku maandĩkĩtwo ũũ: “Mwaka wa Kana.” Mwaka ũcio wa kana ũgwetetwo, nĩ rĩrĩa Ayahudi maakararirie wathani wa Roma (Mwaka wa 69-70)—ũndũ ũrĩa watũmire Jerusalemu yanangwo. Mũthuthuria wĩtagwo Pablo Betzer oigire ũũ: “No kũhoteke harĩ mũndũ wonire mũico ta ũrakuhĩrĩria, hihi nĩ ũndũ wa kuona njeshi ya Roma ĩgĩkuhĩrĩria. Akĩhitha indo ciake arĩ na mwĩhoko nĩ arĩũka gũcigĩra.”

HIHI ŨRĨ WAMENYA? Mwaka-inĩ wa 33, Jesu nĩ aarathĩte atĩ Jerusalemu nĩ ĩngĩanangirũo nĩ Aroma. Eerire Akristiano morĩre irĩma-inĩ nĩguo mahonoke.—Luka 21:20-24.