Ndinga ya Yehowa Kele ya Moyo

 Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Esdrasi

MUKANDA ya Esdrasi keyantika kisika mukanda ya Zole ya Bansangu kesuka. Nsoniki na yo, nganga-Nzambi Esdrasi, keyantika disolo yango ti nsiku ya Ntotila Sirusi ya Persia, yina kupesaka Bayuda yina kubikalaka na kimpika na Babilone nzila ya kuvutuka na bwala na bo. Disolo kesuka na bangidika yina Esdrasi kubakaka sambu na kukumisa bunkete Bayuda yina kudibebisaka na bantu ya ntoto yina. Na kimvuka, mukanda yai ketubila nsungi ya bamvula 70​—banda na 537 tii na 468 N.T.B.

Ntangu yandi sonikaka mukanda yai, Esdrasi kuvandaka ti lukanu mosi ya sikisiki: kumonisa mutindu Yehowa kulungisaka lukanu na Yandi ya kubasisa bantu na Yandi na kimpika na Babilone mpi ya kuvutula lusambu ya kyeleka na Yeruzalemi. Yo yina, Esdrasi ketubila kaka mambu yina kewakana ti lukanu yai. Mukanda ya Esdrasi kele disolo ya kemonisa mutindu bo tungaka dyaka tempelo mpi mutindu bo vutulaka dyaka lusambu ya Yehowa ata bantu ya Nzambi kutanaka ti kimbeni mpi ata bo vandaka bantu ya kukonda kukuka. Disolo yango kele mfunu mingi sambu na beto, sambu beto mpi kezinga na ntangu mosi ya kuvutulama. Bantu mingi kekwenda na “ngumba ya Mfumu Nzambi,” mpi kubika fyoti ntoto ya mvimba “ta fuluka na mambu yai: kuzaba lukumu ya Mfumu Nzambi.”​—Yezaya 2:2, 3; Habakuki 2:14.

BO METUNGA DYAKA TEMPELO

(Esdrasi 1:1–6:22)

Na kuwakana ti nsiku ya Sirusi yina kupesaka nswa ya kubasika na kimpika, Bayuda kiteso ya 50 000 kuvutukaka na Yeruzalemi na lutwadisu ya Guvernere Zorobabele, to Sheshbasare. Bantu yina kuvutukaka kusukininaka ve na kutombula mesa-kimenga na kisika na yo ya ntama mpi bo yantikaka kupesa Yehowa bimenga.

Na mvula yina kulandaka, bantu ya Izraele kutulaka fondasio ya nzo ya Yehowa. Bambeni kulandaka na kudikotisa na kisalu yina ya kutunga mpi nsukansuka bo nungaka na kupusa ntotila na kubasisa nsiku sambu na kusukisa kisalu yina. Profete Agai ti Zakaria kupesaka bantu kikesa na mpila nde bo vutukilaka kutunga tempelo ata bo buyisaka yo. Boma ya kufwa nsiku mosi ya bantu ya Persia yina kesobaka ve ya Sirusi kubasisaka kusalaka nde bambeni na bo kusala ve ata kima mosi. Bansosa ya bo salaka na nzo ya ntotila kusadisaka na kumona nsiku ya Sirusi kupesaka “na yina metala nzo ya Nzambi na Yeruzalemi.” (Esdrasi 6:3, NW) Kisalu vandaka kusalama mbote tii kuna yo manaka.

Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:

1:3-6​—Keti bantu ya Izraele yina buyaka kuvutuka na insi na bo kuvandaka ve na lukwikilu ya ngolo? Yo lenda vanda nde bankaka kuvutukaka ve sambu bo vandaka kuzola bima ya kinsuni mingi to sambu bo vandaka kubaka ve lusambu ya kyeleka na valere, kansi yo vandaka ve mutindu yina sambu na bantu yonso. Ntetentete, nzyetolo ya bakilometre 1 600 ya kuvutuka na Yeruzalemi kubakaka bangonda iya to tanu. Dyaka, kuzinga na bwala yina kubikalaka mayumbu na nsungi ya bamvula 70 mpi kusala kisalu ya kutunga tempelo zolaka kulomba ngolo mingi. Yo yina, ntembe kele ve nde mambu ya mpasi bonso  maladi, kimununu, mpi mikumba ya dibuta kupesaka ve bankaka nzila ya kuvutuka.

2:43 (NW)​—Banetinimi kuvandaka banani? Bo vandaka ve Bayuda mpi bo vandaka kusala bonso bampika to baministre na tempelo. Na kati na bo kuvandaka ti bana ya bantu ya Gabaoni ya bilumbu ya Yozue mpi bantu yankaka yina “ntotila Davidi ti bantu na yandi . . . tulaka . . . bo na kusadisaka bantu ya dikanda ya Levi.”​—Esdrasi 8:20.

2:55​—Bana ya bantu ya kisalu ya Salomo kuvandaka banani? Bo vandaka ve bantu ya Izraele mpi bo pesaka bo bisalu ya sipesiali na kisalu ya Yehowa. Yo lenda vanda nde bo vandaka kusala bonso balongi ya nsiku to bantu yina vandaka kusala bakopi na tempelo to na bisalu yankaka na nzo ya ntotila.

2:61-63​—Keti Bayuda yina kuvutukaka na kimpika kuvandaka ti Urimi mpi Tumimi, yina bo vandaka kusadila ntangu bo vandaka na mfunu ya mvutu ya Yehowa? Bantu ya vandaka kutuba nde bo vandaka na dikanda ya banganga-Nzambi mpi yina kunungaka ve na kumonisa ndonga ya dikanda na bo lendaka kusadila Urimi ti Tumimi sambu na kundimisa mambu ya bo vandaka kutuba. Esdrasi ketuba nde yo lendaka kuvanda mutindu yina. Masonuku ketuba ve ata mbala mosi nde bo sadilaka Urimi ti Tumimi na ntangu yina to na nima. Na kutadila kinkulu ya Bayuda, Urimi ti Tumimi kuvilaka ntangu bo fwaka tempelo na mvu 607 N.T.B.

3:12​—Sambu na nki ‘bambuta yina vandaka memonaka nzo ya ntete’ ya Yehowa kudilaka? Yo fwete vanda nde bambuta yai kuyibukaka kitoko yina tempelo ya Salomo kutungaka kuvandaka na yo. Kana bo fwanisa yo ti yina ya ntete, fondasio ya tempelo ya mpa yina vandaka na ntwala na bo kuvandaka “bonso kima ya mpamba na meso na [bo].” (Agai 2:2, 3) Bikesa na bo lendaka ve ata fyoti kuvutula lukumu ya tempelo yina ya ntete. Yo fwete vanda nde bo waka mpasi na ntima, yo yina bo dilaka.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16​—Kisalu ya kutunga dyaka tempelo kubakaka bamvula ikwa? Bo tulaka fondasio ya tempelo na mvu 536 N.T.B.​—“na mvula ya zole ya bo kwisaka kuvutuka.” Bo buyisaka kisalu ya kutunga na bilumbu ya Ntotila Artazeresesi, na mvu 522 N.T.B. Kisalu kukangamaka tii na mvu 520 N.T.B., mvula ya zole ya Ntotila Dariusi. Bo manisaka kutunga tempelo na ngonda ya sambanu ya luyalu na yandi, to na mvu 515 N.T.B. (Tala lupangu ya kele na ntu-dyambu “Bantotila ya Persia Banda na mvu 573 tii na mvu 468 N.T.B.”) Yo yina, kisalu ya kutunga tempelo kubakaka bamvula 20.

4:8–6:18​—Sambu na nki bo sonikaka baverse yai na Kiarameye?​—Kitini yai kele mingimingi mikanda yina bantu ya nene ya luyalu vandaka kusonikila bantotila mpi bamvutu ya bantotila. Esdrasi kusalaka bakopi na yo na mikanda ya bantu yonso yina bo sonikaka na Kiarameye, ndinga yina bo vandaka kusadila na mumbongo mpi na mambu ya leta na ntangu yina. Bitini yankaka ya Biblia ya bo sonikaka na ndinga yina ya ntama kele: Esdrasi 7:12-26, Yeremia 10:11, mpi Daniele 2:4b–7:28.

Malongi Sambu na Beto:

1:2. Mambu yina Yezaya kutubaka bamvula kiteso ya 200 na ntwala kulunganaka. (Yezaya 44: 28) Bambikudulu ya Ndinga ya Yehowa kelunganaka kaka.

1:3-6. Bonso bantu ya Izraele yankaka yina kubikalaka na Babilone, bubu yai Bambangi ya Yehowa yina lenda sala ve kisalu ya ntangu yonso to kusala kisika mpusa kele mingi kelanda na kupesa maboko mpi na kusyamisa bayina lenda sala yo mpi bo kepesaka makabu ya luzolo ya mbote sambu kisalu ya kusamuna mpi kukumisa bantu balongoki kukwenda na ntwala.

3:1-6. Na ngonda ya nsambwadi ya mvu 537 N.T.B. (Tishri, ya mefwanana ti Septembri/Oktobri), bantu ya kwikama yina kuvutukaka kupesaka bimenga na bo ya ntete. Ntotila Nabukodonozore kukotaka na Yeruzalemi na ngonda ya tanu (Ab, yina mefwanana ti Yuli/Augusti) ya mvu 607 N.T.B. mpi yandi yantikaka kufwa yo na kuyokaka mbanza. (2 Bantotila 25:8-17) Mutindu bo tubaka yo na ntwala, bamvula 70 yina Yeruzalemi kubikalaka mpamba kusukaka na ntangu yina bo tubilaka. (Yeremia 25:11; 29:10) Konso dyambu yina Ndinga ya Yehowa ketubaka na ntwala kelunganaka kaka.

4:1-3. Bantu ya kwikama yina kubikalaka kubuyaka na kusala dyambu yina zolaka kutendula kusala bangwisana ya lusambu ti bansambidi ya luvunu. (Kubasika 20:5; 34:12) Mutindu mosi bubu yai, bansambidi ya Yehowa kevukanaka ve na konso dyambu yina kevukisaka mabundu mingi.

5:1-7; 6:1-12. Yehowa lenda twadisa mambu na mpila nde bantu na yandi kununga.

6:14, 22. Kana beto kevukana na kikesa yonso na kisalu ya Yehowa, yandi tandima beto mpi tasakumuna beto.

6:21. Kumona mutindu kisalu ya Yehowa vandaka kukwenda na ntwala kupusaka bantu ya Samaria yina vandaka kuzinga na ntoto ya Bayuda ti Bayuda ya kuvutukaka yina kubwaka na bupusi ya mimpani na kusala bansoba yina kuvandaka mfunu na luzingu na bo. Keti beto fwete vukana ve na kyese yonso na kisalu ya Nzambi mepesaka beto, yika mpi kisalu ya kusamuna Kimfumu?

ESDRASI MEKUMA NA YERUZALEMI

(Esdrasi 7:1–10:44)

Bamvula 50 kulutaka banda bo kangulaka nzo ya Yehowa yina bo tungaka dyaka. Beto kele na mvu 468 N.T.B. Esdrasi kukatukaka na Babilone mpi kukwendaka na Yeruzalemi kumosi ti bantu ya Nzambi yina kubikalaka mpi makabu yina ntotila ti bakonseye na yandi kupesaka. Inki yandi kutaka kuna?

Bambuta kuzabisaka Esdrasi nde: ‘Bantu yonso ya Israele ti banganga-Nzambi ti bantu ya dikanda ya Levi bo mesalaka masumu; bo mekwelanaka na bantu ya bansi ya penepene.’ Dyaka, “bambuta ti bazuzi kele bantu ya ntete na kusala masumu yina.” (Esdrasi 9:1, 2) Yo pesaka Esdrasi mpasi mingi. Bo syamisaka yandi na ‘kuvanda kikesa.’ (Esdrasi 10:4) Esdrasi kusalaka bangidika sambu na kuyidika mambu, mpi bantu kundimaka yo.

Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:

7:1, 7, 11​—Keti baverse yai yonso ketubila Artazeresesi yina kupesaka nsiku nde bo kanga kisalu ya kutunga? Ve. Artazeresesi kele zina to titre ya bo sadilaka sambu na bantotila zole ya Persia. Zina ya mosi na kati na bo kuvandaka Gaumata to Bardiya, yina kupesaka nsiku nde bo kanga kisalu ya kutunga tempelo na mvu 522 N.T.B. Artazeresesi yina vandaka kuyala na ntangu Esdrasi kukwendaka na Yeruzalemi kele Artazeresesi Diboko-Nda.

7:28–8:20​—Sambu na nki Bayuda mingi yina kuvandaka na Babilone kubuyaka kuvutuka na Yeruzalemi ti Esdrasi? Ata bamvula kuluta 60 kulutaka banda kimvuka ya ntete ya Bayuda kuvutukaka na insi na bo, Yeruzalemi kuvandaka mpenza ve ya kuyidika. Kuvutuka na Yeruzalemi vandaka kutendula kuyantika luzingu ya mpa mpi na kati ya mambu ya mpasi mpi bigonsa. Mutindu mambu kuvandaka na Yeruzalemi na bilumbu yina, vandaka kupesa ve Bayuda yina  vandaka ti kimvwama mingi na Babilone mabaku ya kuzwa bima mingi ya kinsuni. Beto fwete vila mpi ve nde nzyetolo kuvandaka ya kigonsa. Yo lombaka nde bantu yina zolaka kuvutuka kuvanda ti lukwikilu ya ngolo na Yehowa, kikesa sambu na lusambu ya kyeleka sambu na kukwenda na Yeruzalemi. Nkutu Esdrasi kudipesaka kikesa sambu Yehowa vandaka ti yandi. Sambu na kikesa yina Esdrasi kupesaka bo, mabuta 1 500​—ziku bantu 6 000​—kundimaka na kuvutuka. Na nima, ntangu Esdrasi kusalaka bangidika yankaka, bantu ya Levi 38 ti Banetinimi 220 kundimaka na kukwenda.

9:1, 2​—Inki mutindu kukwelana ti bantu ya ntoto yina kuvandaka kigonsa ya nene? Yo lombaka nde dikanda yina Nzambi kuvutulaka kutanina lusambu ya Yehowa tii kuna Mesia takwisa. Kukwelana ti bantu yankaka kuvandaka mpenza kigonsa sambu na lusambu ya kyeleka. Sambu bankaka kukwelanaka ti bantu yina vandaka kusambila biteki, ziku nsukansuka dikanda ya mvimba zolaka kukuma bonso makanda ya mimpani. Lusambu ya bunkete lendaka kusuka kimakulu na ntoto. Ebuna, Mesia zolaka kukwisa na banani? Yo keyitukisa ve na kumona nde Esdrasi kuwaka mpenza mpasi ntangu yandi monaka mambu yina vandaka kusalama!

10:3, 44​—Sambu na nki bo kulaka bana kumosi ti bankento? Kana bo bikaka bana, shanse kuvandaka mingi kibeni nde bankento yina bo kulaka kuvutuka sambu na bana yango. Dyaka, mbala mingi, bana ya fyoti kevandaka na mfunu ya lutaninu ya bamama na bo.

Malongi Sambu na Beto:

7:10. Sambu yandi vandaka longoki mpi longi ya mbote ya Ndinga ya Nzambi, Esdrasi kubikilaka beto mbandu ya mbote. Yandi yidikaka ntima na yandi na kisambu sambu na kulonguka Bansiku ya Yehowa. Ntangu yandi vandaka kulonguka yo, Esdrasi kutulaka dikebi mingi na mambu yina Yehowa vandaka kutuba. Esdrasi kusadilaka mambu yina yandi longukaka mpi yandi kudipesaka sambu na kulonga bankaka.

7:13. Yehowa kezolaka bantu yina kesadilaka yandi na luzolo yonso.

7:27, 28; 8:21-23. Esdrasi kukumisaka Yehowa, kusambaka yandi na masonga yonso na ntwala ya kusala nzyetolo ya nda mpi ya kigonsa na Yeruzalemi, mpi yandi kuditulaka na kigonsa sambu na lukumu ya Nzambi. Yo yina, yandi bikilaka beto mbandu ya mbote.

9:2. Beto fwete tula dikebi mingi na ndongisila ya kukwela “kaka na Mfumu.”​—1 Korinto 7:39, NW.

9:14, 15. Banduku ya mbi lenda sala nde Yehowa kubuya beto.

10:2-12, 44. Bantu yina kukwelaka bankento ya banzenza kubalulaka ntima na kudikulumusa yonso mpi bo yidikaka banzila na bo ya mbi. Nkadilu mpi mambu ya bo salaka kele mbandu ya mbote kibeni.

Yehowa Kelungisaka Balusilu na Yandi

Mukanda ya Esdrasi kele mfunu mingi sambu na beto! Na ntangu yina yandi tulaka, Yehowa kulungisaka lusilu na yandi ya kubasisa bantu na yandi na kimpika na Babilone mpi ya kuvutula lusambu ya kyeleka na Yeruzalemi. Keti dyambu yai kekumisa ve ngolo lukwikilu na beto na Yehowa mpi na balusilu na yandi?

Yindula bambandu yina mukanda ya Esdrasi kepesa. Esdrasi ti Bayuda yina kubikalaka mpi yina kuvutukaka kumonisaka mbandu ya mbote ya kudipesa na Nzambi na mutindu bo vukanaka na kisalu ya kuvutula lusambu ya bunkete na Yeruzalemi. Mukanda yai ketubila mpi lukwikilu ya banzenza yina ketitaka Nzambi mpi kikalulu ya kudikulumusa ya bansumuki yina kubalulaka ntima. Ya kyeleka, bangogo ya kupemama ya Esdrasi kepesa nzikisa ya kendimisa nde “Ndinga ya Nzambi kele ya moyo mpi ya ngolo.”​—Baebreo 4:12, NW.

[Tablo/Kifwanisu ya kele na lutiti 24]

BANTOTILA YA PERSIA BANDA NA MVU 573 TII NA MVU 467 N.T.B.

Sirusi ya Nene (Esdrasi 1:1) kufwaka na 530 N.T.B.

Cambyse, to Asuerusi (Esdrasi 4:6) 530-22 N.T.B.

Artazeresesi​—Bardiya to Gaumata (Esdrasi 4:7) 522 N.T.B. (Bofwaka yandi na nima ya kuyala bangonda nsambwadi mpamba)

Dariusi I (Esdrasi 4:24) 522-486 N.T.B.

Zeresesi, to Asuerusi 486-75 N.T.B. (Kuyalaka kumosi ti Dariusi I banda na 496-86 N.T.B.)

Artazeresesi Diboko-Nda (Esdrasi 7:1) 475-24 N.T.B.

[Noti na nsi ya lutiti]

Mukanda ya Esdrasi ketubila ve Zeresesi. Bo kebinga yandi Asuerusi na mukanda ya Estere.

[Kifwanisu]

Asuerusi

[Kifwanisu ya kele na lutiti 23]

Sirusi

[Kifwanisu ya kele na lutiti 23]

Cylindre ya Sirusi kutubilaka nsiku ya kuvutula bampika na insi na bo

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Kifwanisu ya kele na lutit 26]

Keti nge kezaba nki kusalaka nde Esdrasi kuvanda longi ya mbote?