INKI dikabu nge ta zola kupesa muntu mosi ya nene? Na ntangu ya ntama, bima ya nkaka ya nsudi ya kitoko vandaka mfunu mingi bonso wolo mpi yo vandaka dikabu mosi ya me fwana sambu na ntotila. * Yo yina, bantu ya ke zabisaka makwisa na nsadisa ya bambwetete pesaka “ntotila ya Bayuda” bima zole ya nsudi ya kitoko na makabu na bo.—Matayo 2:1, 2, 11.

Biblia ke tuba mpi nde ntangu Sheba, ntotila-nkento kwendaka kutala Salomo, yandi “pesaka Salomo kiteso ya bakilo mile iya (4 000 kg) ya wolo, ndambu mingi ya mananasi ya kitoko [mafuta ya balsami] ti ya matadi ya ntalu. Mananasi ya yandi pesaka Salomo yo vandaka ya ntalu mpenza, bo me monaka ntete ve mananasi ya mutindu yina.” * (2 Bansangu 9:9) Bantotila tindilaka mpi Salomo mafuta ya balsami sambu na kumonisa luzolo na bo ya mbote.—2 Bansangu 9:23, 24.

Sambu na nki bima ya nsudi ya kitoko mpi bima ya nkaka ya mutindu yai vandaka mbalu mpi ntalu mingi na ntangu ya ntama? Sambu yo vandaka mfunu na mambu mingi, mu mbandu, bantu vandaka kusadila yo na lusambu, sambu na kuyidika nitu mpi na kuzika bamvumbi. (Tala lupangu “ Mutindu Bantu Vandaka Kusadila Bima ya Nsudi ya Kitoko na Ntangu ya Ntama.”) Diaka, bima ya nsudi ya kitoko vandaka ntalu sambu bantu vandaka kusosa yo mingi mpi yo vandaka kukatuka ntama kibeni.

Na ntangu ya ntama, banti ya nkaka ya nsudi ya kitoko vandaka kumena na Dibengi ya Yordani. Kansi, bima ya nkaka ya nsudi ya kitoko vandaka kukatuka na babwala ya nkaka. Biblia ke tubilaka bima mingi ya nsudi ya kitoko. Bima ya nsudi ya kitoko ya me zabanaka mingi na Biblia kele safrani, aloesi, balsami, sinamome, ndumbu mpi mire. Kuvandaka mpi ti bima ya nkaka ya bo vandaka kusadila sambu na kukumisa madia ntomo, mu mbandu kumini, mente mpi aneti.

Bima ya nkaka ya nsudi ya kitoko vandaka kukatuka na wapi? Aloesi, kase, mpi sinamome vandaka kukatuka na bansi ya beto ke bingaka bubu yai Chine, Inde, mpi Sri Lanka. Bima ya nkaka ya nsudi kitoko, mu mbandu, ndumbu mpi mire vandaka kukatuka na banti mpi na bintuntu ya vandaka kumena na ntoto ya zelo na zelo ya me yantikaka na Arabia ya sudi tii na Somalie na Afrika. Nardi to nti ya nardi vandaka kukatuka na Himalaya na Inde.

Bima mingi ya nsudi ya kitoko vandaka kuluta na Arabia sambu na kukuma na Izraele. Mukanda mosi (The Book of Spices) ke tuba nde na mvu-funda ya ntete mpi ya zole na N.T.B., Arabia kumaka “bwala ya vandaka kunata bima na ndambu ya Esti mpi na ndambu ya Westi.” Bambanza ya ntama, banzo ya ngolo mpi bisika yina bantu ya banzietelo vandaka kutelema na Negebi na Izraele ya sudi ke monisa banzila yina bantu  vandaka kusala mumbongo ya bima ya nsudi ya kitoko. Rapore mosi (World Heritage Centre of UNESCO) ke tuba nde bisika yai “ke monisa mutindu bantu vandaka kusala mumbongo ngolo . . . yantika na Arabia ya sudi tii na babwala yina kele pene-pene ya Nzadi-Mungwa ya mediterane.”

Ndonga ya bantu ya vandaka kunata bima ya nsudi ya kitoko vandaka kusala banzietelo mbala na mbala na kitamina ya bakilometre kiteso ya 1 800 na Arabia. (Yobi 6:19) Biblia ke tubila ndonga ya bantu ya Ismaele yina katukaka na Gileadi mpi vandaka kukwenda na Ezipte ti bima yai ya nsudi ya kitoko: Labdanumi, balsami mpi mpusu ya nti ya nsudi ya kitoko. (Kuyantika 37:25) Bana ya Yakobi tekaka mpangi na bo Yozefi na kimpika na bantu yai ya mumbongo.

Bamvu-nkama mingi, bantu ya Arabia mpamba vandaka kusala mumbongo ya bima mingi ya nsudi ya kitoko. Bo mpamba kumaka kunata bima ya nsudi ya kitoko na Azia, mu mbandu, kase mpi sinamome. Sambu na kukusa bantu ya babwala ya pene-pene ya Nzadi-Mungwa mediterane na kusala ve mumbongo ti bantu ya Esti, bantu ya Arabia vandaka kuta masolo ya luvunu sambu na kutubila bigonsa ya kusala mumbongo ya bima ya nsudi ya kitoko. Mukanda mosi (The Book of Spices) ke tuba nde: “Bo bumbaka kinsweki ya kisika yina bima ya nsudi ya kitoko vandaka kukatuka.”

Inki masolo bantu ya Arabia vandaka kuta? Hérodote, Mugreki mosi ya mvu-nkama ya tanu ya N.T.B., yina vandaka kulonguka mambu ya ntama tubilaka masolo ya bandeke ya boma yina vandaka kutunga babuyamba na bo ti bimpusu ya nti ya sinamome na zulu ya bangumba na lweka ya nzadi. Sambu na kubaka bima yai ya nsudi ya kitoko, yandi sonikaka nde bantu vandaka kutula misuni ya nene ya bambisi na nsi ya  bangumba. Ebuna, bandeke vandaka kubaka misuni yango, kunata yo na babuyamba na bo mpi babuyamba yango vandaka kubwa na ntoto. Mpidina, bantu vandaka kulokuta bimpusu ya nti ya sinamome yango mpi kutekila yo bantu ya mumbongo. Bantu kumaka kubula masolo ya mutindu yai bisika yonso. Mukanda mosi (The Book of Spices) ke tuba nde sambu na “bigonsa yai ya luvunu, bantu kumaka kuteka yo [sinamome] ntalu mingi.”

Nsuka-nsuka, bo sengumunaka kinsweki ya bantu ya Arabia mpi bantu ya nkaka kumaka kusala mumbongo ya bima yai. Na mvu-nkama ya ntete ya N.T.B., Alexandrie, mbanza mosi ya Ezipte, kumaka dibungu mosi ya nene mpi kisika ya bo vandaka kusala mumbongo ya bima ya nsudi ya kitoko. Ntangu bantu ya ke tambwisaka bamaswa bakisaka mutindu ya kusadila mupepe ya Nzadi-Mungwa ya Inde, bamaswa ya bantu ya Roma vandaka kukatuka na mabungu ya Ezipte mpi kukwenda tii na Inde. Yo yina, bima ya nsudi ya kitoko kumaka mingi mpi ntalu na yo kitaka.

Bubu yai, wolo me luta bima ya nsudi ya kitoko na mbalu mpi bima ya nsudi ya kitoko ke vandaka diaka ve makabu ya me fwana sambu na kupesa ntotila. Kansi, bantu mingi na ntoto ya mvimba ke landaka kusadila yo sambu na kusala mananasi, bankisi mpi sambu na kuyika ntomo na madia. Bubu yai, bantu mingi ke sadilaka bima yai sambu na nsudi na yo ya kitoko kaka mutindu bo vandaka kusadila yo bamvula mingi me luta.