1, 2. (a) Na nki mutindu bantu ya Elia vandaka kuniokwama? (b) Banani vandaka kutelamina Elia na Ngumba ya Karmele?

ELIA vandaka kutala kibuka ya bantu ntangu bo vandaka kumata na mpasi na Ngumba ya Karmele. Ata mpimpa vandaka ntete, yo vandaka pwelele na kumona nde bantu yina kele bansukami. Musibu yina salaka bamvula tatu ti ndambu, bikaka malanda ya mbi.

² Na kati na bo, baprofete 450 ya Baale vandaka ya kufuluka na lulendo mpi bo vandaka kumenga ngolo Elia, profete ya Yehowa. Ata Ntotila-nkento Yezabele fwisaka bansadi mingi ya Yehowa, bakala yai landaka kutelamina lusambu ya Baale. Kansi, tii nki ntangu yandi ta landa kusala yo? Ziku banganga-nzambi yina vandaka kuyindula nde sambu Elia vandaka yandi mosi, yandi lendaka ve kununga bo yonso. (1 Bant. 18:4, 19, 20) Ntotila Akabi kwisaka mpi na zulu ya pusu-pusu na yandi. Yandi mpi vandaka kuzola ve Elia.

3, 4. (a) Sambu na nki yo lenda vanda nde Elia waka boma ntangu kilumbu mosi ya mfunu vandaka kufinama? (b) Beto ta tadila nki bangiufula?

³ Na kilumbu yina, diambu mosi ya mpasi zolaka kukumina profete yai ya vandaka yandi mosi. Ntangu Elia vandaka kutala bantu ke mata na ngumba ya Karmele, yandi zabaka nde ntama mingi ve bo ta mona pwelele nani kele ngolo mingi, kana Nzambi to bantu yina ya mbi. Yandi kudiwaka nki mutindu ntangu suka tanaka? Sambu yandi vandaka “muntu bonso beto,” yandi waka boma. (Tanga Yakobo 5:17.) Kansi, beto lenda tula ntima kibeni na diambu yai: Sambu yandi vandaka na nziunga ya bantu ya kukonda kwikama ti ntotila na bo ya aposta, mpi banganga-nzambi yina vandaka kufwa bantu, Elia kudiwaka kibeni nde yandi vandaka yandi mosi.—1 Bant. 18:22.

⁴ Kansi, inki salaka nde Izraele kukuma na diambu yai ya mpasi? Mpi inki dilongi nge lenda baka na disolo yai? Beto tadila mbandu ya lukwikilu ya Elia mpi mutindu yo lenda vanda mfunu sambu na beto bubu yai.

5, 6. (a) Izraele vandaka na nki mvita? (b) Inki mutindu Ntotila Akabi vwezaka Yehowa ngolo kibeni?

⁵ Na nsungi ya bamvula mingi ya luzingu na yandi, Elia vandaka kumona mutindu bantu ya insi na yandi vandaka kutula na lweka mpi kuniata bima ya kuluta kitoko ya insi na bo. Na nsungi ya bamvula mingi,  Izraele vandaka kunwana mvita mosi ya nene, yina vandaka na kati ya dibundu ya bunkete mpi ya luvunu, mpi na kati ya lusambu ya Yehowa Nzambi ti lusambu ya biteki ya makanda ya nziunga. Na bilumbu ya Elia, mvita yango kumaka ngolo.

⁶ Ntotila Akabi vwezaka Yehowa ngolo kibeni. Yandi kwelaka Yezabele, mwana-nkento ya ntotila ya Sidoni. Yezabele vandaka ti lukanu ya kumwanga lusambu ya Baale na insi ya Izraele mpi kukatula lusambu ya Yehowa kimakulu. Kukonda kusukinina, Akabi kumaka na nsi ya bupusi ya Yezabele. Akabi tungaka tempelo mpi mesa-kimenga sambu na Baale mpi yandi mosi yantikaka kufukamina nzambi yai ya banzenza.—1 Bant. 16:30-33.

7. (a) Sambu na nki lusambu ya Baale vandaka ya mbi kibeni? (b) Na yina me tala nda ya musibu ya bilumbu ya Elia, sambu na nki beto lenda ndima nde mambu yina kele na Biblia ke vandaka na kuwakana? ( Tala lupangu.)

⁷ Sambu na nki lusambu ya Baale vandaka ya mbi kibeni? Yo pukumunaka bantu ya Izraele mpi pusaka bantu mingi na kuyambula Nzambi ya kieleka. Diaka, yo vandaka lusambu ya nzanzi mpi ya mambu ya nku. Na tempelo na yo, babakala mpi bankento vandaka kusala kindumba, bo vandaka kusala bafeti yina bantu vandaka kuvukisa nitu na mutindu ya mbi, mpi nkutu bo vandaka kutambika bana na bo. Yo yina, Yehowa tindaka Elia na kukwenda kuzabisa Akabi nde mvula ta noka diaka ve tii ntangu profete ya Nzambi ta tubila nsuka ya musibu yango. (1 Bant. 17:1) Bamvula mingi lutaka na ntwala nde Elia kudimonisa na Akabi mpi kuzabisa yandi na kuvukisa bantu mpi baprofete ya Baale na Ngumba ya Karmele. *

8. Disolo ya ke tubila lusambu ya Baale ke tendula nki sambu na beto bubu yai?

⁸ Kansi, inki dilongi beto lenda baka bubu yai na mvita yina? Bantu ya nkaka lenda yindula nde disolo yina ke tubila lusambu ya Baale kele ve mfunu bubu yai, sambu beto ke monaka ve batempelo mpi bamesa-kimenga ya Baale bubu yai. Kansi, disolo yina kele kaka ve disolo mosi ya ntama. (Bar. 15:4) Ngogo “Baale” ke tendula “munkwa” to “mfumu.” Yehowa songaka bantu na yandi nde bo fwete sola yandi bonso “baale” na bo, to bakala na bo. (Yez. 54:5) Keti nge ke ndima ve nde, tii bubu yai bantu ke landaka kusadila bamfumu mingi na kisika ya kusadila Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso? Ntangu bantu ke kudipesaka na luzingu na bo sambu na mbongo, kisalu, bansaka ya kulutisila ntangu, kiese ya kuvukisa nitu, to banzambi ya nkaka na kisika ya Yehowa, bo ke solaka mfumu mosi. (Mat. 6:24; tanga Baroma 6:16.) Na mutindu mosi buna, mambu ya kuluta mfunu yina vandaka kusalama na lusambu ya Baale ke monana tii bubu yai. Kuyindulula mvita yina vandaka na kati ya Yehowa ti Baale lenda sadisa beto na kusala nsola ya mayele na yina me tala muntu yina beto ta sadila.

9. (a) Inki mutindu Ngumba ya Karmele vandaka kisika ya mbote sambu na kutungulula bantu ya Baale? (Tala mpi noti na nsi ya lutiti.) (b) Inki mambu Elia zabisaka bantu?

⁹ Mupepe vandaka ngolo na Ngumba ya Karmele, mpi kana muntu me telama na nsongi na yo, yandi lenda mona mbote ntoto yina—banda na muwanda ya Kishoni, yina kele na nsi tii na Nzadi-Mungwa ya Nene (Nzadi-Mungwa ya Mediterane) yina kele pene-pene mpi yandi lenda mona bangumba ya Libani na ntama na ndambu ya nordi. * Kansi, ntangu mwini basikaka na kilumbu yina ya mfunu, insi yina vandaka kitoko ve ata fioti. Ntoto yina vandaka kubuta mingi ya Yehowa pesaka na bana ya Abrahami, kumaka ya kuyuma. Ntoto yango yumaka sambu na mwini ya ngolo, mpi yo bebaka sambu na buzoba ya bantu ya Nzambi!  Ntangu bantu vandaka kuvukana, Elia pusanaka pene-pene na bo mpi tubaka nde: “Tii nki ntangu beno ta diengana na mabanza? Kana Yehowa kele Nzambi ya kieleka, beno landa yandi; kansi kana yo kele Baale, beno landa yandi.”—1 Bant. 18:21, NW.

10. Inki mutindu bantu ya Elia vandaka “kudiengana na mabanza,” mpi nki kieleka ya mfunu bo vilaka?

¹⁰ Elia zolaka kutuba nki ntangu yandi sadilaka bangogo “kudiengana na mabanza”? Bantu yina vandaka kubakisa ve nde yo lombaka nde bo sola lusambu ya Yehowa to ya Baale. Bo vandaka kuyindula nde bo lendaka kulanda banzila yonso zole, disongidila kulembika Baale na kusalaka binkulu na bo ya mbi mpi kusosa nde Yehowa Nzambi kundima bo. Ziku bo vandaka kuyindula nde Baale zolaka kusakumuna bima na bo ya bilanga ti bitwisi na bo, mpi Yehowa ya mikangu zolaka kutanina bo na bitumba. (1 Sam. 17:45) Bo vilaka kieleka mosi ya mfunu—yina bantu mingi ke bakisaka ve tii bubu yai. Yehowa ke ndimaka ve kimbanda na mambu ya lusambu. Yandi ke lombaka nde bantu kusambila kaka yandi, mpi yandi me fwana na kubaka lusambu ya mutindu yina. Yandi ke ndimaka ve ata fioti nde, muntu kuvukisa lusambu na yandi ti mitindu ya nkaka ya lusambu, nkutu yandi ke monaka bonso nde muntu yango ke vweza yandi kibeni!—Tanga Kubasika 20:5.

11. Na nki mutindu mambu yina Elia tubaka na Ngumba ya Karmele lenda sadisa beto na kutadila diaka lusambu na beto mpi mambu yina beto ke tulaka na kisika ya ntete?

¹¹ Yo yina, bantu ya Izraele yina vandaka “kudiengana” vandaka bonso muntu yina ke sosa kulanda banzila zole na mbala mosi. Bubu yai, bantu mingi ke salaka kifu ya mutindu mosi; bo ke bikaka nde “babaale” ya nkaka kukota na luzingu na bo, mpi bo ke tulaka lusambu ya Nzambi na lweka. Kutula dikebi na mutindu Elia lombaka bo na kuyambula kudiengana lenda sadisa beto, na kutadila diaka lusambu na beto mpi mambu yina beto ke tulaka na kisika ya ntete.

12, 13. (a) Inki mumekamu Elia lombaka bantu na kusala? (b) Inki mutindu beto lenda monisa nde beto ke tulaka ntima na Nzambi kaka bonso Elia?

¹² Na nima, Elia lombaka nde bo sala mumekamu mosi. Yo vandaka ya pete kibeni. Yo lombaka nde banganga-nzambi ya Baale kusala mesa-kimenga mpi kutula kimenga na zulu na yo; na nima bo fwete samba nzambi na bo na kupedisa tiya. Elia mpi fwete sala mutindu mosi. Yandi tubaka nde “Nzambi yina ta tinda tiya, yandi muntu kele Nzambi” ya kieleka. Elia zabaka mbote kibeni nani vandaka Nzambi ya kieleka. Sambu yandi vandaka ti lukwikilu ya ngolo, yandi waka ve boma ya kupesa bambeni na yandi mabaku yonso ya mbote. Yandi bikaka nde baprofete ya Baale kuyantika. Yo yina, bo solaka ngombe ya bakala yina bo fwete pesa kimenga mpi bo yantikaka kusambila Baale. *—1 Bant. 18:24, 25.

 ¹³ Na bilumbu na beto, bimangu ke salamaka diaka ve. Kansi, Yehowa me sobaka ve. Beto lenda tudila yandi ntima bonso Elia. Mu mbandu, ntangu bantu ya nkaka ke ndima ve mambu yina Biblia ke longaka, beto fwete wa ve boma ya kubika bo na kuvanda bantu ya ntete na kutuba. Bonso Elia, beto ke tulaka kivuvu na Nzambi ya kieleka sambu na kuyidika mambu. Beto ke salaka yo na mutindu beto ke tulaka ntima na beto mosi ve kansi na Ndinga na yandi ya kupemama, yina bo me sonikaka “sambu na kusungika” mambu.—2 Tim. 3:16.

14. Na nki mutindu Elia sekaka baprofete ya Baale, mpi sambu na nki?

¹⁴ Baprofete ya Baale yidikaka kimenga na bo mpi yantikaka kusamba nzambi na bo. Bo bokaka bambala mingi nde: “Baale, ndima bisambu na beto!” Bo bokaka mutindu yina na nsungi ya bangunga mingi. Biblia ke tuba nde: “Bo bakaka ata mvutu mosi ve.” Ntangu bo kumaka na midi, Elia yantikaka kuseka bo, yandi zabisaka bo nde Baale vandaka kupesa bo ve mvutu sambu yandi vandaka ti kisalu mingi, to yandi vandaka na WC, to yandi vandaka kulala mpi bo fwete tedimisa yandi. Elia siamisaka baprofete yina nde: ‘Beno samba na ndinga ya ngolo.’ Yo ke pwelele nde, yandi bakisaka nde lusambu ya Baale kele ya luvunu, mpi yandi zolaka nde bantu ya Nzambi kumona nde yo vandaka kibeni ya luvunu.—1 Bant. 18:26, 27.

15. Inki mutindu mambu yina banganga-nzambi ya Baale salaka ke monisa nde yo kele buzoba na kusola mfumu ya nkaka na kisika ya Yehowa?

¹⁵ Na mutindu yina, banganga-nzambi ya Baale kumaka kusala mambu kukonda kudiyala, ‘bo dilaka ngolo mpi mutindu vandaka kikalulu na bo, bo bakaka bambele mpi bo kudizenga-zengaka tii kuna menga basikaka.’ Kansi mambu yonso yina salaka ata kima ve! ‘Ata ndinga ve, ata muntu mosi ve pesaka bo mvutu, mpi ata muntu mosi ve tudilaka bo dikebi.’ (1 Bant. 18:28, 29) Ya kieleka, Baale vandaka ve. Yandi vandaka kima yina Satana gangaka sambu na kupusa bantu na kuyambula Yehowa. Diambu ya kieleka kele nde, bantu yina ke pona bubu yai mfumu ya nkaka na kisika ya Yehowa ta lemba nitu, mpi nkutu ta wa nsoni.—Tanga Nkunga 25:3; 115:4-8.

16. (a) Ziku mutindu yina Elia yidikaka mesa-kimenga ya Yehowa na Ngumba ya Karmele yibusaka bantu inki? (b) Inki mutindu Elia monisaka diaka nde yandi vandaka kutudila Nzambi ntima?

¹⁶ Na nsuka ya nima ya midi, yo kumaka ntangu ya Elia sambu na kupesa kimenga. Yandi yidikaka mesa-kimenga ya Yehowa yina ntembe kele ve nde bambeni ya lusambu ya bunkete bwisaka. Yandi sadilaka matadi 12, ziku sambu na kuyibusa bantu mingi ya makanda 10 ya Izraele nde bo vandaka kaka na nsi ya Nsiku yina Nzambi pesaka na makanda 12. Na nima, yandi tulaka kimenga na yandi na zulu ya mesa-kimenga  mpi lombaka nde bo losila bima yina yonso masa, yina ziku bo bakaka na Nzadi-Mungwa ya Mediterane yina vandaka ntama mingi ve. Nkutu yandi timunaka dibulu na nziunga ya mesa-kimenga mpi fulusaka yo ti masa. Yandi salaka na mpila nde mambu kuvanda pete sambu na baprofete ya Baale, kansi sambu na Yehowa yandi salaka na mpila nde mambu kuvanda mpasi mpenza—sambu na kumonisa nde yandi vandaka kutudila Nzambi na yandi ntima.—1 Bant. 18:30-35.

17. Inki mutindu kisambu ya Elia monisaka mambu yina yandi vandaka kutula na kisika ya ntete, mpi nki mutindu beto lenda landa mbandu na yandi na bisambu na beto?

¹⁷ Na nima ya kuyidika mambu yonso, Elia salaka kisambu. Kisambu na yandi vandaka ya kukonda mpasi kansi ya mfunu sambu yo vandaka kumonisa pwelele mambu yina profete Elia vandaka kutula na kisika ya ntete. Ntete-ntete, yandi zolaka nde bantu yonso kuzaba nde Yehowa, kele “Nzambi ya Israele” kansi Baale ve. Ya zole, yandi zolaka nde bantu yonso kuzaba nde yandi vandaka nsadi ya Yehowa mpi lukumu ti nkembo yonso fwete kwenda na Nzambi. Ya nsuka, yandi monisaka nde yandi vandaka kaka kudibanza sambu na bantu na yandi, sambu yandi vandaka ti mpusa ya ngolo ya kumona mutindu Yehowa ‘zolaka kuvutula bo na yandi mosi.’ (1 Bant. 18:36, 37) Ata mpasi kotaka na insi na bo sambu na kukonda kwikama na bo, Elia vandaka kaka kuzola bantu ya Izraele. Na bisambu ya beto mosi na Nzambi, keti beto lenda monisa kudikulumusa, dikebi sambu na zina ya Nzambi, mpi ntima-mawa ya mutindu mosi sambu na bantu ya nkaka yina kele na mfunu ya lusadisu?

18, 19. (a) Inki mutindu Yehowa pesaka mvutu na kisambu ya Elia? (b) Elia songaka bantu na kusala inki, mpi sambu na nki yo fwanaka ve na kuwila banganga-nzambi ya Baale mawa?

¹⁸ Na ntwala nde Elia kusala kisambu, mbala ya nkaka kibuka yina vandaka pana vandaka kudiyula kana Yehowa zolaka kumonana Nzambi ya luvunu bonso Baale. Kansi na nima ya kisambu, mfunu ya kudiyula vandaka diaka ve. Biblia ke tuba nde: ‘Yehowa tindaka tiya mpi yo yokaka makabu yonso, bankuni, matadi ti ntoto. Mpi masa yumaka na dibulu.’ (1 Bant. 18:38) Yai mvutu mosi ya kuyituka kibeni! Bantu salaka inki?

¹⁹ Bo bokaka, bo yonso, nde: “Yehowa kele Nzambi ya kieleka! Yehowa kele Nzambi ya kieleka!” (1 Bant. 18:39, NW) Nsuka-nsuka bo bakisaka kieleka. Kansi, bo monisaka ntete ve lukwikilu. Na kutuba ya masonga, kundima nde Yehowa kele Nzambi ya kieleka na nima ya kumona tiya me kulumuka na zulu sambu na kupesa mvutu na kisambu mosi, kele ve mutindu ya kumonisa lukwikilu. Yo yina, Elia lombaka bo na kumonisa lukwikilu na bo na mutindu ya nkaka. Yandi lombaka bo na kusala diambu yina yo lombaka nde bo sala tuka bamvula  mingi me luta—kuzitisa Nsiku ya Yehowa. Nsiku ya Nzambi vandaka kutuba nde, bo fwete fwa baprofete ya luvunu mpi bantu yina ke sambilaka biteki. (Kul. 13:5-9) Banganga-nzambi ya Baale vandaka bambeni ya ngolo ya Yehowa Nzambi, yina vandaka kutelamina balukanu na yandi na luzolo yonso. Keti yo fwanaka na kuwila bo mawa? Keti bo vandaka kuwa mawa sambu na bana yina me sala kima ve ya bo vandaka kuyoka ya moyo bonso bimenga na Baale? (Tanga Bingana 21:13; Yer. 19:5) Yo fwanaka ve ata fioti na kuwila bo mawa. Yo yina Elia pesaka ntuma nde bo fwa bo yonso, mpi yo salamaka mutindu yina.—1 Bant. 18:40.

20. Sambu na nki mambu yina bantu ya ntembe ya bilumbu na beto ke tubaka na mutindu Elia fwaka banganga-nzambi ya Baale kele na kisina ve?

²⁰ Bantu ya nkaka ya ntembe ya bilumbu na beto lenda tuba mambu ya mbi sambu na mambu yina salamaka na nima ya mumekamu na Ngumba ya Karmele. Ziku, bankaka ke kudiyangisaka nde bansambidi yina kele ti kikesa ya mbi lenda sadila disolo yai sambu na kunungisa mambu ya mubulu yina bo ke salaka. Mpi diambu ya mawa kele nde, bantu mingi bubu yai ke salaka mambu ya mutindu yina. Kansi, Elia vandaka ve ti kikesa ya mbi sambu na dibundu na yandi. Yandi vandaka kusala mambu na zina ya Yehowa mpi fwaka bantu yina na kuwakana ti lunungu. Diaka, Bakristu ya kieleka me zaba nde bo lenda landa ve mbandu ya Elia na kubakaka mbele ya kunwanina sambu na kufwa bantu ya mbi. Kansi, bo ke landaka munsiku yina Yezu pesaka na balongoki na yandi yonso, ya kele na bangogo yai Kristu zabisaka Piere: “Vutula mbele na nge ya kunwanina na kisika na yo, sambu bantu yonso yina ke bakaka mbele ya kunwanina ta fwa na mbele ya kunwanina.” (Mat. 26:52) Na bilumbu ke kwisa, Yehowa ta sadila Mwana na yandi sambu na kulungisa lunungu na yandi.

21. Inki mutindu mbandu ya Elia me fwana sambu na Bakristu ya kieleka bubu yai?

²¹ Bakristu yonso ya kieleka kele ti mukumba ya kumonisa lukwikilu na luzingu na bo. (Yoa. 3:16) Mutindu mosi ya kusala yo kele ya kulanda mbandu ya bantu ya kwikama bonso Elia. Yandi sambilaka Yehowa na ntima ya mvimba mpi siamisaka bankaka na kusala mutindu mosi. Na kikesa yonso, yandi monisaka pwelele nde dibundu yina Satana sadilaka sambu na kupusa bantu na kuyambula Yehowa vandaka ya luvunu. Mpi na kisika ya kutula ntima na mayele mpi na luzolo na yandi mosi, yandi tulaka ntima nde Yehowa ta yidika mambu. Elia nwaninaka lusambu ya bunkete. Bika nde beto yonso kulanda mbandu ya lukwikilu na yandi!