Kwosana na ĩvuku ya Mwambĩlĩlyo, Valao aumisye mwĩao Yosevu, ũla waĩ Mũevelania na woovetwe kolokolonĩ aetwe kwake na mĩtũkĩ nĩ kana amũalyũlĩle ndoto yamũthĩnasya. Ĩvinda yĩu Yosevu aĩ mwove myaka kauta. O na kau Valao aĩtye Yosevu oke na mĩtũkĩ, Yosevu ambie kwĩyenza. (Mwambĩlĩlyo 39:20-23; 41:1, 14) Mũandĩki wa ĩvuku yĩĩ eonany’a nĩweesĩ syĩthĩo sya nthĩ ya Misili nũndũ nĩwaandĩkie kaũndũ kau katonya kwoneka ta kanini.

Andũ aingĩ ma ĩvinda ya tene kuma nthĩ syĩ kĩvathũkanyo nĩmaĩthasya ing’ee. Ũyaĩ ũndũ wa kũsengy’a kwa andũ asu kũĩthya kĩng’ee. O na Aevelania nĩmaĩthasya kĩng’ee o ta andũ ma nthĩ isu ingĩ. Kĩvathũkany’o na mbaĩ ila ingĩ, ĩvuku yĩmwe yĩandĩkĩtwe nĩ McClintock na Strong yonanĩtye kana, “Amisili ma tene nomo me oka mataĩthasya kĩng’ee.”—Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature.

Mũndũ aaĩle kwenza kĩng’ee kĩ kyoka? Ĩkaseti yĩtawa Biblical Archaeology Review yonanĩtye kana kwosana na syĩthĩo imwe sya Amisili mũndũ aithi vala ve Valao aaĩle kwĩyũmbany’a o ũndũ weeyũmbanasya aithi ĩkalũnĩ. Kwoou Yosevu aaĩle kwenza mũtwe vamwe na mwĩĩ w’onthe.

Ti lasima akethĩwa aumĩte kw’o. Ĩla mũtũmwa Vaulo ũkũvathũkany’a Ayuti na Akiliki nthĩnĩ wa ndeto syake mbeveee, mavinda amwe atũmĩaa ndeto Akiliki kwonany’a andũ ala mataĩ Ayuti. (Alomi 1:16; 10:12) Ũndũ ũmwe ũũtuma twasya ũu nĩkwĩthĩwa kĩthyomo kya Kĩkiliki na syĩthĩo sya Akiliki nĩsyatũmĩawa kũndũ kw’onthe kũla Vaulo watavanasya.

Andũ ma tene matalaa ũũ ta Mũyuti? Myakanĩ ya 400-301 mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto, mũandĩki ũmwe kuma Athene weetawa Isocrates nĩwaeleisye ũndũ kĩthĩo kya Akiliki kyanyaĩĩkĩte ĩũlũ wa nthĩ. Aisye kana “ala metawa Akiliki ti kwĩthĩwa metawa ũu nũndũ masyaĩwe kũu, ĩndĩ nũndũ maĩ na kĩsomo kya Akiliki.” Kwoou no twasye kana ĩthe wa Timotheo ũla ũtaĩ Mũyuti na angĩ ala Vaulo wametaa Akiliki mayasyaĩwe Ngiliki, ĩndĩ meekĩte kwĩmanyĩsya syĩthĩo sya Akiliki.—Meko ma Atũmwa 16:1.