1, 2. (a) Na mvu-nkama ya ntete, inki salaka nde nsangu ya mbote kumwangana na Kintinu ya Roma ya mvimba? (b) Inki ke ndimisa beto nde Yehowa ke sadisaka beto bubu yai? (Tala mpi lupangu “ Nsangu ya Mbote na Bandinga Kuluta 670.”)

 YO VANDAKA mpasi sambu banzenza yina kwisaka na Yeruzalemi kukwikila mambu yina bo vandaka kuwa. Bantu ya Galilea ke tuba mbote kibeni bandinga ya banzenza, mpi bantu yina ke widikila bo ke sepela kibeni ti mambu yina bo ke longa. Mambu yai ke salama na Pantekoti 33 ya ntangu na beto; na mutindu ya kuyituka, balongoki me baka dikabu ya kutuba na bandinga mingi: nzikisa ya ke monisa nde Nzambi kele ti bo. (Tanga Bisalu 2:1-8, 12, 15-17.) Bantu ya bansi mingi waka nsangu ya mbote yina bo longaka kilumbu yina, mpi na nima bo mwangaka yo na Kintinu ya mvimba ya Roma.—Bakol. 1:23.

² Bubu yai, bansadi ya Nzambi ke tubaka ve bandinga ya nkaka na mutindu ya kuyituka. Ata mpidina, bo ke balulaka nsangu ya Kimfumu na bandinga kuluta 670, bandinga mingi kuluta na mvu-nkama ya ntete. (Bis. 2:9-11) Bansadi ya Nzambi me basisaka mikanda mingi mpi na bandinga mingi. Yo me salaka nde nsangu ya Kimfumu kukuma bisika yonso na ntoto ya mvimba. a Diambu yai kele mpi nzikisa ya ngolo ya ke monisa nde Yehowa ke sadilaka Ntotila Yezu Kristu sambu na kutwadisa kisalu na beto ya kusamuna. (Mat. 28:19, 20) Beto ta tadila kaka ndambu ya bisadilu yina beto me sadilaka sambu na kusala kisalu yai bamvula 100 me luta. Ntangu beto ke tadila yo, nge ta mona mutindu Ntotila me longaka beto malembe-malembe na kutudila bantu dikebi mpi mutindu yandi me siamisaka beto na kuvanda balongi ya Ndinga ya Nzambi.—2 Tim. 2:2.

3. Sambu na nki beto ke sadilaka bisadilu mingi na kisalu na beto ya kusamuna?

³ Yezu fwanisaka “ndinga ya Kimfumu” ti bankeni mpi ntima ya muntu ti ntoto. (Mat. 13:18, 19) Kaka mutindu musadi-bilanga ke sadilaka bisadilu mingi sambu na kukumisa ntoto pete mpi ke yidikaka yo na ntwala ya kukuna bankeni, bansadi ya Yehowa me sadilaka bisadilu mingi yina me sadisaka bo na kuyidika bantima ya bamilio ya bantu sambu na kundima nsangu ya Kimfumu. Bisadilu yina ya nkaka vandaka mfumu sambu na ntangu fioti. Kansi ya nkaka, mu mbandu mikanda mpi bazulunalu, ke landa na  kusala kisalu ya mfunu. Katula mitindu ya kusolula ti bantu mingi yina beto tubilaka na kapu ya me luta, bisadilu yonso ya beto ke tubila na kapu yai me sadisaka bansamuni ya Kimfumu na kukutana ti bantu sambu na kusolula ti bo.—Bis. 5:42; 17:2, 3.

4, 5. Inki mutindu bo sadilaka bafonografe, kansi nki yo lungisaka ve?

⁴ Badiskure yina bo vandaka kubula na fonografe. Na bamvu 1930 mpi 1940, bansamuni vandaka kusadila badiskure ya Biblia yina bo vandaka kubula ti bafonografe. Konso diskure vandaka kuluta ve minuta tanu. Bantangu ya nkaka yo vandaka ti bantu-diambu ya nkufi, mu mbandu, “Butatu Busantu,” “Kombelo,” mpi “Kimfumu.” Inki mutindu bo vandaka kusadila badiskure yina? Mpangi Clayton Woodworth, Jr., yina bakaka mbotika na 1930, na États-Unis, tubaka nde: “Mu vandaka kunata fonografe yina bo lenda tula na saki mosi ya fioti, fonografe yina vandaka kubula na nsadisa ya resore, yo vandaka ti diboko yina mono vandaka kutula na nsongi ya diske sambu yo bula mbote. Kana mu kuma na kielo, na ntwala ya kubula kielo, mu vandaka kukangula saki mpi kuyidika diboko ya fonografe. Kana muwi kukangula kielo, mu vandaka kusonga yandi nde: ‘Mono kele ti nsangu ya mfunu ya kuzabisa nge.’” Bantu vandaka kusala inki? Mpangi Woodworth ke tuba nde: “Mbala mingi, bo vandaka kundima. Bantangu ya nkaka, bo vandaka kukanga kielo. Kansi bantu ya nkaka vandaka kuyindula nde mono vandaka kuteka bafonografe.”

⁵ Na 1940, bo tulaka badiskure kuluta 90 na badiske mpi bo salaka badiske kuluta milio mosi. Mpangi John E. Barr (vandaka mupasudi-nzila na Grande-Bretagne na ntangu yina mpi na nima yandi salaka na Nto-Kimvuka) tubaka nde: “Yantika 1936 tii na 1945, fonografe vandaka nduku na munu ya ngolo. Kana yo kele ve, mu va kuka ve kusamuna. Kuwidikila ndinga ya Mpangi  Rutherford na ntwala ya kielo vandaka kupesa kikesa kibeni; yo vandaka bonso nde yandi vandaka pana na ntwala na mono. Kansi, kulonga ti fonografe vandaka kulungisa ve lukanu mosi ya mfunu ya kisalu ya kusamuna: kusimba bantima ya bantu.”

6, 7. (a) Inki vandaka mambote mpi bandilu ya bakarte ya kimbangi? (b) Na nki mutindu Yehowa ‘tulaka bangogo na munoko na beto’?

⁶ Bakarti ya kimbangi. Yantika 1933, bo siamisaka bansamuni na kusadila bakarte ya kimbangi na kisalu ya nzo na nzo. Karti ya kimbangi vandaka nene kiteso ya 8 cm mpi nda kiteso ya 13 cm. Yo vandaka ti nsangu mosi ya nkufi ya Biblia mpi yo vandaka kumonisa mikanda yina muntu lenda baka. Nsamuni vandaka kupesa muwi karti mpi vandaka kulomba yandi na kutanga yo. Mpangi-Nkento Lilian Kammerud, yina vandaka misionere na Porto Rico mpi na Argentine, tubaka nde: “Mono sepelaka mingi ti kisalu ya bakarti ya kimbangi.” Sambu na nki? Yandi tubaka nde: “Beto yonso ve vandaka ti makuki ya kutuba mbote. Yo yina, yo sadisaka mono na kukuma ti kikalulu ya kusolula ti bantu.”

⁷ Mpangi David Reusch, yina bakaka mbotika na 1918, tubaka nde: “Bakarti ya kimbangi sadisaka bampangi, sambu bampangi fioti mpamba vandaka kuyindula nde bo lenda tuba diambu ya mbote.” Kansi kisadilu yai vandaka ti bandilu. Mpangi Reusch tubaka diaka nde: “Bantangu ya nkaka, beto vandaka kukutana ti bantu yina vandaka kuyindula nde beto ke tubaka ve. Ya kieleka, bampangi mingi vandaka kukuka ve kutuba. Kansi, Yehowa vandaka kuyidika beto na kusolula ti bantu bonso bansadi na yandi. Yandi vandaka kutula bangogo na munoko na beto ntangu yandi vandaka kulonga beto na kusadila Masonuku na ntwala ya kielo. Yandi vandaka kusala yo na nzila ya Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Teokrasi yina yantikaka na bamvu 1940.”—Tanga Yeremia 1:6-9.

8. Inki mutindu nge lenda pesa Kristu nzila ya kulonga nge?

⁸ Mikanda. Yantika 1914, bansadi ya Yehowa me basisaka mikanda kuluta 100 ya ke tubilaka Biblia. Bo sonikaka mikanda yina ya nkaka sambu na kupesa bansamuni malongi yina ta sadisa bo na kuvanda bansamuni ya mbote. Mpangi-Nkento Anna Larsen, ya insi Danemark, yina vandaka nsamuni bamvula 70 ya mvimba, ke tuba nde: “Yehowa sadisaka beto na kuvanda bansamuni ya mbote kibeni na nzila ya Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Teokrasi mpi ya mikanda yina beto bakaka. Mono ke yibuka, mukanda ya ntete vandaka Lusadisu ya Nzambi Sambu na Bansamuni ya Kimfumu (Kingelesi), yina basikaka na 1945. Na 1946 bo basisaka mukanda “Ya Kufwana Sambu na Bisalu Yonso ya Mbote” (Kingelesi). Bubu yai beto ke sadilaka mukanda Baka Mambote na Malongi ya Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Teokrasi, yina basikaka na 2001.” Ya kieleka, Yehowa me sadilaka Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Teokrasi mpi mikanda na yo sambu beto “fwana kibeni na kuvanda bansadi.” (2 Bak. 3:5, 6) Keti nge me sonikisaka zina na Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Teokrasi? Keti nge ke nataka mukanda Nzo-Nkanda ya Kisalu na lukutakanu konso mposo mpi ke landaka na mukanda na nge ntangu nkengi na nzo-nkanda ke tanga yo? Kana nge ke sala mpidina, nge ta pesa Kristu nzila ya kulonga nge sambu nge kuma longi mosi ya mbote.—2 Bak. 9:6; 2 Tim. 2:15.

9, 10. Inki kisalu mikanda me salaka na yina me tala kukuna mpi kulosila bankeni ya kieleka masa?

 ⁹ Yehowa ke sadisaka beto mpi ntangu dibundu na yandi ke basisaka mikanda yina ke sadisaka bansamuni na kutendula malongi ya mfunu ya Biblia. La vérité qui conduit à la vie éternelle vandaka mukanda mosi ya mbote kibeni. Bo basisaka yo na mbala ya ntete na 1968 mpi yo vandaka ti bupusi ya ngolo. Kisalu ya Kimfumu ya Novembri 1968 tubaka nde: “Bo lombaka mikanda La vérité mingi kibeni na mpila nde na ngonda ya Septembri, nzo ya kuniemina mikanda na Brooklyn kumaka kusala tii na mpimpa.” Disolo yai tubaka diaka nde: “Na nsungi mosi buna na Augusti, ntalu ya mikanda La vérité yina bo lombaka lutaka yina vandaka na stoki; yo lombaka nde beto yika mikanda kuluta milio mosi ti ndambu na zulu ya mikanda yina vandaka na stoki!” Na 1982, bo basisaka bakopi ya mukanda yai kuluta 100 milio na bandinga 116. Bamvula 14 na nima, disongidila yantika 1968 tii na 1982, mukanda La vérité sadisaka bantu kuluta milio mosi na kukuma bansamuni ya Kimfumu. b

¹⁰ Na 2005, bo basisaka mukanda mosi ya kitoko kibeni sambu na kusadisa bantu na kulonguka Biblia: Inki Biblia Kelongaka Mpenza? Bo me basisaka dezia bakopi kiteso ya 200 milio na bandinga 256! Inki mbuma yo butaka? Bamvula nsambwadi na nima, disongidila yantika 2005 tii na 2012, bantu kiteso ya 1,2 milio kumaka bansamuni ya nsangu ya mbote. Kaka na nsungi yina, ntalu ya bantu yina ke longuka Biblia ti beto tombukaka, yo vandaka ntete kiteso ya bamilio 6 kansi yo kumaka bamilio kuluta 8,7. Ntembe kele ve nde Yehowa ke sakumunaka bikesa ya beto ke salaka sambu na kukuna mpi kulosila bankeni ya kieleka ya Kimfumu masa.—Tanga 1 Bakorinto 3:6, 7.

11, 12. Na kuwakana ti baverse yina kele na baparagrafe yai, bo ke sonikaka bazulunalu na beto sambu na banani?

¹¹ Bazulunalu. Na luyantiku, bo vandaka kusonika masolo ya Nzozulu ya Nkengi ntete-ntete sambu na “kibuka ya fioti,” disongidila Bakristu yina “bo me bingaka na kukwenda na zulu.” (Luka 12:32; Baeb. 3:1) Na Oktobri 1, 1919, dibundu ya Yehowa basisaka zulunalu ya nkaka sambu na bantu yina vandaka ve Balongoki ya Biblia. Kansi, zulunalu yai sepedisaka mingi kibeni Balongoki ya Biblia mpi bantu ya nkaka na mpila nde, na nsungi ya bamvula mingi, bo vandaka kuniema yo mingi kuluta Nzozulu ya Nkengi. Bo vandaka kubinga yo ntete L’Âge d’Or. Na 1937, bo kumaka kubinga yo Consolation. Na nima, na 1946, yo kumaka Réveillez-vous !

¹² Na nsungi ya bamvula, bo me sobaka mbala mingi nene mpi mutindu Nzozulu ya Nkengi mpi Réveillez-vous ! ke monanaka na meso, kansi lukanu na yo me sobaka ve: kusamuna Kimfumu ya Nzambi mpi kutunga lukwikilu na Biblia. Bubu yai, bo ke basisaka banimero zole ya Nzozulu ya Nkengi: nimero ya kulonguka ti nimero ya bantu yonso. Bo ke sonikaka nimero ya kulonguka ntete-ntete sambu na “bansadi,” disongidila “kibuka ya fioti” ti “mameme ya nkaka.” c (Mat. 24:45; Yoa. 10:16) Bo ke sonikaka nimero ya bantu yonso sambu na bantu yina me zaba ntete ve kieleka kansi ya ke zitisaka Biblia ti Nzambi. (Bis. 13:16) Bo ke basisaka  Réveillez-vous ! sambu na bantu yina me zaba ve mambu mingi ya ke tadila Biblia mpi Nzambi ya kieleka, Yehowa.—Bis. 17:22, 23.

13. Inki ke yitukisaka nge na yina me tala bazulunalu na beto? (Tadila mpi lupangu “ Mikanda Yina Beto Me Basisaka.”)

¹³ Na luyantiku ya 2014, bo vandaka kubasisa konso ngonda bakopi ya Réveillez-vous ! kuluta 44 milio mpi ya Nzozulu ya Nkengi kiteso ya 46 milio. Bo balulaka Réveillez-vous ! na bandinga kiteso ya 100, mpi Nzozulu ya Nkengi na bandinga kuluta 200; yo salaka nde bazulunalu yai kuvanda bazulunalu yina bo me balulaka mpi me kabulaka mingi na ntoto ya mvimba! Mambu yai fwete yitukisa beto ve ata fioti. Sambu bazulunalu yai kele ti nsangu yina Yezu tubaka nde beto fwete samuna yo na ntoto ya mvimba.—Mat. 24:14.

14. Inki beto me salaka ti kikesa yonso, mpi sambu nki?

¹⁴ Biblia. Na 1896, Mpangi Russell ti banduku na yandi ya kisalu sobaka zina ya kimvuka yina bo vandaka kusadila sambu na kubasisa mikanda na mpila nde yo vanda ti ngogo Biblia; bo kumaka kubinga yo Watch Tower Bible and Tract Society. Yo vandaka mfunu nde bo sala nsoba yina sambu Biblia ke vandaka ntangu yonso kisadilu ya ntete sambu na kumwanga nsangu ya mbote ya Kimfumu. (Luka 24:27) Na kuwakana ti zina ya kimvuka yina beto ke sadilaka ya me zabana na nsiku, bansadi ya Nzambi ke kabulaka Biblia na kikesa yonso mpi ke siamisaka bantu na kutanga yo. Mu mbandu, na 1926, beto niemaka beto mosi The Emphatic Diaglott, mbalula ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu yina Benjamin Wilson balulaka. Na luyantiku ya 1942, beto niemaka mpi kabulaka bakopi kiteso ya 700 000 ya Biblia King James Version ya mvimba. Bamvula zole mpamba na nima, beto yantikaka kuniema American Standard Version, yina kele ti zina ya Yehowa na bisika 6 823. Na 1950, beto kabulaka bakopi kuluta 250 000.

15, 16. (a) Inki nge ke zolaka na Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa? (Tadila lupangu “ Kubalula Biblia na Bandinga Mingi.”) (b) Inki mutindu nge lenda pesa Yehowa nzila ya kusimba ntima na nge?

¹⁵ Na 1950, beto basisaka Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Na 1961, beto basisaka Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ya mvimba. Mbalula yai ke pesaka Yehowa lukumu sambu yo vutulaka zina na yandi na bisika yonso yina yo vandaka na masonama ya Kiebreo ya kisina. Zina ya Nzambi kele mpi mbala 237 na masonama ya Kigreki ya Bukristu. Sambu na kuzikisa nde yo kele ya sikisiki mpi mpasi ve na kutanga, bo me tomisaka Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa mbala mingi, bo tomisaka yo na mbala ya nsuka na 2013. Na 2013, bo basisaka bakopi kuluta 201 milio ya Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ya mvimba to kitini na bandinga 121.

¹⁶ Bantu ke tubaka inki ntangu bo ke tangaka Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa na bandinga na bo? Bakala mosi ya insi Népal tubaka nde: “Sambu na bantu mingi, mbalula ya ntama ya ndinga népalais vandaka mpasi na kubakisa sambu yo vandaka kusadila bangogo ya ntama. Kansi ntangu yai beto ke bakisaka Biblia mbote kibeni, sambu yo ke sadilaka bangogo yina bantu ke sadilaka konso kilumbu.” Ntangu nkento mosi ya République centrafricaine yantikaka kutanga mbalula ya Sango, yandi tubaka nde: “Yai kele ndinga ya ntima na mono.” Bonso nkento yina, beto lenda  pesa Yehowa nzila ya kusimba ntima na beto kana beto ke tanga ndinga na yandi konso kilumbu.—Nk. 1:2; Mat. 22:36, 37.

17. Inki mutindu nge lenda monisa ntonda sambu na bisadilu mpi malongi yina nge ke bakaka, mpi nki mbuma yo ta buta kana nge sala mpidina?

¹⁷ Keti nge ke monisaka ntonda sambu na bisadilu mpi malongi yina Ntotila, Yezu Kristu, ke pesaka beto mbala na mbala? Keti nge ke bakaka ntangu ya kutanga mikanda yina organizasio ya Nzambi ke basisaka, mpi keti nge ke sadilaka yo sambu na kusadisa bantu ya nkaka? Kana mpidina, nge ta ndima bangogo ya Mpangi-Nkento Opal Betler, yina bakaka mbotika na Oktobri 4, 1914. Yandi tubaka nde: “Na nsungi ya bamvula mingi, mono ti bakala na mono Edward, sadilaka fonografe ti bakarti ya kimbangi. Beto vandaka kusadila mikanda, tumikanda mpi bazulunalu sambu na kuta kimbangi nzo na nzo. Beto vandaka kusala bakampanie, kutambula, mpi kukabula mikanda. Na nima, bo longaka beto mutindu ya kusala bamvutukila ya mpa mpi ya kulonguka Biblia ti bantu yina vandaka kumonisa mpusa na banzo. Kisalu vandaka mingi kansi beto vandaka na kiese.” Yezu silaka nde balongoki na yandi ta kuna, ta katula bambuma, mpi ta mona kiese kumosi. Na mbandu ya Mpangi-Nkento Opal, bamilio ya bantu lenda tuba nde lusilu yai me lunganaka.—Tanga Yoane 4:35, 36.

18. Inki dibaku beto kele na yo?

¹⁸ Bantu mingi yina me kuma ntete ve bansadi ya Ntotila lenda mona bansadi ya Nzambi bonso “bantu ya me longukaka ve mpi ya mpamba-mpamba.” (Bisalu 4:13) Kansi yindula fioti! Ntotila me salaka nde bantu na yandi kukuma kimvuka mosi ya ngolo ya ke basisaka mikanda yina bo me balulaka mpi me kabulaka mingi kibeni! Nkutu, yandi me longaka mpi me pusaka beto na kusadila bisadilu yai sambu na kumwanga nsangu ya mbote na bantu ya makanda yonso. Beto kele ti dibaku ya mbote kibeni ya kusala ti Kristu kisalu ya kukuna bankeni ya kieleka mpi ya kukatula bambuma, disongidila kukumisa bantu balongoki!