“Mu telamaka pene-pene ya train mosi yina ke kwendaka ntinu mingi, train yango vandaka kuluta na nzila ya nsi ya ntoto. Ntima na mu yantikaka kubula ntinu-ntinu mpi yo monanaka bonso nde diambu yina kele ve mpasi.”—Leon. *

“Ntangu mu vandaka kukatuka na zulu ya matadi ya nda yina vandaka kigonsa mpi kubwa na masa, mu vandaka kudiwa mbote mwa-ntangu fioti. Mbala mingi mu vandaka kusepela ti yo, kansi bantangu ya nkaka mu vandaka kuwa boma.”—Larissa.

Bonso Leon ti Larissa, sambu na kubaka kiese, baleke mingi ke salaka bansaka ya kumeka bandilu na bo—bantangu ya nkaka na mitindu ya ke tulaka luzingu na kigonsa mpenza. Keti nge ke vandaka na nzala ya kusala yo? Kana mpidina, disolo yai lenda sadisa nge.

Bansaka yina ke tulaka luzingu na kigonsa lenda kumisa nge mpika. Yo lenda pesa nge kiese ya ntangu fioti kansi yo bikisa nge ti nzala ya kusosa kiese ya mingi. Bonso Leon, Marco yina kwendaka na nzila ya train yina ke vandaka na nsi ya ntoto, ke tuba nde: “Mu vandaka kuwa kiese ya ntangu fioti kansi na nima mu vandaka diaka ti nzala ya kusosa kiese ya nkaka.”

Justin, yina vandaka kukwenda na nzila sambu na kusimba bakamio yina ke luta, ke tuba nde: “Kiese yina mu vandaka kuwa vandaka kupesa mu nzala ya kusala yo diaka. Mu vandaka kuzola nde bantu kukumisa munu, kansi mu sukaka na lupitalu.”

Banduku lenda pusa nge na kusala mambu kukonda kuyindula. Marvin, leke mosi ya bakala, ke tuba nde: “Banduku vandaka kupusa mu na kumata na nzo mosi ya nda kukonda kuditanina mpi kutuba nde: ‘Kwenda. Nge lenda sala yo.’ Mu monaka nde mu ta kuka ve ata fioti. Mu vandaka kutekita ntangu mu vandaka kumata.” Larissa, yina beto tubilaka na luyantiku, ke tuba nde: “Mu salaka mambu yina bantu yonso vandaka kusala. Mu ndimaka kaka kusala yo.”

Sambu na kupusa bantu na kusala bansaka yina ke tulaka luzingu na kigonsa, bantu ya nkaka na Internet ke kumisaka bantu yina ke salaka bansaka yango mpi bo ke monaka mpamba bigonsa na yo. Ya kieleka, bantu mingi ke talaka na Internet bavideo ya nkaka ya ke monisaka bantu yina ke salaka bansaka ya ke tulaka luzingu na kigonsa, ebuna yo ke salaka nde bantu kundima bo mpi kutudila bo dikebi.

Mu mbandu, bavideo ya nkaka ke monisaka mutindu bantu ke baka ntinu, ke pumbuka nswalu mpi kukonda bima ya lutaninu  bibaka, banzo, mpi banzo ya nda. Yo lenda pusa nge na kuvanda ti bangindu zole ya mbi: (1) Bigonsa kele ve mingi. (2) Bantu yonso ke na kusala yo. Nsuka-nsuka, yo lenda pusa nge na kusala bansaka yina ke tulaka luzingu na kigonsa.

Mitindu ya mbote mpi ya kukonda kigonsa ya kumeka bandilu na nge. Biblia ke tuba nde: “Ngalasisi ya nitu kele mfunu na mambu fioti.” (1 Timoteo 4:8) Kansi baverse yai ke lomba nge mpi “na kuzinga ti mabanza ya mbote.” (Tito 2:12) Inki mutindu nge lenda sala yo?

Tadila bigonsa. Biblia ke tuba nde: “Muntu ya mayele ke salaka mambu ti nzayilu, kansi zoba ke basisaka buzoba na yandi.” (Bingana 13:16) Na ntwala ya kusala konso nsaka yina, sosa kuzaba bigonsa yina yo lenda natila nge. Kudiyula, ‘Keti mu ta tula luzingu na mu na kigonsa to mu ta lwala ngolo kana mu sala nsaka yai?’—Munsiku ya Biblia: Bingana 14:15.

Pona banduku yina ke zitisaka luzingu. Banduku ya kieleka ta pusa nge ve na kutula luzingu na nge na kigonsa to na kusala kima yina nge ke sepela ve ti yo. Larissa ke tuba nde: “Banduku ya mbote mpi ya kutudila ntima vandaka kusadisa mono na kupona bansaka ya mbote yina mu vandaka kuzola kusala. Ntangu mu sobaka banduku na munu, luzingu na munu mpi sobaka.”—Munsiku ya Biblia: Bingana 13:20.

Sadila ngolo na nge kukonda kutula luzingu na nge na kigonsa. Mukanda mosi (Adolescent Risk Behaviors) ke tuba nde, mutindu mosi ya kumonisa nde nge me yela “kele kulonguka mutindu ya kuditudila bansiku mpi bandilu.” Nge lenda meka bandilu na nge na kisika ya kukonda kigonsa, mpi kusadila bima ya mbote ya lutaninu, mpi kutina bigonsa.

Kuna kikalulu ya kuzitisa bangindu na nge. Bantu ta zitisa nge ntangu bo ke mona mutindu nge ke nunga bampasi ya kieleka na luzingu, kansi ve sambu na bansaka ya nge ke sala sambu na kudipesa kiese. Larissa ke tuba nde: “Kukatuka na zulu ya matadi ya nda mpi kubwa na masa vandaka luyantiku ya mambu mingi ya mu vandaka kusala yina lendaka kubebisa luzingu na munu. Yo zolaka kuvanda mbote kana mu vandaka kubuya.”

Na bunkufi: Na kisika ya kutula luzingu na kigonsa kukonda mfunu, pona bansaka na nge na mayele.—Munsiku ya Biblia: Bingana 15:24.