Aŋglɛɛ taa lɛ, pɩnaɣ 1950 taa palɩzɩ Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ—Ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ tɔm ɖɛzʋʋ, nɛ pɩnaɣ 1961 taa palɩzɩ Bibl kpeekpe, pʋ-tɔbʋʋ se Bibl—Ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ tɔm ɖɛzʋʋ. Kpaɣnɩ alɩwaatʋ ndʋ lɛ, ɛyaa miiliyɔɔwaa hiŋ sakɩyɛ pɩzaa nɛ pakalɩ Bibl ŋgʋ kʋnʋmɩŋ weyi ɩcɛzɩ 210 yɔ ɩ-taa. Bibl ŋgʋ, patɩŋnɩ kʋnʋmɩŋ weyi ɩ-taa pama Ɛsɔtɔm kiɖe tɛɛ yɔ ɩ-yɔɔ nɛ pɛɖɛzɩ kɩ-taa tɔm camɩyɛ nɛ kɩ-kalʋʋ wɛ ɖɔɖɔ kɛlɛʋ.

Ɛlɛ pɩnzɩ 50 nzɩ sɩɖɛwa yɔ sɩ-taa, kʋnʋmɩŋ wɛɛ nɛ ɩlɛɣzɩɣ. Pʋyɔɔ lɛ, Ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ Bibl ɖɛzʋʋ kɔɔmiite ŋgʋ kɩwɛ lɛɛlɛɛyɔ yɔ, kiɖiɣzinaa se pɩwɛɛ se pala lɛɣzɩtʋ nɛ pɩsa nɛ Bibl taa tɔm tukuni kalɩyaa mba pɛwɛ lɛɛlɛɛyɔ yɔ pa-laŋa. Mbʋ yebina nɛ Bibl kʋnɛ kɩ-taa lɛ, pɔɖɔm paɣtʋ natʋyʋ yɔɔ tɔm pee wena pɩwɛɛ se palabɩnɩ tʋmɩyɛ nɛ ɛzɩma pɩwɛɛ se pama-yɛ yɔ pɩ-hɔɔlʋʋ taa. Lɩmaɣza anɛ a-yɔɔ palabɩ mbʋ:

• Palabɩnɩ tʋmɩyɛ tɔm pee wena ɛyaa yɔɔdʋʋ lɛɛlɛɛyɔ nɛ panɩɣ a-taa kɛlɛʋ yɔ. Bibl ɖɛzɩyaa nabɛyɛ labɩnɩ tʋmɩyɛ tɔm piye «kasɩɣa» alɩwaatʋ ndʋ pɔyɔɔdʋʋ ɛyaa sakɩyɛ tɔm yɔ. Ɛlɛ Bibl kʋnɛ kɩ-taa lɛ, palabɩnɩ tʋmɩyɛ tɔm piye «samaɣ» tɔm piye nɖɩ ɖi-lone taa; tɔm piye «samaɣ» kɛ tɔm piye nɖɩ ɛyaa lakɩnɩ tʋmɩyɛ lɛɛlɛɛyɔ nɛ panɩɣ ɖɩ-taa kɛlɛʋ yɔ. (Ejipiti Lɩʋ 16:10) Pɩtasɩ lɛ, Bibl ɖɛzɩyaa nabɛyɛ yɔɔdʋʋ se nɔɔyʋ kɛ «nɔɔkuye tʋ» alɩwaatʋ ndʋ pañɩnɩɣ yɔɔdʋʋ se pʋdʋ lakɩ mbʋ pɩtɩtʋʋzɩ yɔ. Ye pɔtɔm se nɔɔyʋ kɛ nɔɔkuye tʋ yɔ, pɩ-taa nɩʋ fɛyɩ kɛlɛʋ sɔnɔ, pʋyɔɔ Bibl kʋnɛ kɩ-taa lɛ, pɛɖɛzɩ tɔm kpayɩ se pʋdʋ «fɛyɩ siɣsiɣ.»—1 Kɔrɛntɩ mba 6:1.

• Peyeba nɛ Bibl taa tɔm pee naayɛ taa nɩʋ wɛɛ kpayɩ kpayɩ. Biblwaa nabɛyɛ taa, alɩwaatʋ ndʋ pɔyɔɔdʋʋ ɛzɩma pakʋ Yesu yɔ pɩ-tɔm yɔ, pɔtɔŋ se pakamɩ-ɩ «kaamaŋgaɣ» yɔɔ. Ɛlɛ Bibl kʋnɛ kɩ-taa lɛ, pamawa se pakamɩ-ɩ «nazɩm sizika» yɔɔ nɛ palɩzɩ mbʋ nazɩm sizika kɛnaa yɔ pɩ-taa Tɔm pee sɔsɔna tɔbʋʋ lɩzʋʋ taa.—Maatiyee 27:40.

  Biblwaa nabɛyɛ taa, pɛɖɛzɩ Ebree tɔm piye «Sewɔɔlɩ» nɛ Grɛɛkɩ tɔm piye «Hadɛɛsɩ» se «hadɛdɩnaa tɛ,» «tɛtɛɛ ɖenɖe kʋñɔŋ pɩɩtɛŋ wɛɛ yɔ» yaa «miŋ taa.» Ɛlɛ tɔm pee ana aaɖɛzɩɣ Ebree tɔm piye «Sewɔɔlɩ» nɛ Grɛɛkɩ tɔm piye «Hadɛɛsɩ» camɩyɛ. Bibl kʋnɛ kɩ-taa lɛ, pɛɖɛzɩ Ebree nɛ Grɛɛkɩ tɔm pee ana se «Pɩlaʋ»; nɛ pɩmʋnɩ camɩyɛ. Nɛ paɖʋ tɔm pee «Sewɔɔlɩ» nɛ «Hadɛɛsɩ»  pɩ-tɛɛ tɔm taa nɛ palɩzɩ a-tɔbʋʋ nɛ pɩkɩlɩ.—Eklezɩyasɩtɩ 9:10; Maatiyee 11:23.

Pɩ-tɛɛ tɔm wɛ Bibl kʋnɛ kɩ-taa, nɛ tɩwɛ tindima ndɩ ndɩ taa:

• «Yaa» Wɩlɩɣ ɛzɩma papɩzɩɣ nɛ patasɩ ɖɛzʋʋ Ebree, Arameya yaa Grɛɛkɩ tɔm natʋyʋ nɛ tɩwɛɛnɩ tɔbʋʋ nɩʋ kʋɖʋmʋm yɔ.—Kiɖe Tɛɛ Tɔm 1:2 taa, pɩ-tɛɛ tɔm wɛ «Ɛsɔ fezuu kaawɛɛ nɛ kɩcɔʋ» yɔɔ; Yozuwee 1:8 taa, pɩ-tɛɛ tɔm wɛ «ŋmaɣzɩɣ ka-taa tɔm» yɔɔ.

• «Pɩpɩzɩɣ pɩkɛ» Wɩlɩɣ ɛzɩma papɩzɩɣ nɛ patasɩ ɖɛzʋʋ tɔm natʋyʋ nɛ tɩkɛ toovenim paa tɩ-tɔbʋʋ nɩʋ ɛwɛ ndɩ yɔ.—Kiɖe Tɛɛ Tɔm 21:6, «ɛkaɣ woŋuu ɖɔɖɔ»; Zakarii 14:21, «Kanaŋ tʋ.»

• «Piye piye» Wɩlɩɣ ɛzɩma pɛɖɛzɩ Ebree, Arameya yaa Grɛɛkɩ tɔm natʋyʋ tɔm piye tɔm piye yɔ, yaa ɛzɩma pɛɖɛzɩ kiɖe tɛɛ kʋnʋŋ nakʋyʋ taa tɔm tɔbʋʋ nɩʋ kpaagbaa yɔ.—Kiɖe Tɛɛ Tɔm 25:30, «ñɔ-tɔɔnaɣ kɩsɛɛmaɣ ŋga yɔ»; Ejipiti Lɩʋ 32:9, «ka-ñʋʋ taa wɛ ɖoŋ.»

• Pʋ-tɔbʋʋ se nɛ pɩ-tɛɛ tɔm ndʋ tɩ-taa palɩzɩɣ tɔm taa pazɩ nɛ pɩkɩlɩ yɔ Hɩla tɔbʋʋ lɩzʋʋ (Kiɖe Tɛɛ Tɔm 3:17, «Aɖam»; Ejipiti Lɩʋ 15:23, «Maraa»); yuŋ maɣzʋʋ nɛ kɩmaɣzɩŋ yɔɔ tɔm (Kiɖe Tɛɛ Tɔm 6:15, «nuŋgolonzi»); weyi ɛ-tɔm pɔyɔɔdʋʋ yɔ (Kiɖe Tɛɛ Tɔm 24:32, «etisi»); tɔm ndʋ patazɩ tɩ-taa nɛ pɩkɩlɩ Tɔm kɩsɔzɩtʋ nɛ Tɔm pee sɔsɔna tɔbʋʋ lɩzʋʋ taa yɔ.—Kiɖe Tɛɛ Tɔm 37:35, «Pɩlaʋ»; Maatiyee 5:22, «Gehena.»

Hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩwɛ Bibl ɖɩbazɩyɛ nɛ kʋ-ñʋʋ kɛ «Kpɛlɩkɩ Bibl taa tɔm» yɔ, kɩ-taa wɛ tɔm ñʋŋ cikpeŋ weyi ɩ-taa nɛ Bibl wɩlɩtʋ kajalaɣ ñɩndʋ yɔ. Natʋ takayaɣ wayɩ kpaagbaa lɛ, tɔm ñʋŋ ɛnɛ ɩkɔŋna: «Bibl taa takayɩsɩ hɩla,» «Bibl taa tɔm pee ɖɩñɩnɩyɛ» nɛ «Bibl taa tɔm pee sɔsɔna tɔbʋʋ lɩzʋʋ.» Tɔm pee sɔsɔna tɔbʋʋ lɩzʋʋ sɩɣnɩ kalɩyʋ se ɛnɩɩ ɛzɩma palabɩnɩ tʋmɩyɛ tɔm pee naayɛ Bibl taa yɔ pʋ-tɔbʋʋ. Tɔm kɩsɔzɩtʋ A taa, tɔm ñʋŋ ɛnɛ ɩwɛna: «Paɣtʋ ndʋ tiɖiyiɣ Bibl ɖɛzʋʋ yɔ,» « Bibl kʋnɛ kɩ-wɛtʋ,» «Ɛzɩma pɩɖɔma nɛ Bibl talɩ-ɖʋ?» «Ɛsɔ hɩɖɛ Ebree Masɩ taa,» «Ɛsɔ hɩɖɛ Krɩstʋ Mba Grɛɛkɩ Masɩ taa,» «Aɖakaɣ: Yuuda nɛ Izrayɛɛlɩ nayaa nɛ awiya» nɛ «Mbʋ pɩlabɩ Yesu wezuu caɣʋ taa tɛtʋ yɔɔ yɔ pɩ-taa hɔɔlɩŋ sɔsɔŋ.» Tɔm kɩsɔzɩtʋ B taa lɛ, tɛtʋ anjaʋwaa, aɖakasɩ nɛ tɔm lɛɛtʋ wɛɛ, nɛ tɩsɩɣnɩ ɛyʋ se ɛkpɛlɩkɩ Bibl camɩyɛ.

Bibl takayɩsɩ tɩŋa taa, lɩmaɣza sɔsɔna wɛɛ nɛ awɩlɩɣ tɔm ndʋ tɩwɛ paa ñʋʋ ŋgʋ lɛ kɩ-taa yɔ, nɛ masɩ wɛ lɩmaɣza ana a-cɔlɔ nɛ pɩsɩɣnɩ kalɩyʋ se ɛtɩlɩ Bibl takayaɣ ŋga ka-taa tɔm. Paa takayaɣ hayʋʋ ŋgʋ kɩ-hɛkʋ taa canzɩ taa lɛ, masɩ nasɩyɩ wɛɛ nɛ sɩwɩlɩɣ Bibl masɩ nasɩyɩ nzɩ situkuuni tɔm ndʋ pɔyɔɔdʋʋ yɔ.