KWAKŨNA visa Leveka aisisya nthĩ yĩ na maliko maingĩ ĩa-mawĩoo. Vavĩtĩte syumwa siana ũndũ mũna nayu nũmanyĩĩte kũkuwa nĩ ngamĩle. Aĩ anatia na kĩlomita mbingĩ nthĩ ĩla wasyaĩwe yeetawa Aalani, ĩla yaĩ ngalĩ ya ĩũlũ. Nĩvatonyeka akaema kwĩsa kwona andũ ma mũsyĩ wake ĩngĩ. No nginya akethĩwa asũanĩaa mũno ĩũlũ wa ĩvinda yũkĩte, na mũno mũno yu wĩ vakuvĩ kũvika.

Maĩ manatia kĩsio kĩnene kya nthĩ ya Kanaani na yu mesĩle malelũ mathũku ma nthĩ ya ngalĩ ya Ĩtheo yeetawa Nengevu. (Mwambĩlĩlyo 24:62) Maendete, nĩvatonyeka ũkethĩa Leveka oonaa malondu. Nthĩ ĩsu nĩtonya kwĩthĩwa yaĩ nũmũ ũkethĩa nĩ vinya andũ kũĩma, ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, yaĩ na ũĩthyo wĩanĩtye kwondũ wa ndĩthya. Mũtumĩa ũla waendanĩtye na Leveka nĩweesĩ nesa kũndũ ku mesĩle. Aĩ na mea ma kũtavya vwana wake ũvoo mũseo wa kana Leveka nũkwĩthĩwa e kĩveti kya Isaka! No nginya Leveka akethĩwa aseng’aa ũndũ ũkekalaa nthĩ ĩno. Na no nginya akethĩwa aseng’aa ũndũ Isaka, ũla ũkũmũtwaa, ũilyĩ nũndũ mayaĩ maaonana. O na ĩngĩ, no nginya akethĩwa eekũlasya makũlyo ta aa: We nũkwendeew’a ninyie ĩla ũkũmbona? Nakwa nĩngwendeew’a nĩwe ĩla ngũmwona?

Nthĩnĩ wa nthĩ mbingĩ andũ monaa mĩtwaano ĩsu ya kũvangĩĩwa ũla wĩtwaana nake ĩsaanĩtye. Ĩndĩ isionĩ ingĩ andũ nĩmavangĩĩawa ũla metwaana nake na ũsu ti ũndũ wa kũsengy’a kwoo. Ĩndĩ o na ethĩwa umĩte va, no wĩtĩkĩle kana Leveka aendete vandũ ũtesĩ. Kwa w’o ki, aĩ mũndũ mũka waĩ na ũkũmbaũ na mũĩkĩĩo. O naitũ nĩtwaĩle kwĩthĩwa na ndaĩa ta isu ĩla maũndũ maalyũka. Ve ndaĩa ingĩ nzeo na sya vata Leveka waĩ nasyo syĩkwonany’a kana aĩ na mũĩkĩĩo.

Ũalyũku ũla mũnene wamũkwatie Leveka wambĩĩie na kĩndũ wamanyĩĩte kwĩka. Eanĩie kĩsionĩ kyeetawa Aalani kana vakuvĩ nakyo. Kĩsio kĩu kyaĩ ndũanĩ ya Mesovotamia. Asyai make maĩ kĩvathũkany’o na ekali aingĩ ma ku Aalani nũndũ mayathaithaa ngai ya mwei yeetawa Sin, ĩndĩ maĩ athaithi ma Yeova Ngai.—Mwambĩlĩlyo 24:50.

Leveka aĩ mwĩĩtu mwanake, ĩndĩ aĩ na ndaĩa ingĩ nzeo. Aĩ na kĩthito na aĩ na mwĩkalĩle mũseo. Mũsyĩ kwoo maĩ athwii nũndũ maĩ na athũkũmi, ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Leveka ndananaw’a. Nĩwamanyĩĩtw’e kũthũkũma na kĩthito. O ta aka aingĩ ma ĩvinda yĩu, Leveka eethĩawa na wĩa mũito wa kũtethya, kwa ngelekany’o, kũutĩa andũ ma mũsyĩ kĩw’ũ. Ĩa-mawĩoo aendaa kĩthimanĩ kũuta kĩw’ũ akuĩte kĩtete kana kĩkuu.—Mwambĩlĩlyo 24:11, 15, 16.

Mũthenya ũmwe ĩa-mawĩoo amina kusũsya kĩkuu kyake kĩw’ũ nĩwoonie mũtumĩa ũmwe asembete moke ũkomana. Ĩla mũtumĩa ũsu wavikie vala ũĩ amwĩie atĩĩ: “Nenga nĩnyw’e, nĩngũũvoya, tũmanzĩ kuma kĩtetenĩ kyaku.” Mũtumĩa ũsu aneenie na Leveka enyivĩtye na e na ndaĩa. Leveka nĩwamanyie kana mũtumĩa ũsu aumĩte vaasa. Kwoou, atheesya kĩkuu nthĩ na mĩtũkĩ na eekĩa mũtumĩa ũsu kĩw’ũ kingĩ anyw’a alaũka. Leveka nĩwoonie ngamĩle ĩkũmi ila mũtumĩa ũsu waĩ nasyo itindiĩte o vu vakuvĩ, na iyaĩ inesa kũnyw’a kĩw’ũ nũndũ mũvalatĩ ndwaĩ na kĩw’ũ. Nĩwoonie mũtumĩa ũsu amũketee na amanya kana nĩwaĩle kũmwony’a ũlau ũndũ vatonyeka. Amina kũmũnenga kĩw’ũ amwĩie atĩĩ: “Nĩngũtavĩa ngamĩle syaku nasyo, mũvaka ilaũke.”—Mwambĩlĩlyo 24:17-19.

Ĩla Leveka waisye nũkũtavĩla ngamĩle kĩw’ũ ndendaa o kũinenga kalw’ũ kanini, ĩndĩ aisye kana eing’ithya  nginya ilaũke. Ngamĩle yĩ na waũni no ĩnyw’e kĩw’ũ kya lita 95! Ngamĩle isu syĩ ĩkũmi ikethĩwa syaĩ na waũni ũu, Leveka ethĩwa atethisye wĩa mwingĩ mũno. Ĩndĩ veonekana kana ngamĩle isu iyaĩ na waũni mwingĩ mũno. * Ĩndĩ no twĩkũlye-ĩ, Leveka nĩweesĩ kana syĩnyw’a kĩw’ũ kingĩvĩte ũu atanamba kwasya nũkũing’ithya? Aiee. Nĩweeyũmbanĩtye na nĩwendaa kũtethya wĩa ũsu mwingĩ nĩ kana onany’e ũlau kwa mũtumĩa ũsu ũtamwĩsĩ. Mũtumĩa ũsu nĩweetĩkĩlile Leveka ang’ithye ngamĩle. Na ĩndĩ amũsyaĩĩsya aisyokanĩsya ĩngĩ na ĩngĩ kĩthimanĩ, aendeee kũtavĩĩa kĩw’ũ mũvalatĩnĩ.—Mwambĩlĩlyo 24:20, 21.

Ngelekany’o ya Leveka no ĩtũtetheesye mũno ũmũnthĩ. Ĩvindanĩ yĩĩ tũilyĩ, andũ nĩmeyendete mũno. O tondũ kwathanĩtwe, andũ ‘nĩmeyendete ene,’ o na mayendaa kwĩyumya matethye ala angĩ. (2 Timotheo 3:1-5) Aklĩsto ala mekwenda kũkitana na mwĩkalĩle ũsu wa kwĩyenda nĩmaĩle kũsũanĩa mũno ngelekany’o ĩsu ya Leveka aisyokanĩsya ĩngĩ na ĩngĩ kĩthimanĩ.

No nginya Leveka ethĩwe oonie ũndũ mũtumĩa ũsu wamũketeee. Mũtumĩa ũsu ndamũsyaĩtye e na ũthũku, ĩndĩ eekĩte kũseng’a na kũtanĩthw’a nĩ Leveka. Ĩla Leveka waminie kũng’ithya ngamĩle, mũtumĩa ũsu amũnengie ngome na itang’a sya thaavu! Na ĩndĩ amwĩa: “Wĩ mwĩĩtu waũ, we? nĩngũkwĩsũva, ndavya. Ve ũthei nyũmbanĩ ya au wa ũtũkomya?” Mũtumĩa ũsu nĩwatanie mũno ĩla Leveka wamũtavisye ĩũlũ wa andũ moo. O na nĩvatonyeka Leveka e mũtanu akethĩwa amwĩie: “Twĩ na ũa o na ũĩthyo mwĩanĩu, na ũthei wa kũmũkomya.” Kwa w’o, ũsu waĩ ũlau mũnene nũndũ mũtumĩa ũsu aĩ na andũ angĩ ala maendete ĩmwe. Na ĩndĩ Leveka asemba mbee wa ũla mũtumĩa akatavye inyia wake kĩla kyaendeea.—Mwambĩlĩlyo 24:22-28, 32.

Vate nzika, Leveka nĩwamanyĩĩtw’e kũthokasya aeni. Ĩvindanĩ yĩĩ andũ nĩmaekete kũthokya aeni, na nĩkyo kĩtumi twaĩlĩte kũatĩĩa ngelekany’o ya Leveka ya kũthokany’a. Kũmũĩkĩĩa Ngai nĩkũtumaa twĩthĩwa twĩ athokya ma aeni. Yeova nĩ mũthokya wa aeni nũndũ ethĩawa e mũlau kwa andũ onthe, na kwoou endaa o naitũ twĩke oou. Nĩtũmwendeeasya Ĩthe witũ wa ĩtunĩ ĩla twamathokya  andũ onthe, o na ala mate na ũtonyi.—Mathayo 5:44-46; 1 Vetelo 4:9.

Mũtumĩa ũsu waĩ kĩthimanĩ aĩ ũũ? Aĩ mũthũkũmi wa Avalaamu. Avalaamu asyaanĩw’e na ũmae wa Leveka. Kwoou nĩwathokiw’e mũsyĩ kwa Mbethueli, ĩthe wa Leveka. Nĩvatonyeka mũthũkũmi ũsu akethĩwa eetawa Elieseli. * Ĩla wavikie kwa Mbethueli nĩwathokiw’e aye lĩu, ĩndĩ aisye ndeya lĩu nginya ĩla ũkatavany’a kĩtumi kyake kya kũka kũu. (Mwambĩlĩlyo 24:31-33) No tũkũne visa ũndũ waneenaa e mũtanu nũndũ nĩwoonie vinya na moathimo ma Yeova Ngai kyalonĩ kyake. Aathimĩtwe kwa nzĩa yĩva?

Kwakũna visa Mbethueli ĩthe wa Leveka, na Lavani mwana-a-inyia, mamwĩthukĩĩsye nesa Elieseli aimatavya ũndũ maũndũ mailyĩ. Amatavisye kana Yeova nũathimĩte Avalaamu mũno e nthĩ ya Kanaani na kana me na mwana wĩtawa Isaka, ũla waaĩle kũtiĩwa malĩ yonthe. Avalaamu nĩwanengete mũthũkũmi wake wĩa wa vata wa kũmanthĩa mwana wake, Isaka, kĩveti kuma andũnĩ make ma mũsyĩ ala mekalaa Aalani.—Mwambĩlĩlyo 24:34-38.

Avalaamu nĩweeie Elieseli evĩte kana ndakamũmanthĩa Isaka kĩveti kuma akanĩ ma Kanaani. Nĩkĩ wamwĩie ũu? Nũndũ andũ ma Kanaani mayamũnengete Yeova Ngai ndaĩa na mayamũthaithaa. Na Avalaamu nĩweesĩ kana ĩvinda ya Yeova yeanĩa akaananga andũ asu nũndũ wa mothũku moo. Avalaamu ndendaa Isaka mwana wake ethĩwe ailyĩ ta andũ asu kwa kwĩthĩwa na mwĩkalĩle mũthũku. O na nĩweesĩ kana mwana wake Isaka aĩ na kĩanda kya vata mũno nthĩnĩ wa kwĩanĩsya mawatho ma Ngai.—Mwambĩlĩlyo 15:16; 17:19; 24:2-4.

Elieseli nĩwaendeeie kũmatavya ala mamũthokisye kana ĩla ũvikie kĩthimanĩ kĩla kĩ vakuvĩ na Aalani, nũmũvoyie Yeova Ngai. Elieseli amũvoyie Yeova amũnyuvĩe Isaka kĩveti atwae. Eekie ũu ata? Amũkũlilye Yeova aĩkĩĩthye kana mwĩĩtu ũla ũkwenda atwawe nĩ Isaka nĩwe ũkũka kĩthimanĩ, na mwĩĩtu ũsu amwĩtya kĩw’ũ kya kũnyw’a emũnenga anyw’e na aisyoka ang’ithye ngamĩle. (Mwambĩlĩlyo 24:12-14) Nũũ weekie maũndũ asu Elieseli wakũlilye Yeova mekĩke? Nĩ Leveka! Kwasũanĩa ũndũ Leveka wĩthĩwa eewie kethĩwa nĩweewie ngewa ĩsu Elieseli watavasya andũ ma mũsyĩ wake!

Mbethueli na Lavani nĩmendeeiw’e nĩ ndeto sya Elieseli. Maisye atĩĩ: “Ũndũ ũũ wumĩte kwa Yeova.” O tondũ meekaa kuma tene, nĩmeekie ũtianĩo wa mũtwaano, na Leveka anenganwe kwĩthĩwa e kĩveti kya Isaka. (Mwambĩlĩlyo 24:50-54) Mo maũndũ asu meonany’a kana Leveka ndaaĩtĩkĩlw’a aumye mawoni make ĩũlũ wa ũndũ ũsu?

Syumwa siana ũndũ mũna Elieseli aĩ anamũkũlya Avalaamu ũndũ kũkethĩwa “mũndũ mũka” ũsu alea kũkany’a nake. Nake Avalaamu amũsũngĩa amwĩa: “Malea ũkũnenga, ũkaekewa wĩvĩto wakwa.” (Mwambĩlĩlyo 24:39, 41) Mbethueli na andũ ma mũsyĩ wake nĩmendaa kwĩw’a mawoni ma Leveka. Elieseli atanie mũno ĩla maũndũ maendie nesa nginya akũlya kana no aendany’e na Leveka Kanaani mũthenya ũla waatĩĩe. Ĩndĩ andũ ma mũsyĩ wa Leveka mendaa mekalange nake kwa ĩvinda ya mĩthenya ĩkũmi. Ĩtina mesie kwasya atĩĩ: “Nĩtũkwĩta mwĩĩtu, tũmũkũlye ũndũ ũnũkwasya.”—Mwambĩlĩlyo 24:57.

Leveka aĩ na ũtwi mũito wa kwĩka. Aaĩle kwasya ata? Esaa kũneena ta ũkwenda kũendeea kwĩkalany’a na asyai aimesũva ndakathi kũndũ kũasa na ũtakwĩsĩ? Kana esaa kwona wĩ ũndũ wa kwendeesya mũno kwĩthĩwa na kĩanda nthĩnĩ wa ũndũ ũsu watongoew’e nĩ Yeova? Ũsũngĩo wake nĩwoonanisye ũndũ weew’aa ĩũlũ wa ũalyũku ũsu weekĩkie thayũnĩ wake atataĩĩe. Asũngĩie atĩĩ: “Nĩngũthi.”—Mwambĩlĩlyo 24:58.

Leveka aĩ na ndaĩa nzeo mũno. Ũmũnthĩ syĩthĩo sitũ ĩũlũ wa mũtwaano no syĩthĩwe syĩ kĩvathũkany’o, ĩndĩ no twĩmanyĩsye maũndũ maingĩ kuma kwa Leveka. Ũndũ ũla Leveka woonaa wĩ wa vata mũno kwake waĩ kwĩka kwenda kwa Yeova Ngai, ĩndĩ ti kwenda kwake. Ndeto ya Ngai ũmũnthĩ nĩtũnengae motao maseo ĩũlũ wa mũtwaano. Nĩyonanĩtye ũla twaĩle kũnyuva kũtwaana nake na ũndũ mũndũ ũtonya kwĩthĩwa e mũũme kana kĩveti kĩseo. (2 Akolintho 6:14, 15; Aeveso 5:28-33) Kwoou, nĩ  ũseo kũatĩĩa ngelekany’o ya Leveka na kwĩka maũndũ kwosana na kwenda kwa Ngai.

Mbethueli na mũsyĩ wake nĩmamũathimie Leveka. Na ĩndĩ Leveka, na Ndevola, ũla waĩ mũsũvĩi wake kuma e kana kanini, na aka angĩ maĩ athũkũmi nĩmaendanisye na Elieseli na aũme make. (Mwambĩlĩlyo 24:59-61; 35:8) Ĩtina wa ĩvinda ĩnini maĩ vaasa na Aalani. Savalĩ ĩsu yaĩ ndaasa nũndũ yaĩ ya maili vakuvĩ 500 (kĩlomita 800), na yakuie syumwa ta itatũ. Nokwĩthĩwa savalĩ ĩsu ĩtaĩ laisi. Leveka nĩwoonete ngamĩle mavinda maingĩ mũno, ĩndĩ tũyĩsa kwasya kana nĩwamanyĩĩte kũkuawa nĩ ngamĩle. Mbivilia yonanĩtye kana mũsyĩ wa Leveka waĩthasya indo, ĩndĩ ndyonanĩtye kana maĩ andũ ma viasala ala maendaa kũndũ kũasa na ngamĩle. (Mwambĩlĩlyo 29:10) Mavinda maingĩ andũ ala matakuawa nĩ ngamĩle mew’aa mate eanĩe o na ĩla yamakua kwa kavinda kanini!

Leveka ndaasũanĩa ĩũlũ wa maũndũ ala watiie ĩtina, ĩndĩ nĩwendaa Elieseli amũtavye maũndũ maingĩ mũno ĩũlũ wa Isaka na mũsyĩ woo. Kwasũanĩa mũtumĩa ũsu aiea ngewa na Leveka mailyĩ vandũ mayota mwaki ĩa-mawĩoo, aimũtavya ĩũlũ wa watho ũla Yeova wamwathĩte Avalaamu. Kwĩsĩla ũsyao wa Avalaamu, Ngai esaa kũnyuva mũndũ ũla ũkaete moathimo kwa andũ onthe. Kwasũanĩa ũndũ Leveka watanie ĩla wamanyie kana Yeova akeanĩsya watho wake kwĩsĩla Isaka, ũla wesaa kũmũtwaa, o na ĩngĩ kwĩsĩla we mwene!—Mwambĩlĩlyo 22:15-18.

Na ĩndĩ, mũthenya ũla tũwetie vaaya mwambĩĩonĩ wavika. Andũ asu mesĩlĩte nthĩ ya Nengevu ĩa-mawĩoo, Leveka nĩwoonie mũndũũme aitembeanga kĩsesinĩ. Mũndũũme ũsu akwetye kũsũanĩa. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “[Leveka] auma ngamĩlenĩ,” nokwĩthĩwa o na ataaeteela ngamĩle ĩtulye ndu. Na ĩndĩ amũkũlya mũthũkũmi atĩĩ: “Mũndũ ũya nũũ ũnũkũtambũka kĩsesinĩ atũthaũĩte?” Ĩla Leveka wamanyie kana nĩ Isaka, eevw’ĩkie mũtwe na suka wake. (Mwambĩlĩlyo 24:62-65) Nĩkĩ weekie ũu? Nokwĩthĩwa eekie ũu nĩ kana onany’e ndaĩa kwa Isaka, ũla waĩ amũtwae. Andũ amwe ũmũnthĩ no mone wĩnyivyo ũsu waĩ na Leveka ũte wa vata ĩvinda yĩĩ. Ĩndĩ ũw’o nĩ kana aũme na aka no memanyĩsye ũndũ wa vata kumana na ngelekany’o ya Leveka ya wĩnyivyo, nũndũ vai mũndũ ũtenda kwĩthĩwa na ndaĩa ĩsu.

Isaka aĩ na myaka vakuvĩ 40, na aĩ na kyeva nũndũ wa kũkw’ĩĩwa nĩ inyia wake, Sala, ũla waĩ na myaka ta ĩtatũ kuma akw’a. Ũu wĩonany’a kana Isaka aĩ mũndũũme wĩ tei na wĩ ngoo nzeo. Kwoou waĩ ũathimo mũnene kwa mũndũũme wĩ na ndaĩa isu kũkwata kĩveti kĩ kĩthito, kĩlau, na kĩnyivĩtye! Maũndũ meethĩiwe mailyĩ ata ĩla Isaka na Leveka moonanie? Mbivilia yaĩtye nesa kana Isaka ‘nĩwamwendie’ Leveka.—Mwambĩlĩlyo 24:67; 26:8.

O naitũ no twendeew’e nĩ Leveka nũndũ wa ndaĩa nzeo ila waĩ nasyo, o na kau nĩvavĩtĩte myaka vakuvĩ 3,900 kuma akw’a. Tũtonya kwĩyĩelekany’a nake kwa kwĩthĩwa na ũkũmbaũ, kĩthito, ũlau, na wĩnyivyo. Ekai ithyonthe twĩthĩwe na mũĩkĩĩo ta wa Leveka!