Mono butukaka na 1935 na Darlaston, na Angleterre. Bo ke bingaka yo Insi ya Ndombe. Bo ke bingaka yo mpidina sambu na midinga ya ndombe yina vandaka kubasika na baizine mingi ya kele kuna. Ntangu mono vandaka ti bamvula kiteso ya iya, bibuti na mono yantikaka kulonguka Biblia ti Bambangi ya Yehowa. Ntangu mono kumaka ti bamvula kiteso ya 14, mono ndimaka kieleka. Yo yina na 1952 mono bakaka mbotika. Mono vandaka ti bamvula 16.

Kaka na ntangu yango, mono yantikaka kubaka formasio na izine mosi ya nene, yina vandaka kusala bisadilu ya maboko mpi ba pièces ya bamotere. Mono yantikaka mpi kubaka formasio sambu na kukuma sekretere ya kompani. Mono vandaka kuzola yo mingi.

Yo lombaka nde mono baka lukanu mosi ya mfunu mingi ntangu nkengi-ntambudi lombaka mono na kuyantika kutwadisa kulonguka ya mukanda ya dibundu, yina vandaka kusalama na kati-kati ya mposo na dibundu na beto na Willenhall. Mono zabaka ve nki lukanu mono fwete baka. Na ntangu yina, mono vandaka kusala balukutakanu na mabundu zole. Mono vandaka kukwenda na balukutakanu ya kati-kati ya mposo na Bromsgrove, sambu mono vandaka kusala kuna. Yo vandaka na bakilometre kiteso ya 32 ti nzo na beto. Na bawikendi, mono vandaka kuvutuka na nzo na beto mpi mono vandaka kukwenda na lukutakanu na dibundu na beto na Willenhall.

Mono ndimaka mukumba yina nkengi-ntambudi pesaka mono sambu mono vandaka kuzola kupesa maboko na organizasio ya Yehowa. Yo yina mono yambulaka kisalu na mono yina mono vandaka kuzola mingi. Mono bikaka nde Yehowa kutwadisa luzingu na mono mpi mono ke waka ve mpasi ata fioti sambu na lukanu yina mono bakaka sambu yo me natilaka mono mambote mingi.

Ntangu mono vandaka kukwenda na balukutakanu na dibundu ya Bromsgrove, mono kutanaka ti Anne, mwana-nkento mosi ya kitoko mpi yandi vandaka ti kimpeve ya mbote. Beto kwelanaka na 1957. Beto salaka kisalu ya kimupasudi-nzila ya ntangu yonso. Na nima beto kumaka bapasudi-nzila ya nene, beto salaka kisalu ya nziunga mpi beto sadilaka Yehowa na Betele. Anne me natilaka mono kiese ya mingi na luzingu na mono.

 Na 1966, beto vandaka na kiese ya kukota nzo-nkanda ya 42 ya Gileade. Bo tindaka beto na Malawi. Bantu mingi ke bingaka Malawi nde ntima ya Afrika sambu bo ke yambaka banzenza mbote. Beto zabaka ve nde beto ta wumela ve kuna.

Beto kumaka na Malawi na 1 Février, 1967. Na ngonda ya ntete, beto kudipesaka mingi kibeni na kulonguka ndinga na bo mpi na nima beto yantikaka kisalu ya distrike. Beto vandaka kutambula na kamio mosi (Kaiser) yina bantu mingi vandaka kuyindula nde yo lenda tambula bisika yonso ata na kati ya banzadi. Kansi yo vandaka ve mpidina. Yo vandaka kuluta kaka na bamasa yina vandaka ve mudindu. Bantangu ya nkaka, beto vandaka kuzinga na nzo ya ntoto ya nianga mpi na bansungi ya mvula yo vandaka kulomba nde beto fika bashe na zulu sambu masa kukota ve na kati. Beto niokwamaka mingi na luyantiku ya kisalu na beto ya kimisionere. Kansi beto vandaka kaka kuzola yo.

Na Avril, mono bakisaka nde ntama ve, bamfumu ta natila beto mavwanga. Mono landaka diskure ya presida ya Malawi, Hastings Banda na radio. Yandi tubaka nde Bambangi ya Yehowa ke futaka ve mpaku mpi bo ke lemfukilaka ve bamfumu ya luyalu. Ya kieleka, mambu yina yonso vandaka ya luvunu. Beto zabaka nde bo vandaka kusepela ve mutindu beto vandaka kubuya kukota na mambu ya politiki mpi beto vandaka kubuya kusumba karte ya kuvanda muntu ya kimvuka mosi ya politiki.

Na Septembre, beto tangaka na zulunalu mosi nde presida tubaka nde Bambangi ya Yehowa ke na kutula mavwanga na insi ya mvimba. Yandi pesaka luzayisu na lukutakanu mosi yina yandi salaka ti bamfumu ya nkaka ya politiki nde bamfumu ya luyalu fwete sala nswalu sambu na kubuyisa kisalu ya Bambangi ya Yehowa. Yo yina na 20 Octobre 1967 bo buyisaka kisalu na beto. Ntangu fioti na nima, bamfumu ya bapolisie mpi bamfumu yina ke talaka bantu yina me katuka na bansi ya nkaka, kwisaka na Betele mpi bo kangaka yo. Na nima, bo kulaka bamisionere na insi.

 Beto salaka bilumbu tatu na boloko mpi na nima, bo nataka beto na insi Maurice yina vandaka na nsi ya luyalu ya Grande-Bretagne. Kansi bamfumu ya insi Maurice pesaka beto ve nswa ya kusala kisalu ya kimisionere pana. Yo yina bo tindaka beto na Rhodésie (bubu yai, Zimbabwe). Ntangu beto kumaka kuna, beto kutanaka ti mfumu mosi yina vandaka kutala bantu ya me katuka na bansi ya nkaka. Yandi vandaka muntu ya nku mpi yandi buyaka nde beto zinga ve pana. Yandi tubaka nde: “Bo kulaka beno na Malawi mpi bo me katuka kukula beno na insi Maurice. Sesepi yai beno me kwisa awa sambu beno ke mona nde kwaku bo ta kula beno ve.” Anne yantikaka kudila. Yo vandaka kumonana bonso nde ata muntu mosi ve vandaka kuzola beto yo yina mono waka nzala ya kuvutuka mbala mosi na bwala na beto na Angleterre. Nsuka-nsuka, bamfumu yina ke talaka bantu yina me katuka na bansi ya nkaka pesaka beto nswa ya kulala na biro na bo mpi bo tubaka nde bo ta songa bamfumu yina ke twadisaka kisalu na bo na kilumbu yina ke landa. Beto lembaka mingi kansi beto landaka kubika mambu na maboko ya Yehowa. Na kilumbu yina landaka na nima ya midi, beto yitukaka mingi mutindu bo pesaka beto nswa ya kuzinga kuna bonso bantu yina me kwisa kutala Zimbabwe. Mono ta vila ve ata fioti mutindu mono kudiwaka kilumbu yina. Yo ndimisaka mono kibeni nde Yehowa vandaka kutwadisa beto.

Na Betele ya Zimbabwe, bo pesaka mono mukumba ya kusala na Departema ya Kisalu. Betele ya Zimbabwe vandaka mpi kutwadisa kisalu na beto na Malawi mpi na Mozambique. Bo vandaka kuniokula ngolo bampangi ya Malawi. Mono vandaka mpi kubalula na Kingelesi barapore yina bankengi ya nziunga ya Malawi vandaka kutinda na ndinga Chichewa. Kilumbu mosi, mono vandaka kusala tii na mpimpa sambu na kumanisa rapore mosi. Mono dilaka ntangu mono tangaka mambu ya nku kibeni yina bo vandaka kusadila bampangi na beto na Malawi. * Ata mpidina, kwikama na bo, lukwikilu na bo mpi kukanga ntima na bo, pesaka mono kikesa mingi.—2 Bak. 6:4, 5.

Beto salaka yonso sambu na kupesa bampangi yina bikalaka na Malawi mpi bayina tinaka na Mozambique madia ya kimpeve. Bampangi yina vandaka kubalula mikanda na ndinga Chichewa, ndinga yina bantu ke tubaka mingi na Malawi kumaka kusala na ferme mosi ya nene ya mpangi mosi na Zimbabwe. Mpangi yina monisilaka bo ntima-mbote. Yandi tungilaka bo banzo mpi biro. Bo landaka kusala kisalu na bo ya mfunu mingi ya kubalula mikanda yina ke tendulaka Biblia.

Beto yidikaka mambu sambu bankengi ya nziunga na Malawi kusala lukutakanu ya distrike na ndinga Chichewa konso mvula na Zimbabwe. Kuna, bo vandaka kubaka bapula ya badiskure ya lukutakanu ya distrike. Ntangu bo vandaka kuvutuka na Malawi, bo vandaka kusala bikesa ya kusonga bampangi mambu yina badiskure yango vandaka kutuba. Na mvula mosi, ntangu bankengi ya nziunga yina kwisaka na Zimbabwe, beto salaka Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Kimfumu sambu na kupesa bo kikesa.

Na Février 1975, mono kwendaka kutala Bambangi ya Yehowa ya Malawi yina tinaka na ba camp na Mozambique. Bampangi yina landaka kutambula ti organizasio ya Yehowa mpi bo salaka kimvuka mosi ya bankuluntu. Bankuluntu yina vandaka kuyidika mambu mingi ya kimpeve. Mu mbandu, bo vandaka kusala badiskure ya bantu yonso, bo vandaka kutadila verse ya kilumbu mpi Nzozulu ya Nkengi mpi nkutu bo vandaka kusala balukutakanu ya nene. Bo vandaka kuyidika lukutakanu ya distrike na ba camp. Bo vandaka kusala mpi babiro ya kutula bunkete, ya kukabula madia mpi ya kutanina bantu. Yehowa vandaka kusadisa bampangi yina vandaka kusadila yandi na mutindu ya mbote na kusala mambu mingi kibeni. Bo pesaka mono mpi kikesa mingi.

Na nsuka ya bamvu 1970, Betele ya Zambie yantikaka kutwadisa kisalu na beto na Malawi. Mono vandaka kaka kuyindula mambu ya mpasi yina bampangi ya Malawi vandaka kukutana ti yo mpi mono vandaka kusamba sambu na bo. Bampangi mingi mpi vandaka kusala mutindu mosi. Mono vandaka kusala na Komite ya Filiale ya Zimbabwe. Yo yina, na mabaku mingi mono kutanaka ti bampangi yina bampangi ya Nto-Kimvuka vandaka kutinda mpi bampangi yina vandaka ti mikumba na Malawi, Afrique du Sud mpi Zambie. Konso ntangu beto yonso vandaka kudiyula ngiufula yai: “Inki diaka beto lenda sala sambu na bampangi ya Malawi?”

 Na nima, bo kumaka kuniokula diaka ve Bambangi ya Yehowa mingi na Malawi. Bampangi yina tinaka vutukaka na Malawi mpi bo vandaka kuniokula diaka ve bampangi yina bikalaka na Malawi. Leta ya bansi ya pene-pene ya Malawi zabaka Bambangi ya Yehowa mpi bo pesaka bo nswa ya kusala kisalu na bo. Mozambique salaka mpi mutindu mosi na 1991. Kansi beto vandaka kudiyula nde: ‘Inki ntangu Malawi ta pesa diaka Bambangi ya Yehowa nswa ya kusala kisalu na bo?

Nsuka-nsuka, mambu ya politiki na Malawi sobaka mpi na 1993 guvernema pesaka Bambangi ya Yehowa nswa ya kusala kisalu na bo. Ntangu fioti na nima ya kupesa beto nswa yina, mono vandaka kusolula ti misionere mosi yina yulaka mono nde: “Keti nge ta vutuka na Malawi?” Na ntangu yina, mono vandaka ti bamvula 59 mpi mono vutudilaka yandi nde: “Ve, mono me kuma mbuta.” Kansi kaka kilumbu yina, Nto-Kimvuka tindilaka beto mukanda mpi bo lombaka beto na kuvutuka na Malawi.

Beto vandaka kuzola kisalu na beto na Zimbabwe. Yo yina kuvutuka na Malawi, vandaka lukanu mosi ya mpasi sambu na beto. Beto tulaka dezia misisa na Zimbabwe mpi beto vandaka ti banduku ya mbote mpi beto yikamaka ti bo. Na mawete yonso Nto-Kimvuka lombaka beto na kukwenda na Malawi kaka kana beto me zola. Yo yina beto vandaka ti dibaku ya kupona na kulanda kusala kisalu na beto na Zimbabwe. Kansi mono yindulaka mutindu Abrahami ti Sara bikaka nzo na bo ya kitoko na kinunu sambu na kulemfukila Yehowa.—Kuy. 12:1-5.

Beto bakaka lukanu ya kulemfukila organizasio ya Yehowa mpi beto vutukaka na Malawi na 1 Février 1995, dati yango vandaka aniversere ya bamvula 28 banda kilumbu yina beto kumaka kuna. Beto salaka Komite ya Filiale. Na komite yango beto vandaka mono ti bampangi zole ya nkaka mpi kukonda kusukinina, beto yantikaka diaka bisalu ya Bambangi ya Yehowa na Malawi.

Beto sepelaka mingi na kumona mutindu Yehowa yedisaka kisalu na beto nswalu kibeni. Na 1993, ntalu ya bansamuni vandaka kiteso ya 30 000 kansi na 1998, ntalu na bo kumaka kuluta 42 000. * Nto-Kimvuka ndimaka nde beto kangula Betele ya mpa sambu na kulungisa bampusa ya bansamuni yina vandaka kukuma mingi. Beto sumbaka lupangu ya 12 ektare na Lilongwe mpi bo ponaka mono sambu na kusala na komite ya ke talaka kisalu ya kutunga.

Mpangi Guy Pierce ya Nto-Kimvuka salaka diskure ya kukangula babiro ya mpa ya Betele na Mai 2001. Bambangi ya Yehowa kuluta 2 000 ya Malawi kwendaka na diskure yina mpi mingi na kati na bo salaka dezia bamvula kuluta 40 banda bo bakaka mbotika.  Bampangi yina ya babakala mpi ya bankento kangaka ntima bamvula mingi ntangu bo vandaka kuniokula bo ntangu bo buyisaka kisalu na beto na Malawi. Bo vandaka bansukami na kinsuni kansi na kimpeve bo vandaka kibeni bamvwama. Bo vandaka na kiese ya kusala vizite na Betele na bo ya mpa. Konso kisika yina bo vandaka kutala na Betele, bo vandaka kuyimba bankunga ya Kimfumu. Bo yimbaka yo mutindu bantu ya Afrika ke yimbaka. Yo salaka nde lukutakanu yina ya mvimba kusimba kibeni ntima na mono. Yo vandaka mbala na mono ya ntete ya kuvukana na lukutakanu ya kitoko mutindu yina. Yo monisaka nde Yehowa ke sakumunaka kibeni bantu yina ke kangamaka kaka na yandi ata bo ke kutana ti bampasi.

Ntangu bo manisaka kutunga Betele, mono vandaka na kiese mutindu bo yantikaka kupesa mono badiskure ya kukangula Nzo ya Kimfumu. Bo tungilaka bampangi ya Malawi Banzo ya Kimfumu na nsadisa ya manaka yina organizasio me tulaka sambu na kutunga nswalu Banzo ya Kimfumu na bansi yina ke vandaka ve ti mbongo mingi. Ntete, mabundu ya nkaka vandaka kuvukana na nsi ya bisasa yina bo salaka ti banti ya bikalbitis. Bo vandaka kufika nianga na zulu mpi bo vandaka kuvanda na ba banc ya nda yina bo salaka ti ntoto. Na nima, bampangi salaka ngolo sambu na kuyoka babrike yina bo sadilaka sambu na kutunga bisika ya kitoko ya mpa ya lusambu. Bampangi sepelaka kusadila ba banc sambu bantu mingi kuzwa bisika ya kuvanda sambu nsangu vandaka kupanzana mpi bantu vandaka kukwisa mingi.

Mono vandaka mpi na kiese ya kumona mutindu Yehowa sadisaka bampangi na kuyela na kimpeve. Batoko ya Afrika yitukisaka mono mingi sambu bo vandaka kudipesa na luzolo yonso na kisalu ya Yehowa. Bo vandaka kubakisa nswalu mambu yina bo vandaka kulonga bo na organizasio ya Yehowa mpi mambu yina bo vandaka kulonguka ntangu bo vandaka kusala kisalu. Yo yina bo bakaka mikumba ya nene na Betele mpi na mabundu. Bankengi ya nziunga ya mpa yina bo ponaka na Malawi bakaka diaka kikesa na mabundu. Mingi na kati na bo vandaka bankwelani. Bankwelani yina buyaka kubuta sambu na kudipesa ya mvimba na kisalu ya Yehowa ata bantu ya mabuta na bo vandaka kupusa bo na kubuta mpi ata bantu ya bwala na bo ke zolaka kubuta.

Na nima ya kusala bamvula 52 na Afrika, mono kumaka kubela yo yina Nto-Kimvuka ndimaka nde Komite ya Filiale kuvutula beto na Grande-Bretagne. Beto waka mpasi mingi mutindu beto bikaka kisika yina beto vandaka kuzola. Kansi bampangi ya dibuta ya Betele ya Grande-Bretagne ke taninaka beto mbote-mbote banda beto me kumaka minunu. Mono ke ndimaka nde mono bakaka lukanu ya kuluta mbote mutindu mono bikaka nde Yehowa kutwadisa luzingu na mono.

Mono ke zaba ve mutindu luzingu na mono zolaka kuvanda kana mono tulaka ntima na mayele na mono mosi mpi kana mono landaka kusala kisalu yina mono vandaka kusala. Mono bakaka lukanu ya mbote kibeni mutindu mono bikaka nde Yehowa kutwadisa luzingu na mono. Yehowa zabaka mambu yina yo lombaka nde mono sala sambu na ‘kukatula basakuba na banzila na mono.’ (Bing. 3:5, 6) Ntangu mono vandaka leke, mono vandaka kusepela na kuzaba mbote-mbote mutindu bisalu ke salamaka na kompani ya nene. Ata mpidina, organizasio ya Yehowa ya kele na ntoto ya mvimba pesaka mono kisalu yina sepedisaka mono mingi. Sambu na mono, kusadila Yehowa kele mpi yo ta landa kuvanda kima ya kuluta mfunu na luzingu na mono.