Kitini 4

Bankaka na Beto Kele na Wapi?

1, 2. Inki bantu mingi kekwikilaka sambu na bantu yina mefwaka?

 NA Afrika bantu mingi kekwikilaka nde lufwa kele ve nsuka ya luzingu, kansi yo kele nzila ya kenataka bantu na kuzingu na insi yankaka. Bantu mingi keyindulaka nde bankaka na bo yina mefwaka meyambulaka kuzinga na insi ya kemonanaka sambu na kwenda kuzinga na insi yina kemonanaka ve, bo mekatukaka na insi ya bantu sambu na kwenda kuzinga na insi ya bigangwa ya kimpeve.

² Bantu kekwikilaka nde bankaka yai, to bampeve ya bankaka, kegulusaka mpi kevwamisaka mabuta na bo yina kezinga na ntoto. Na kuwakana ti ngindu yai, bampeve ya bankaka kele banduku ya ngolo, bo lenda butisa bima mingi na bilanga, kusala bantu mambote, mpi kutanina bo na mambu ya mbi. Kana bantu keyindula bo dyaka ve to kepesa bo makasi, bantu ketubaka nde bo lenda nata mpasi: maladi, kinsyona, mpi bampasi yankaka.

3. Inki mutindu bantu yankaka kesambilaka bankaka?

³ Kele mambu ya kewakanaka ti bansiku ya bambuta ya bantu yina ke na luzingu kesalaka sambu na kupesa lukumu mpi kuwakana mbote ti bampeve ya bankaka. Bo kesalaka mbala mingi mambu yai na ntwala ya kuzika muntu, mu mbandu kusala matanga mpi kuzika dyaka muntu mbala ya zole. Lusambu ya bankaka kesalamaka mpi na mutindu yankaka dyaka. Mu mbandu, na ntwala ya kunwa malafu, bantu yankaka ketyamunaka ndambu na ntoto sambu na bankaka. Dyaka, kana bo memanisa kulamba, bo kebikisaka ndambu ya madya na nzungu na mpila nde kana bankaka kukwisa, bo kuta kima ya kudya.

4. Inki bantu mingi kekwikilaka sambu na moyo?

⁴ Bantu yankaka kekwikilaka nde bantu yina kezingaka kele ti moyo ya kefwaka ve, yina kelandaka na kuzinga kana nitu mefwa. Kana muntu kele ti bikalulu ya mbote, bo ketubaka nde moyo na yandi kekwendaka na zulu, to na paladisu, kansi kana yandi kele ti bikalulu ya mbi, moyo na yandi takwenda na bilungi. Mbala mingi bantu kevukisaka ngindu yai ti bansiku ya bambuta. Mu mbandu, bansangu ya misa ya lufwa ya muntu yina kebasikaka na bazulunalu ketubaka mpi bantangu yankaka nde muntu yango “mekwenda na nsi yankaka” to “yandi mekwenda na insi ya bankaka.” Balukwikilu yai yonso kekatuka na ngindu yina ketubaka nde moyo, to mpeve, kelandaka na kuzinga kana nitu mefwa. Biblia ketubaka inki sambu na dyambu yai?

Moyo ti Mpeve

5, 6. Biblia ketuba nde moyo kele inki?

⁵ Biblia kemonisaka nde moyo kevandaka ve na kati ya muntu; muntu yandi mosi kibeni kele moyo. Mu mbandu, ntangu Nzambi kugangaka Adami, “muntu kukumaka moyo ya kezinga.” (Kuyantika 2:​7, NW) Nzambi kupesaka  ve Adami moyo; yandi vandaka moyo, muntu ya mvimba.

⁶ Yo yina, beto ketanga nde moyo kebutukaka. (Kuyantika 46:​18, NW) Moyo lenda dya to kubuya kudya. (Levi 7:20; Nkunga 35:13) Yo kedilaka mpi kelembaka. (Yeremia 13:17; Yonasi 2:⁠7) Bo lenda kanga moyo na kingolo-ngolo, bo lenda kula yo, mpi kukangisa yo bansinga ya bibende. (Kulonga 24:7; Nkunga 7:6; 105:18) Na baverse yai, ba Biblia yankaka kebalulaka ngogo yina kele na ndinga ya kisina nde “moyo,” kansi ba Biblia yankaka kesadilaka ngogo “kigangwa,” to “muntu.” Bangogo yai yonso ketendulaka kima mosi.

7. Inki baverse ya Biblia kemonisaka nde moyo lenda fwa?

⁷ Sambu muntu kele moyo, kana muntu mefwa, moyo kefwaka. Ezekiele 18:4 ketuba nde: “Muntu [“moyo,” NW] yina ke salaka masumu yandi muntu ta fwa.” Bisalu 3:23 ketuba mpi nde: “Konso muntu [to, “moyo”] yina ta wila profete yai ve, Nzambi ta katula yandi na kati ya bantu ya Israele, yandi ta fwa yandi mvimba.” Moyo kele ve kima mosi yina kelandaka na kuzinga kana nitu mefwa.

8. Mpeve ya bantu kele inki?

⁸ Mpeve kele ve kiteso mosi ti moyo. Mpeve kele ngolo ya luzingu yina kesadisaka bantu na kusala bisalu na luzingu. Mpeve kele bonso kura. Kura lenda sadisa vantilatere na kubaluka to frigo na kusala, kansi yo mosi lenda ve kupesa mupepe to kukumisa bima madidi. Mutindu mosi, mpeve na beto kesadisaka beto na kumona, kuwa, mpi kuyindula. Kansi mpeve yo mosi lenda sala ve mambu yai kana meso, makutu, to butomfu kele ve. Yo yina Biblia ketuba sambu na bantu nde: “Ntangu bo ta fwa [“mpeve na bo tabasika,” NW], bo ta vutuka na ntoto; na kilumbu yo yina bangindu na bo yonso ta suka.”​—⁠Nkunga 146:⁠4.

9. Inki kima moyo mpi mpeve kesalaka ve?

⁹ Kansi, Biblia kemonisa nde, yo vanda moyo to mpeve kele ve ti kima kebasikaka na nitu sambu na kulanda kuzinga na zulu.

Mutindu Bafwa Kevandaka

10. Biblia ketubaka nde bafwa kele nki mutindu?

¹⁰ Ebuna bafwa kele nki mutindu? Sambu Yehowa muntu kusalaka bantu, yandi mezaba mpi mambu yina kekuminaka beto kana beto mefwa. Ndinga na yandi kelongaka nde bafwa kele na luzingu ve, bo lenda ve kuwa, kumona, kutuba, to kuyindula ata kima mosi. Biblia ketubaka nde:

 ● “Bantu ya kufwa kuzaba kima ve.”​—⁠Longi 9:⁠5.

 ● “Kuzola na bo, kimbeni na bo ti kimpala na bo, mambu yai yonso kufwaka na bo nzila mosi.”​—⁠Longi 9:⁠6.

 ● “Na nsi ya bafwa kisika ya nge ke kwenda, kisalu kele ve, ngindu kele ve, mayele mpi kele ve.”​—⁠Longi 9:⁠10.

11. Ntangu Adami kusalaka disumu imene, inki Yehowa kusongaka yandi?

¹¹ Yindula mambu yina Biblia ketuba sambu na nkaka na beto ya ntete, Adami. Yehowa kusalaka Adami na “putulu ya ntoto.” (Kuyantika 2:⁠7) Kana Adami kuzitisaka nsiku ya Yehowa, yandi zolaka kuzinga mvula na mvula na kyese na ntoto. Kansi, Adami kuzitisaka ve nsiku ya Yehowa, ebuna ndola na yandi kuvandaka lufwa. Adami kukwendaka na wapi ntangu yandi fwaka? Nzambi kusongaka yandi nde: “Nge ta vutuka na ntoto yina ya mono salaka nge. Sambu nge kele ntoto, nge ta vutuka mpi na ntoto.”​—⁠Kuyantika 3:⁠19.

12. Inki kukuminaka Adami ntangu yandi fwaka?

¹² Na ntwala Yehowa kusala yandi na putulu Adami kuvandaka na wapi? Yandi vandaka ve ata na kisika mosi. Yandi vandaka kuzinga ve. Yo yina, ntangu Yehowa kutubaka nde Adami “ta vutuka na ntoto,” Yandi vandaka kutuba nde Adami tazinga dyaka ve, yandi takuma putulu. Adami kwendaka kuzinga ve kisika bigangwa ya kimpeve kezingaka. Yandi ‘kwendaka ve na insi yankaka’ kisika mpeve ya bankaka kezingaka. Yandi kwendaka ve na zulu to na bilungi. Luzingu na yandi kusukaka; yandi yambulaka na kuzinga.

13. Na lufwa, inki kekuminaka bantu ti bambisi?

¹³ Keti kima ya mutindu mosi kekuminaka bantu yonso? Ee. Biblia ketendula nde: “[Bantu ti bambisi] ke kwenda kisika mosi. Bo yonso zole katukaka na ntoto, bo ta vutuka mpi na ntoto.”​—⁠Longi 3:​19, 20.

14. Inki kivuvu beto kele na yo sambu na bantu yina mefwaka?

¹⁴ Nzambi kesila nde yandi tatedimisa  bantu yina mefwaka sambu bo zinga na paladisu na ntoto. (Yoane 5:​28, 29; Bisalu 24:15) Kansi ntangu yango melunga ntete ve. Ntangu yai, bo kele na mpongi ya lufwa. (Yoane 11:​11-14) Beto lenda tita bo ve to kusambila bo, sambu bo lenda sadisa beto ve, bo lenda sala beto mpi mbi ve.

15, 16. Inki mutindu Satana kenataka bantu na kukwikila nde bafwa mefwaka kibeni ve?

¹⁵ Dibanza ya kutuba nde beto kefwaka kibeni ve kele luvunu yina Satana Dyabulu mepanzaka. Sambu na kundimisa bantu luvunu yai, yandi ti bademo na yandi bo kesosaka kunata bantu na kuyindula nde kele bampeve ya bantu yina mefwaka kepesaka bantu maladi ti bampasi yankaka. Yo kele ya kyeleka nde bademo bo mosi kemonisaka bantu bampasi yankaka. Yo kele mpi kyeleka nde bampasi yankaka kekatukaka ve na bigangwa yina kemonikaka ve. Kansi yo kele ya kyeleka ve nde bantu yina mefwaka lenda sala beto mbi.

¹⁶ Kansi kele ti mutindu yankaka bademo kesadilaka sambu na kunata bantu na kuyindula nde mambu ya Biblia ketubaka na yina metala lufwa kele ya luvunu. Bo kekusaka bantu na kuyindula nde bo memona to bo mesolula ti bantu yina mefwaka. Bademo kesalaka mambu yai na nzila ya bambona-meso, bandosi, bamedium, to banzila yankaka. Bantu kesolulaka ve ti bantu yina mefwaka, kansi ti bademo yina kekwisaka kudimonisa bonso bantu yina mefwaka. Yo yina, Yehowa mebuyisaka ngolo kusadila kinganga-ngombo ti kukwenda kuyula mambu na bantu yina mefwaka.​—⁠Kulonga 18:​10-12; Zakaria 10:⁠2.

[Bangiufula ya disolo ya kulonguka]

[Lupangu/Kifwanisu ya kele na lutiti 14]

Bafwa Lenda Sadisa Beto Ve

Mfumu mosi ya nene ya Afrika ya Westi kufwaka na 1990. Yandi vandaka ti bankento tanu mpi bana mingi. Yandi vandaka ti binkita zole yina vandaka kukotisa mbongo mingi.

Ntangu mfumu yai kufwaka, dibuta kuzitisaka mbote-mbote bansiku ya bambuta ya bo kesalaka kana muntu mefwa, sambu bo vandaka kukwikila nde yo tapesa mpeve ya mfumu yango lukumu. Bankento na yandi kulwataka bilele ya ndombe, bo kangulaka nsuki na bo na mutindu mosi ya kisakasaka, bo vandaka kudya mingi ve, mpi bo vandaka kuyobila ve. Na nima ya kuzika yandi, bo landaka na kudila na ndinga ya ngolo bilumbu nsambwadi ya mvimba. Na nima, na kuwakana ti bansiku ya bwala na bo, dibuta ya mvimba kuvukanaka ti bampangi na bo sambu na kuta nkinsi sambu na kupanza mafwa​—⁠bo dyaka, bo nwaka malafu mpi bo kinaka.

Ya kyeleka, mfumu yina zolaka kutanina mpi kupesa dibuta na yandi yina vandaka kuzola yandi balusakumunu mingi kana yandi vandaka na mpila ya kusala yo! Kansi yo salamaka mutindu yina ve. Binkita na yandi kubwaka. Bantu ya kikanda na yandi kunwaninaka bima yina yandi bikisaka mpi na nima bo kwendaka ka bo. Bubu yai, bantu mebikalaka fyoti mpamba na lupangu ya nene ya mfumu yina kuvandaka ntete ya kufuluka ti bantu.

Bafwa Lenda Sala Beto Ve Mbi

Na bwala mosi na Nigeria, bakala mosi kufwaka mpi bo zikaka yandi. Na nima, nkento ya bakala yina kulalaka ndosi mpi bo ndimisaka yandi na ndosi yango nde bakala na yandi vandaka na mfunu ya montre na yandi. Yo yina yandi bakaka montre mpi yandi zikaka yo na lweka ya mvumbi ya bakala na yandi.

Mwana-bakala mosi na zina ya Dunikan kwendaka na kinsweki mpi yandi timunaka montre yina ebuna yandi sadilaka yo bamvula mingi tii kuna yo bebaka. Ata dyambu mosi ya mbi kubwilaka yandi ve. Kana muntu yina kufwaka kuvandaka na ngolo ya kusala bantu yina kele na luzingu kima, ntembe kele ve nde kaka kuna na mazyamu ya yandi vandaka yandi zolaka kupesa ndola na muntu yina kuyibaka montre na yandi!

[Ngiufula]

Lupangu: Inki bambandu kemonisa nde bafwa lenda sadisa beto ve to kusala beto mbi?