Monima ya Titus kele ti bibaka zole ya nene na nsi yina ke monisaka diambu mosi ya me zabanaka mingi. Kansi, kima ya me zabanaka mingi ve kele kuwakana ya ngolo yina kele na kati ya monima yai mpi Biblia—Monima ya Titus ke ndimisaka nde bambikudulu ya Biblia kele kibeni ya kieleka.

Na luyantiku ya mvu-nkama ya ntete T.B., luyalu ya Roma yantikaka na Grande-Bretagne mpi na Gaule (bubu France) mpi yo kwendaka tii na Ezipte; yo vandaka ngolo kibeni mpi ti bimvwama mingi. Kansi, provense mosi yina vandaka ntama, disongidila provense ya Yudea yina vandaka ntu-ngolo, vandaka ntangu yonso kupesa Roma makasi.

Mukanda mosi (Encyclopedia of Ancient Rome) ke tuba nde: “Babwala fioti mpamba yina Roma vandaka kuyala, vandaka kumenga Roma mpi Roma vandaka kumenga yo, mu mbandu Yudea. Bayuda vandaka kumenga bamfumu ya Roma yina vandaka ve kuzitisa bansiku na bo, mpi bantu ya Roma vandaka kupesa Bayuda ndola ya ngolo sambu bo vandaka ntu-ngolo.” Bayuda mingi vandaka ti kivuvu nde mesia ta kula bantu ya Roma yina bo vandaka kumenga mpi ta sala nde Izraele kuvutukila lukumu na yo. Kansi, na mvu 33 T.B., Yezu Kristu tubaka nde bo ta fwa Yeruzalemi.

Yezu tubaka nde: “Bilumbu ta kwisa na zulu na nge ntangu bambeni na nge ta tunga na nziunga na nge lupangu mosi ya ngolo ya bo me sala na banti ya nsongi mpi ta ziunga nge mpi ta kangisa nge na ndambu yonso. Bo ta losa nge ti bana na nge yina kele na kati na nge na ntoto, mpi bo ta bika ve ata ditadi mosi na zulu ya ditadi na kati na nge.”—Luka 19:43, 44.

Ziku mambu yai Yezu tubaka yitukisaka balongoki na yandi. Bilumbu zole na nima, ntangu bo monaka tempelo ya Yeruzalemi, mosi na kati na bo tubaka ti kuyituka nde: “Longi, tala matadi mpi banzo yai ya kitoko!” Ya kieleka, yo ke monana nde matadi ya nkaka ya tempelo vandaka nda bametre 11, nene bametre 15 mpi nda bametre 10 katuka na ntoto tii na zulu! Kansi Yezu vutulaka nde: “Sambu na bima yai ya beno ke mona ntangu yai, na bilumbu ke kwisa ditadi mosi ve ta bikala awa na zulu ya ditadi ya nkaka, bo ta bwisa yo yonso.”—Marko 13:1; Luka 21:6.

Na nima, Yezu songaka bo nde: “Ntangu beno ta mona basoda me ziunga Yeruzalemi, beno zaba nde lufwa na yo me finama. Ebuna, bika bantu yina kele na Yudea kuyantika kutina na bangumba, bika bantu yina kele na kati na yo kubasika, mpi bika bantu yina kele na babwala ya pene-pene kukota ve na kati na yo.” (Luka 21:20, 21) Keti mambu yina Yezu tubaka lunganaka?

Bamvula 33 lutaka, kansi bantu ya Yudea vandaka kaka kuzola ve nde bantu ya Roma kuyala bo. Ata mpidina, na mvu 66 T.B., ntangu guvernere ya Yudea, Gessius Florus, yina vandaka muntu ya Roma, bakaka na ngolo mbongo na kesi ya makabu ya tempelo, Bayuda yina vandaka na makasi buyaka nde bantu ya Roma kulanda kuyala bo. Ntangu fioti na nima, basoda mingi ya Yudea kwendaka na Yeruzalemi, bo fwaka basoda ya Roma yina vandaka kuna, mpi bo tubaka nde bo kele diaka ve na nsi ya kiyeka ya Roma.

 Bangonda kiteso ya tatu na nima, Cestius Gallus nataka basoda ya Roma kuluta 30 000 na Yeruzalemi sambu na kumanisa kukolama ya Bayuda. Basoda ya Roma kotaka na nswalu yonso na mbanza mpi bo bebisaka bibaka ya nganda ya tempelo. Kansi na nima, sambu na kikuma yina me zabana ve, bo vutukaka. Bayuda yina kolamaka waka kiese mpi na mbala mosi bo landaka basoda ya Roma. Sambu basoda ya Roma mpi ya Yudea bikisaka mbanza, Bakristu yina tulaka dikebi na lukebisu ya Yezu katukaka na Yeruzalemi mpi kwendaka na bangumba pene-pene ya nzadi Yordani.—Matayo 24:15, 16.

Mvula yina landaka, Vespasien, mfumu ya basoda ya Roma ti mwana na yandi Titus, kwisaka diaka ti basoda sambu na kunwanisa Yudea. Kansi, ntangu fioti na nima ya lufwa ya ntotila Nero na mvu 68 T.B., Vespasien vutukaka na Roma sambu na kubaka kimfumu, yandi bikilaka mwana na yandi Titus ti basoda kiteso ya 60 000 mukumba ya kunwanisa Yudea.

Na Yuni 70 T.B., Titus songaka basoda na yandi na kuzenga banti yonso ya Yudea, yina bo sadilaka sambu na kutunga kibaka ya bakilometre 7 yina bo salaka na banti ya nsongi na nziunga ya Yeruzalemi. Na Septembri, basoda ya Roma botulaka bima yina vandaka na mbanza mpi na tempelo mpi bo yokaka mbanza ti tempelo na yo; bo bikaka ve ata ditadi mosi na zulu ya ditadi kaka mutindu Yezu tubaka yo na ntwala. (Luka 19:43, 44) Nsosa mosi ke monisa nde bantu mingi “fwaka na Yeruzalemi mpi na bisika ya nkaka.”

Na mvu 71 T.B., ntangu Titus vutukaka na Italie, bantu ya Roma yambaka yandi na kiese mingi kibeni. Bantu yonso ya nto-mbanza basikaka sambu na kusepela na kununga ya nene ya Titus.

Bantu vandaka kuyituka ntangu bo vandaka kutala bimvwama ya mingi yina bo vandaka kulutisa na banzila ya Roma. Bo vandaka kusepela mingi ntangu bo vandaka kutala bamaswa yina bo botulaka, bifwanisu ya bapusu-pusu ya bitumba mpi bima yina bo botulaka na tempelo ya Yeruzalemi.

Titus yingaka tata na yandi Vespasien bonso ntotila na mvu 79 T.B. Kansi, kaka bamvula zole na nima, Titus fwaka na kintulumukina. Mpangi na yandi, Domitien, bakaka kimfumu mpi na mbala mosi yandi tungaka monima mosi ya lukumu sambu na Titus.

Bubu yai, bantu mingi yina ke kwendaka kutala kisika mosi na Roma (Forum romain) konso mvula ke zolaka mingi Monima ya Titus. Bantu ya nkaka ke tadilaka monima yai bonso kisalu ya nene ya bantu yina ke salaka bifwanisu, bankaka ke tadilaka yo bonso kima mosi ya ke pesaka lukumu na luyalu ya Roma mpi bankaka diaka ke tadilaka yo bonso kifwanisu ya ke monisaka kufwa ya Yeruzalemi mpi ya tempelo na yo.

Kansi, bantu yina ke tangaka Biblia na dikebi yonso ke tadilaka Monima ya Titus bonso kima mosi ya mfunu mingi. Yo ke ndimisaka nde bambikudulu ya Biblia kele ya kieleka mpi yo me fwana nde beto tudila yo ntima mpi yo ke monisaka nde bo sonikaka yo na nsadisa ya mpeve santu ya Nzambi.—2 Piere 1:19-21.