MYAKA yĩ navu ĩtina, Mbivilia ya New World Translation of the Holy Scriptures nĩyeekiwe moalyũku mavinda meana ũna, ĩndĩ mwakanĩ wa 2013 nĩw’o yeekiwe moalyũku maingĩ. * Kwa ngelekany’o, Mbivilia ĩsu yu yĩ na ndeto ninangi. O na ndeto imwe syatũmĩawa mũno nĩsyavĩndũiwe. Ilungu imwe nĩsyavĩndũiwe syaandĩkwa ta wathi, na maelesyo ma kwongeleela meekĩwa Mbivilianĩ ĩla ĩkothaa kũtũmĩwa mũno. Tũyĩsa kũneenea moalyũku onthe ala meekiwe, ĩndĩ ekai tũsisye moalyũku amwe manene.

Nĩ ndeto syĩva syatũmĩawa mũno syavĩndũiwe? O tondũ kĩlungu kĩvĩtu kyonanĩtye, ndeto ii, “Seoli,” “Andesi,” na “thayũ” nĩsyaalyũlilwe ũndũ ũngĩ. Ĩndĩ ti isu syĩ syoka.

Kwa ngelekany’o, nĩ kana andũ maikolanĩlw’e nĩ ũndũ Yesũ wooaiwe, kũla kwaĩtye “nĩwambiwe” kwaandĩkiwe “nĩwooaĩwe kĩtuĩnĩ” kana “nĩwaathĩĩwe kĩtuĩnĩ.” (Mt. 20:19; 27:31) Nasyo ndeto “mwĩkalĩle mũvuku” nĩsyavetiwe na vatũmĩwa ndeto ikwonany’a mũndũ ũtũlaa mĩao ya Ngai na ngũlũ ateenda kũtavw’a. Ndeto isu yu syosanĩte nesa na ndeto ĩla ya Kĩkiliki. Nayo ndeto ĩla yatũmĩĩtwe kwonany’a wũmĩĩsyo yaĩ ĩtonya kũtuma mũndũ olanĩlw’a akaelewa ta kũthĩna kwa ĩvinda ĩasa. Ĩndĩ yu vatũmĩĩtwe ndeto nzeo ĩkwonany’a wũmĩĩsyo nesa. O na ndeto ĩla yatũmĩĩtwe kũelesya mboka itaĩle nĩyavĩndũiwe vatũmĩwa ĩngĩ ĩkũeleeka nesanga matukũ aa. (Aka. 5:19-22) Na vala vatũmĩĩtwe ndeto “ũseo wĩ wendo” vaalyũlilwe nesanga vatũmĩwa ndeto ii, “wendo ũtaolekaa.” Ndeto isu yu nĩsyosanĩte nesa na ndeto ĩla yĩ mavukunĩ ala ma tene, na kaingĩ ĩtũmĩawa vala ve ndeto “ũĩkĩĩku.”—Sav. 36:5; 89:1.

Ndeto imwe sya ithyomo ila syaandĩkie Mbivilia syaalyũlĩtwe na ndeto o ĩla ĩla kĩla vandũ syooneka, ĩndĩ yu ialyũlĩtwe kwosana na kĩla kĩũneenewa mĩsoanĩ ĩla ĩthyũlũlũkĩte. Kwa ngelekany’o, vala veethĩwa ndeto ya Kĩevelania ʽoh·lamʹ, tene vatũmĩawa ndeto ii, “ĩvinda yĩte na mũthya,” ĩndĩ ndeto ĩsu ya Kĩevelania no yonany’e “tene na tene.” Kwasisya ũndũ ũmanyi ũsu watumie ĩandĩko ya Savuli 90:2 na ya Mika 5:2 mavĩndũka.

Ndeto ya Kĩevelania na ya Kĩkiliki ĩla ũalyũlo wayo nĩ “mbeũ” nĩtũmĩĩtwe mũno Maandĩkonĩ. Ndeto ĩsu ĩtũmĩawa kwonany’a “mbeũ” ya mũũndanĩ kana “ũsyao” wa mũndũ. Vala veethĩwa ndeto ĩsu, Mbivilia sya tene sya New World Translation syatũmĩaa ndeto “mbeũ.” Kwa ngelekany’o, Mwambĩlĩlyo 3:15 yatũmĩĩte ndeto “mbeũ.” Ĩndĩ matukũ aa ti laisi wĩw’e Mũsũngũ aitũmĩa ndeto “mbeũ” ĩla  ũkwenda kwasya “ũsyao.” Nũndũ wa ũu, Mbivilia ĩla yĩkĩtwe moalyũku ĩtũmĩĩte ndeto “ũsyao” nthĩnĩ wa ĩandĩko ya Mwambĩlĩlyo 3:15 vamwe na maandĩkonĩ angĩ ta yĩu. (Mwa. 22:17, 18; Ũvu. 12:17) Kũndũ kũla kũngĩ ndeto ĩsu ĩalyũlĩtwe kwosana na kĩla kĩũneenewa.—Mwa. 1:11; Sav. 22:30; Isa. 57:3.

Nĩkĩ kũndũ kwingĩ kũla kwaalyũlĩtwe ndeto kwa ndeto kwavĩndũiwe? Ũvoo wa kwongeleela namba A1 nthĩnĩ wa Mbivilia ĩsu ya 2013 waĩtye ũũ ĩũlũ wa Mbivilia ĩla ĩalyũlĩtwe nesa: “Ethĩwa vandũ vaalyũlwa ndeto kwa ndeto veeleeka naĩ, vaĩle kũalyũlwa kwosana na maana ya ndeto ila itũmĩĩtwe.” Ethĩwa ala mekũalyũla nĩmekwona maalyũla vandũ vana ndeto kwa ndeto nĩvekũeleeka, ũu nĩw’o mekaa. Nĩkyo kĩtumi aalyũli aingĩ maalyũlile kĩlungu kĩĩ kĩ ĩandĩkonĩ ya Ũvuan’yo 2:23 ndeto kwa ndeto masya: “Nĩthianaa . . . ngoo.” Ĩndĩ ve kĩlungu kĩngĩ kya mũsoa o ũsu kĩtatonya kũalyũlwa ndeto kwa ndeto. Kĩkaalyũlwa ũu ndeto ila itũmĩwa nĩ, “nĩthianaa mbio,” na ndeto isu mũndũ ndasielewa mĩtũkĩ. Nũndũ wa ũu, ĩla Mbivilia yeekawa moalyũku ndeto “mbio” nĩyavetiwe na vandũ vayo veekĩwa “mosũanĩo ma nthĩnĩ vyũ.” Ũalyũlo ũsu wosanĩte na maana ya ndeto “mbio.” O ta ũu, kĩlungu kĩla kyaalyũlĩtwe ndeto kwa ndeto ĩandĩkonĩ ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 32:14 nĩkyavĩndũiwe na vatũmĩwa ndeto “nganũ ĩla nzeo vyũ,” ila nĩsyo ikũeleeka nesanga. O na nokyo kĩtumi ndeto ii, “ilomo ite mbaĩke,” syavetiwe na vatũmĩwa “thĩna wa kũneena.”—Kuma 6:12.

Nĩkĩ ndeto ii, “ana ma Isilaeli,” na, “tũvĩsĩ tũkw’ĩĩwe nĩ aa-ĩthe,” syavetiwe na vatũmĩwa “Aisilaeli” na “syana ikw’ĩĩwe nĩ aa-ĩthe”? Kĩevelania kĩ ndeto sya kwonany’a ũla ũkũwetwa nĩ mũndũũme kana nĩ mũndũ mũka. Ĩndĩ ndeto imwe sya kĩthyomo kĩu itũmĩawa kwonany’a kana ũla ũkũwetwa nĩ mũndũũme no itũmĩwe kũweta aũme na aka. Kwa ngelekany’o, mĩsoa ĩmwe yatũmĩaa “ana ma Isilaeli,” ĩndĩ ũvoo ũla ũneenewe mĩsoanĩ ĩsu wonanasya kana ana asu nĩ aũme na aka. Kwoou ndeto isu nĩsyavetiwe na vandũ vasyo vaandĩkwa “Aisilaeli.”—Kuma 1:7; 35:29; 2 Asu. 8:12.

Kĩu nokyo kyatumĩte Mbivilia ila sya tene sya New World Translation itũmĩa ndeto “syana” ĩandĩkonĩ ya Mwambĩlĩlyo 3:16, o na kau ndeto ĩsu nthĩnĩ wa Kĩevelania ĩtũmĩĩtwe ta ĩkũweta aũme. Kĩvathũkany’o na ũu, Mbivilia isu sya tene syaalyũlĩte ndeto o ĩsu ya Kĩevelania ĩandĩkonĩ ya Kuma 22:24 ikatũmĩa “ana.” Ĩndĩ mũsoa ũsu nĩweekiwe moalyũku na yu waasya ũũ: “Syana [Kĩevelania, “ana”] syaku ikakw’ĩĩwa nĩ aa-ĩthe.” O ta ũu, ndeto “kavĩsĩ kakw’ĩĩwe nĩ ĩthe” nĩsyavetiwe na vandũ vasyo yu ve ndeto “mwana ũkw’ĩĩwe nĩ ĩthe” kana “ndiwa.” (Kũt. 10:18; Yovu 6:27) O namo ala maalyũlile ĩla Septuagint ya Kĩkiliki matũmĩie ndeto o ta isu. O na ĩngĩ, ĩandĩko ya Mũtavan’ya 12:1 nĩyavĩndũiwe na vandũ va ndeto “ĩvinda yĩla wĩ mwanake wa mũika,” vatũmĩĩtwe ndeto “ĩvinda yĩla wĩ wa mũika.”

Nĩkĩ ndeto mbingĩ sya Kĩevelania (verbs) syaalyũlilwe kwa nzĩa yĩ laisi kwĩ tene? Ĩla Kĩevelania kĩkũelesya ũndũ ũkwĩkĩka kĩkothaa kũũelesya na nzĩa ii ilĩ: kũelesya ta ũendeee kwĩkĩka, na kũelesya ta ũminĩte kwĩkĩka. Ĩla aalyũli ma ila Mbivilia sya tene sya New World Translation meethĩana na ngewa ĩeleetye ũndũ ũendeee kwĩkĩka kana ũkwĩkwa kĩtũngĩlĩĩlo, matũmĩaa ndeto ta “na aendeea na.” * Nasyo ndeto ila itũmĩawa kũkindĩlĩĩla ũndũ, ta “vate nzika,” “no nginya,” na “nĩ w’o ki,” nĩsyo syatũmĩawa kwonany’a ũndũ ũminĩte kwĩkĩka.

Mbivilianĩ ĩla ya 2013 ndeto ta, “na aendeea na,” itũmĩĩtwe o kũla kũtaeleeka ite vo. Kwa ngelekany’o, Mbivilianĩ ĩsu ya 2013 mũsoa ũũ nĩweekiwe  moalyũku: “Na Ngai aendeea na kwasya: ‘Nĩkwĩthĩwe kyeni.’” Nĩkĩ? Nũndũ voonekie vate vata wa kũkindĩlĩĩla kana Ngai aisye kĩtũngĩlĩĩlo kana “nĩkwĩthĩwe kyeni.” (Mwa. 1:3) Ĩndĩ ala meekaa Mbivilia ĩsu moalyũku moonie kana nĩvatonyeka ũkethĩa Yeova nĩweetie Atamu kĩtũngĩlĩĩlo. Nũndũ wa ũu, mayaaveta ndeto ii syĩ ĩandĩkonĩ ya Mwambĩlĩlyo 3:9: “Na aendeea na kũmwĩta.” Kwoou kwa ũkuvĩ, mĩsoa yonthe ĩla ĩilyĩ ta ĩsu yaandĩkiwe ĩngĩ kwa nzĩa yĩ laisi vandũ va kũtinda vaeleetw’e ũndũ mũna weekiwe ĩngĩ na ĩngĩ kana weekiwe o ĩmwe. Ũseo wa kwĩka ũu nĩ kana ala meekie Mbivilia ĩsu moalyũku nĩmaatĩĩie mũno ũndũ vatonyeka ũndũ ndeto itũmĩawa kĩthyomonĩ kya Kĩevelania.

Nĩkĩ ilungu mbingĩ yu iandĩkĩtwe ta kawathi? Ala maveveewe kũandĩka Mbivilia maandĩkie ilungu mbingĩ iilyĩ ta kawathi. Matukũ aa wenda kũtila wathi mũseo ũtũmĩaa ndeto iangĩe kũtamũkwa ũndũ ũmwe. Ĩndĩ Aevelania ma tene menda kũtila wathi mũseo meekaa kũatĩanĩsya ndeto ikilyĩ kũvw’anana nthĩnĩ wa sendenzi ĩmwe kana makeka kũelekany’a maũndũ elĩ me kĩvathũkany’o. Kwoou mũyo wa wathi wa Kĩevelania ti ndeto iangĩe kũtamũkwa ũndũ ũmwe ĩndĩ nĩ kũvanga i ndeto nesa vamwe na kĩla kĩũneenewa.

Nthĩnĩ wa Mbivilia sya tene sya New World Translation, ĩvuku ya Yovu na ya Savuli yavangĩtwe ũkethĩa kĩla sendenzi ĩũngamĩte yĩ yoka nĩ kana mũsomi amanye kana ũsu nĩ wathi. Kũvanga ilungu kwa nzĩa ĩsu nĩkũtumaa mũsomi akwatya maũndũ ala manene meũneenewa na ayĩkala amalilikene. Mbivilianĩ ya 2013, ĩvuku ya Nthimo, ya Wathi wa Solomoni, na ilungu ingĩ mbingĩ sya mavuku ala maneeneete wathani maandĩkĩtwe kwa nzĩa o ĩsu nĩ kana mosane na mũandĩkĩle wa Kĩevelania, na nĩ kana mũsomi akwatye kana ala maveveewe kũmaandĩka mamaandĩkie ta wathi. Ngelekany’o ĩmwe nĩ Isaia 24:2. Nthĩnĩ wa kĩla sendenzi mũsoanĩ ũsu mũndũ ũmwe aelekanĩtw’e na ũla ũngĩ, na kĩla sendenzi ĩkindĩlĩĩle kĩla kyawetwa nĩ ĩla ĩngĩ, nĩ kana mũsomi akwatye kana vai mũndũ o na ũmwe ũkevitha ũsilĩlo wa Ngai. Ĩla mũsomi wamanya kana mĩsoa ta ĩsu yaandĩkĩtwe kuma tene o ta kawathi, nũeleawa kana ũla waveveewe kũmĩandĩka ndeekaa o kwĩtũngĩlĩĩla, ĩndĩ yaĩ nzĩa ya kũkindĩlĩĩla kĩla Ngai wawetete.

Ti laisi mũndũ akamanya nĩ va Kĩevelania kyeethĩawa kĩandĩkĩtwe ta wathi, na nĩkyo kĩtumi kũla Mbivilia imwe syĩthĩawa iandĩkĩte ta wathi kwĩthĩawa kũvĩtũũkanĩte. Kwoou mũalyũli aĩlĩte kũsũanĩa mũno nĩ kana amanye kũla kũkũandĩkwa ta wathi. Nĩkĩ? Nũndũ ngewa imwe syĩ Mbivilianĩ nitonya kwĩthĩwa iandĩkĩtwe na mũandĩkĩle wa wathi, na itũmĩĩte ngelekany’o na ndeto syĩ mũyo nĩ kana mũndũ akwatye kĩla kĩũneenewa.

Kĩla kĩlungu kĩtawa “Outline of Contents” nĩkĩtetheeasya mũndũ mũno akwatye aneeni ĩvukunĩ ya Wathi wa Solomoni.

Kũsoma mavuku ma tene kwatethisye ata? Ala maalyũlile Mbivilia ya mbee ya New World Translation matũmĩie ala mavuku maandĩkiwe na Kĩevelania nĩ andũ meetawa Masoretes vamwe na mavuku ma Kĩkiliki ma Westcott na Hort. Yu andũ nĩmasomete mũno mavuku ta asu ma tene na makakwatya nesanga mĩsoa ĩmwe ya Mbivilia. Kwa ngelekany’o, mũndũ no akwate amwe ma Mavuku ma Ũkanga wa Mũnyũ. O na andũ nĩmasomete mavuku angĩ maingĩ ma tene ma Kĩkiliki. O na kwĩ mavuku angĩ maingĩ mambĩĩe kũtũmĩwa na ũtonya kũmethĩa kombiũtanĩ. Kĩu nĩkĩtumĩte wĩthĩwa wĩ laisi kwona kũla mavuku asu ma tene mavathũkanĩe na kũmanya nĩ ndeto syĩva sya Kĩevelania kana sya Kĩkiliki syaĩle kũtũmĩwa. Ĩla kamitii yĩtawa New World Bible Translation Committee nĩyatũmĩie nesa maendeeo asu yasisya mũnango mĩsoa mĩna, na nũndũ wa ũu yoona yaĩlĩte kwĩkwa moalyũku.

Kwa ngelekany’o, Septuagint ya Kĩkiliki yĩ na ndeto ta ii nthĩnĩ wa 2 Samueli 13:21: “Ĩndĩ ndaaenda kũmũthatya Aminoni mwana wake, nũndũ nĩwamwendete, nĩkwĩthĩwa nĩwe waĩ ĩkithathi yake.” Mbivilia sya tene sya New World Translation iyaĩ na ndeto isu mũsoanĩ ũsu nũndũ iyaĩ vo ala mavukunĩ ma Masoretes. Ĩndĩ Mavuku ma Ũkanga wa Mũnyũ me na ndeto isu na nĩkyo kĩtumi syĩ ĩla Mbivilianĩ ya 2013. Kĩu nokyo kyatumie ĩsyĩtwa ya Ngai yĩtũngĩĩwa mavinda atano ĩvukunĩ ya Samueli wa Mbee. O na kũsoma nesa ala mavuku ma tene ma Kĩkiliki nĩkwatumie sendenzi ila syĩ ĩandĩkonĩ ya Mathayo 21:29-31 ivĩndũanw’a. Kwoou vandũ va kũatĩĩa ĩvuku o yĩmwe ya Kĩkiliki, moalyũku amwe meekiwe kwosana na ũndũ mavuku meana ũna ma tene mekwonany’a.

Asu no moalyũku amwe matumĩte ala monaa Mbivilia ya New World Translation ta mũthĩnzĩo kuma kwa Ngai matanĩa kũmĩsoma nesa na kũelewa kĩla meũsoma.