1, 2. (a) Nĩ wĩa wĩva wa vata Solomoni wanengiwe? (b) Nĩkĩ Ndaviti wathĩnĩkaa nũndũ wa Solomoni?

SOLOMONI eeaĩwe aũngamĩe wĩa ũmwe wa vata mũno. Aĩ aũngamĩe mwako wa yĩla ĩkalũ yaĩ Yelusaleme. Nyũmba ĩsu yaaĩle kwĩthĩwa yĩ “nzeo mũno, mũno, yĩ nguma na ya kũtaĩwa nthĩ syonthe.” Ũndũ ũla wa vata nĩ kana nyũmba ĩsu yaĩ “nyũmba ya Yeova Ngai” ũla wa w’o. Yeova aisye kana Solomoni nĩwe ũkũũngamĩa mwako ũsu.—1 Mav. 22:1, 5, 9-11.

² Mũsumbĩ Ndaviti nĩwaĩkĩĩe vyũ kana Ngai akatetheesya Solomoni, ĩndĩ ũ Solomoni aĩ “mũnini na mwololo.” We nĩwesaa kwĩthĩwa na ũkũmbaũ wa kũtethya wĩa ũsu wa kwaka ĩkalũ? Nĩwĩthĩwa aĩ atonya kũemwa nĩ wĩa ũsu nũndũ aĩ mũnini na ndaĩ na ũmanyi mwingĩ? Kĩla kyesaa kũtethya Solomoni no kwĩthĩwa na ũkũmbaũ na kũtethya wĩa ũsu wanengiwe.

3. Solomoni aĩ atonya kwĩmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa ũkũmbaũ asũanĩa ĩthe wake?

³ Solomoni nũtonya kwĩthĩwa amanyĩiw’e kwĩthĩwa na ũkũmbaũ nĩ ĩthe wake, Ndaviti. Ĩla Ndaviti waĩ wa mũika, nĩwooaie nyamũ syoosete malondu ma ĩthe. (1 Sam. 17:34, 35) O na ĩngĩ nĩwoonanisye  kana aĩ ũkũmbaũ mwingĩ ĩla wokitie na mũndũ ũmwe mũnene mũno na waĩ ngũmbaũ ya kaũ weetawa Ngoliathu. Ĩndĩ Ngai nĩwamũnengie vinya wa kũmũaa atũmĩĩte o kavila katendeu.—1 Sam. 17:45, 49, 50.

4. Nĩkĩ Solomoni waaĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ?

⁴ Nũndũ wa kĩtumi kyu, Ndaviti nĩwe mũndũ ũla waaĩle vyũ kwĩkĩa Solomoni vinya ethĩwe na ũkũmbaũ na ayaka ĩkalũ. (Soma 1 Mavinda 28:20.) Keka nĩwakwatiwe nĩ wia ndethĩwa aatethya wĩa ũsu, na yaĩ kavaa kũtata aemeewe katĩ kwĩ kũema kwĩka ũndũ o na ũmwe.

5. Nĩkĩ twaĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ?

⁵ O naitũ twĩ na vata wa kũtetheew’a nĩ Yeova o ta Solomoni nĩ kana twĩthĩwe na ũkũmbaũ na tũitethya wĩa ũla ũtũnengete. Nĩ kana twĩanĩsye kĩu, ekai tũsũanĩe ĩũlũ wa andũ amwe maĩ na ũkũmbaũ. Na ĩndĩ nĩtũũsũanĩa ũndũ tũtonya kwonany’a kana twĩ na ũkũmbaũ na tũitethya wĩa ũla Yeova ũtũnengete.

6. Nĩ kyaũ kĩkwendeeasya mũno wasũanĩa ũkũmbaũ wa Yosevu?

⁶ Kwasũanĩa ũkũmbaũ ũla Yosevu woonanisye ĩla mũka wa Votivali wamũtatie makome ĩmwe. Ndaema kwĩthĩwa eesĩ kana maũndũ nĩmatonya kũthi naĩ alea kĩla mũndũ mũka ũsu wendaa. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, nĩwoonanisye ũkũmbaũ na alea ngewa syake.—Mwa. 39:10, 12.

7. Elesya ũndũ Laavi woonanisye ũkũmbaũ. (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 28.)

⁷ Ũngĩ waĩ na ũkũmbaũ nĩ Laavi. Ĩla wathokeiwe kwake, Yeliko, nĩ athiani maumĩte Isilaeli, aĩ atonya kũkwatwa nĩ wia na akamalũngya. Ĩndĩ nũndũ nĩwamwĩkwatĩtye Yeova na aĩ na ũkũmbaũ, nĩwavithie aũme asu elĩ na amatetheesya matoloka. (Yos. 2:4, 5, 9, 12-16) Laavi nĩweetĩkĩlile kana Yeova nĩwe Ngai wa w’o, na nĩwaĩkĩĩe vyũ kana nũkwĩka ũndũ anenge Aisilaeli nthĩ ĩsu. Ndaalea kwosa ĩtambya nũndũ wa kũkĩa andũ angĩ, o na mũsumbĩ wa Yeliko na aũme make. Vandũ va ũu, nĩwoosie ĩtambya yĩla yatumie atangĩĩwa vamwe na mũsyĩ woo.—Yos. 6:22, 23.

8. Ũkũmbaũ ũla Yesũ waĩ naw’o watetheeisye atũmwa ata?

⁸ Atũmwa aĩkĩĩku ma Yesũ nĩ angĩ matũtiĩe ngelekany’o nzeo mũno ya kwĩthĩwa na ũkũmbaũ. Nĩmoonete ũkũmbaũ ũla Yesũ waĩ naw’o. (Mt. 8:28-32; Yoa. 2:13-17; 18:3-5) Kĩu nĩkyamatetheeisye o namo methĩwe na ũnyiau. Kwoou o na matelemw’a nĩ Asatukai mayaaeka kũtavany’a matũmĩĩte ĩsyĩtwa ya Yesũ.—Meko 5:17, 18, 27-29.

9. Ĩandĩko ya 2 Timotheo 1:7 yĩtũtetheeasya ata kũmanya ũla ũtũnengae ũkũmbaũ?

⁹ Yosevu, Laavi, Yesũ, na atũmwa, maĩ na ũnyiau na kĩu nĩkyamekĩie vinya matethye mawĩa maseo. Ũu ti kwasya atĩ nĩmeyĩĩkĩĩte mũno. Ĩndĩ maĩ na ũkũmbaũ nũndũ nĩmamwĩkwatĩtye Yeova. Ve mavinda o naitũ twĩthĩawa na vata wa kwonany’a ũkũmbaũ. Vandũ va kwĩyĩĩkĩĩa twaĩle kũmwĩkwatya Yeova. (Soma 2 Timotheo 1:7.) Ekai tũneenee ũndũ twaĩle kwonany’a ũkũmbaũ mĩsyĩnĩ na kĩkundinĩ.

10. Nĩkĩ amũika Aklĩsto maĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ?

¹⁰ Aklĩsto amũika nĩmakomanaa na maũndũ maingĩ maimũthũkũma Yeova. Maũndũnĩ asu onthe nĩmaĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ. Kwĩmanyĩsya na kũatĩĩa ngelekany’o ya Solomoni no kũmatethye. Solomoni nĩwoonanisye ũkũmbaũ na eeka motwi maseo ala mamũtetheeisye kũmina mwako wa ĩkalũ. Aklĩsto amũika no matetheew’e nĩ asyai, na kĩu nĩ kĩanda mũsyai ũnengetwe. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, ve motwi ma vata amũika maĩle kwĩyĩkĩa nemo ene. (Nth. 27:11) No nginya methĩwe na ũkũmbaũ nĩ kana meke motwi maseo makonetye atindany’a, kwĩtanĩthya, mwĩkalĩle, o na kũvatiswa. Na kĩtumi  nũndũ kwĩka motwi maseo maũndũnĩ asu kwĩthĩawa ne kũleana na mĩvango ya Satani, ũla ũvũthasya Ngai na myolooto yake.

11, 12. (a) Mose oonanisye ũkũmbaũ ata? (b) Amũika matonya kũatĩĩa ngelekany’o ya Mose ata?

¹¹ Ũtwi ũmwe wa vata mũno amũika maĩle kwĩka ũkonetye kĩla mekwenda kwĩanĩsya thayũnĩ woo. Isionĩ imwe amũika nĩmathing’ĩĩaw’a masome mũno na maimantha mawĩa me mbesa. Na kwĩ kũndũ kũngĩ kũmũ ũkethĩa kĩla amũika masũanĩaa mũno nĩ ũndũ makesa kũtethya andũ moo ma mũsyĩ. O na ethĩwa umĩte kĩsionĩ kĩva katĩ wa isu twaweta, ngelekany’o ya Mose no ĩũtethye. Mose aeiwe nĩ mwĩĩtu wa Valao, na nũndũ wa ũu aĩ atonya kũvanga kana eana akatw’ĩka mũndũ wĩ nguma kana wĩ mbesa. We wĩsũanĩa ta wĩthĩwa athing’ĩĩiw’e mũno ata nĩ Amisili ala mamũeie, alimũ make, na atai ala maĩ nyũmbanĩ ya mũsumbĩ? Ĩndĩ vandũ va kwĩtĩkĩlana na ngewa isu, aũngamie na ũkũmbaũ atw’a kũmũthaitha Yeova. Mose atia mothwii ma Misili, amwĩkwatisye Yeova vyũ e na ũkũmbaũ. (Aevl. 11:24-26) Nĩwaathimiwe mũno nĩ Yeova nũndũ wa ũtwi wake, na vate nzika akaathimwa mũno ĩvinda yũkĩte.

¹² O ta ũu, Yeova ndalea kũathima amũika ala monanasya ũkũmbaũ kwa kwĩvangĩĩa mĩvango mĩseo ũthũkũminĩ wake, na kwia maũndũ ma Ũsumbĩ wake mbee thayũnĩ woo. Ndakaema kũmatetheesya mamanthĩe mĩsyĩ yoo. Timotheo, ũla watwĩe ĩvinda ya atũmwa, atũngĩanĩĩte kĩlĩko kyake ũthũkũminĩ wa Ngai. O naku no wĩke ũu. *—Soma Avilivi 2:19-22.

13. Ũkũmbaũ watetheeisye mwĩĩtu-a-asa ũmwe ata eanĩsye maũndũ ala weevangĩĩe?

¹³ Ve mwĩĩtu-a-asa ũmwe wĩkalaa Amelika kĩsionĩ kya Alabama, woonanisye ũkũmbaũ eevangĩĩa mĩvango mĩseo ya kĩ-veva. Aandĩkie ũũ: “Neanie nĩ nthoni mbingĩ. Nĩnaemawa nĩ kũea ngewa na andũ twĩ Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ. Ĩndĩ o na kĩu kyaĩ kavaa. Kĩla kyaemaa vyũ nĩ kũkũnanga nyũmba sya andũ ndamesĩ twĩ ũtavany’a.” Mwĩĩtu-a-asa ũsu nĩwatetheeiw’e nĩ asyai make na angĩ kĩkundinĩ nginya esa kũtw’ĩka vainia wa kĩla ĩvinda. Aĩtye atĩĩ: “Nthĩ ĩno ya Satani yĩkĩaa andũ vinya masome mũno, mamanthe nguma, mamesye mbesa mbingĩ, na mayĩthĩwa na syĩndũ mbingĩ vyũ. Mavinda maingĩ kwĩanĩsya mĩvango ta ĩsu kwĩthĩawa kwĩ vinya mũno, na kũsembany’a nayo kũeteae mũndũ thĩna mũthei. Ĩndĩ kũmũthũkũma Yeova kũtumĩte nĩkala nĩ mũtanu vyũ na kũtumaa nĩw’a ve kĩndũ kĩ kavaa nĩanĩĩtye.”

14. Nĩ mavinda ta meva asyai Aklĩsto maĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ?

¹⁴ O namo asyai Aklĩsto nĩmaĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ. Kwa ngelekany’o, mũnene waku wĩanĩ nũtonya kwĩthĩwa atindĩaa ũkũkũlya ũthũkũme ĩ ya wĩoo ĩtina wa wĩa kana wikendi naku no kwĩthĩwa ĩvinda yĩu wĩthĩawa ũyĩvangĩĩe ũthaithi wa mũsyĩ, ũtavany’a, na kũthi maũmbanonĩ. No nginya wĩthĩwe na ũkũmbaũ ũleane na maũndũ ta asu nĩ kana wĩthĩwe ngelekany’o nzeo kwa syana syaku. Kana nũtonya kwĩthĩa asyai amwe kĩkundinĩ metĩkĩlasya syana syoo syĩke maũndũ ũtendaa syana syaku iyĩka. Asyai asu nĩmatonya kũũkũlya nĩkĩ syana syaku itetĩkĩla kwĩka maũndũ ta asu. We no wĩthĩwe na ũkũmbaũ wa kũmaelesya na ũĩ kĩtumi kya kwĩka ũtwi ũsu?

15. Ĩandĩko ya Savuli 37:25 na ya Aevelania 13:5 matonya kũtetheesya asyai ata?

¹⁵ Nĩtwonanasya twĩ na ũkũmbaũ ĩla twatetheesya syana sitũ syĩvangĩĩe maũndũ mana ũthũkũminĩ wa Yeova na iimeanĩsya. Kwa ngelekany’o, asyai amwe nĩmatonya kwĩthĩwa mew’aa vinya kũthangaasya syana syoo syose ũvainia, ithamĩĩe kũndũ kwĩ vata mũnene wa atavany’a, ikathũkũme Mbetheli, kana o myakonĩ ĩkonetye maũndũ ma Ũsumbĩ.  Asyai asu nĩmatonya kwĩthĩwa makĩaa mayona syana syoo ta itakatonya kũmasũvĩa kana kwĩsũvĩa syo mbene syeana. Ĩndĩ asyai oĩ nĩmonanasya ũkũmbaũ kwa kũĩkĩĩa kana Yeova ndalea kwĩanĩsya mawatho make. (Soma Savuli 37:25; Aevelania 13:5.) Na ĩndĩ nzĩa ĩngĩ ya kwonany’a kana wĩ na ũkũmbaũ na nũmwĩkwatĩtye Yeova nĩ kũtetheesya mwana waku aĩkĩĩe mawatho ma Yeova.—1 Sam. 1:27, 28; 2 Tim. 3:14, 15.

16. Asyai amwe matetheesye syana syoo ata syĩthĩwe na mĩvango ya kĩ-veva, na kĩu kĩthĩĩtwe na ũseo wĩva?

¹⁶ Ve mwana-a-asa ũmwe na mũka mekalaa Amelika matetheeisye syana syoo syĩthĩwe na mĩvango ya kĩ-veva. Mwana-a-asa ũsu aĩtye atĩĩ: “Twambĩĩe kũelesya syana sitũ ũtanu ũla mũndũ ũkwataa oosa ũvainia na eeyumya atethye wĩa kĩkundinĩ o na itaamanya kũneena na itaambĩĩa kũthi. Nũndũ wa ũu yu syana sitũ syĩ na mĩvango ta ĩsu. Kwĩthĩwa na mĩvango ta ĩsu na kũmĩanĩsya nĩkũitetheeasya iikasindwe nĩ maũndũ ma nthĩ ĩno ya Satani. Kũtumaa itũnga kĩlĩko kyasyo vala ve Yeova nũndũ nĩwe wa vata vyũ.” Mwana-a-asa ũmwe wĩ syana ilĩ aandĩkie atĩĩ: “Asyai aingĩ matũmĩaa ĩvinda yingĩ na mbesa mbingĩ maitetheesya syana syoo syĩanĩsye mĩvango ĩla syĩkĩte maũndũnĩ ta mathaũ, kwĩtanĩthya, na kĩsomo. Ĩndĩ ũndũ ũla wĩ kavaa mũno nĩ kũtũmĩa vinya na mbesa nĩ kana tũtetheesye syana sitũ syĩanĩsye mĩvango ĩla ĩtonya kũitetheesya syĩthĩwe na ngwatanĩo nzeo na Yeova. Kwona syana sitũ iianĩsya mĩvango ya kĩ-veva nĩkũtumĩte twĩkala twĩ eanĩe vyũ. Twĩw’aa o naitũ twĩ aathime nũndũ wa ũndũ ũsu.” Ndũkethĩwe na nzika kana Ngai akaathima asyai ala matetheeasya syana syoo syĩke mĩvango ya kĩ-veva na iimĩanĩsya.

17. Nĩ ta ĩndĩĩ twaĩle kwonany’a ũkũmbaũ kĩkundinĩ?

¹⁷ O na ĩngĩ ũkũmbaũ nĩ wa vata kĩkundinĩ. Kwa ngelekany’o, atumĩa nĩmaĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ ĩla meũtetheesya mũndũ wĩkĩte naĩ ngito kana ĩla meũtetheesya mũndũ wawaa mũno. O na atumĩa amwe nĩmaendaa yela kwĩmanyĩsya Mbivilia na ala mekwendeew’a kana kwĩka maũmbano. Nao nata eĩtu-a-asa mate atwae? No mongele ũthũkũmi woo kwa kũtw’ĩka mavainia, kũtetheesya  kũla kwĩ vata mũnene wa atavany’a, kwĩyumya mathũkũme na ũla mũvĩa wĩtawa Idara ya Mahali ya Usanifu-Majengo na Ujenzi, kana o makũlye mathi Sukulu ya Atavany’a ma Ũsumbĩ. O na angĩ no mathi Sukulu ya Ngileati.

18. Nĩ ũndũ ta wĩva eĩtu-a-asa ala akũũ matonya kwĩka makonany’a kana me ũkũmbaũ?

¹⁸ Nĩ ũathimo mũnene kwĩthĩwa na eĩtu-a-asa akũũ kĩkundinĩ. Eĩtu-a-asa asu tũmendete mũno. O na kau amwe mayĩka maũndũ ala meekaa tene ũthũkũminĩ wa Ngai, no methĩwe na ũkũmbaũ na maitethya wĩa. (Soma Tito 2: 3-5.) Kwa ngelekany’o, no nginya mwĩĩtu-a-asa mũkũũ ethĩwe na ũkũmbaũ wa kũneena na mwĩĩtu-a-asa wa mũika ĩũlũ wa mwĩkĩĩle wake. Ĩla ũkũneena na mwĩĩtu-a-asa ũsu wa mũika ndemũtetya, ĩndĩ no amwĩkĩe vinya asũanĩe ũndũ ala angĩ mekwĩw’a. (1 Tim. 2:9, 10) Ĩla eĩtu-a-asa akũũ meeyumya matetheesye maũndũnĩ ta asu, kĩkundi nĩkĩtonya kwaĩla.

19. (a) Ana-a-asa avatise matonya kwĩthĩwa na ũkũmbaũ wa kwĩka maũndũ ta meva? (b) Ana-a-asa matonya kũtetheew’a ata nĩ ĩandĩko ya Avilivi 2:13 na 4:13 methĩwe na ũkũmbaũ?

¹⁹ Angĩ maĩlĩte kwĩthĩwa na ũkũmbaũ na mayambĩĩa kũtethya wĩa nĩ ana-a-asa ala avatise. Ana-a-asa me ũkũmbaũ na meyũmbanĩtye kũkwatĩĩa ianda kĩkundinĩ nĩmatumaa kĩkundi kĩathimĩka. (1 Tim. 3:1) Ĩndĩ amwe no makĩe kũnengwa ianda. Kwa ngelekany’o, mwana-a-asa nũtonya kwĩthwa avĩtanisye matambya navu ĩtina, na yu ndekwona aĩlĩte kũtw’ĩka mũtetheesya wa kĩkundi kana mũtumĩa. Ve ũngĩ nake ũtonya kwĩw’a atesa kwĩanĩsya kĩanda kĩna nesa. Ethĩwa nũkwĩw’a ũu, manya kana Yeova no aũtetheesye wĩthĩwe na ũkũmbaũ. (Soma Avilivi 2:13; 4:13.) Lilikana kana o nake Mose ve ĩvinda woonaa ateanĩĩe kwĩanĩsya wĩa ũla wanengiwe. (Kuma 3:11) Ĩndĩ Yeova nĩwamũnengie vinya na mũthya nĩwakwatie ũkũmbaũ wa kũtethya wĩa wake. O ta ũu, mwana-a-asa mũvatise no akwate ũkũmbaũ amũvoya Ngai na kĩthing’ĩĩsyo amũtetheesye, na eekĩa kĩthito asome Mbivilia kĩla mũthenya. Kĩndũ kĩngĩ kĩtonya kũtethya nĩ kũsoma ĩũlũ wa andũ ala mawetetwe Mbivilianĩ maĩ na ũkũmbaũ. O na mwana-a-asa no enyivye na aikũlya atumĩa mamũmanyĩsye wĩa ũla mamũnenga, na ayĩkalaa eyũmbanĩtye kũtethya vonthe vala ve na vata. Twĩmwĩkĩa vinya inyw’ĩ ana-a-asa avatise mwĩthĩwe na ũkũmbaũ, na mũyĩkĩa kĩthito mũthũkũme kĩkundi!

20, 21. (a) Ndaviti alilikanilye Solomoni ũndũ wĩva? (b) Nĩ ũndũ wĩva tũtaĩle kwĩthĩwa na nzika naw’o?

²⁰ Mũsumbĩ Ndaviti nĩwalilikanilye Solomoni kana Yeova akamũtw’ĩĩka nginya amine kwaka ĩkalũ. (1 Mav. 28:20) Solomoni ndaaĩkũnza akaema kũtethya wĩa atĩ nũndũ aĩ mũnini na ndeesĩ maũndũ maingĩ, ĩndĩ nĩwaekie ndeto ila wataviw’e nĩ ĩthe imwĩkĩe vinya. Nĩwoonanisye aĩ na ũkũmbaũ na atethya wĩa ũla wanengetwe, na nũndũ wa ũu Yeova nĩwamũtetheeisye amina kwaka ĩkalũ yanake mũno kwa ĩvinda ya myaka mũonza na nusu.

²¹ Yeova no atũtetheesye o ta Solomoni twĩthĩwe na ũkũmbaũ na tũitethya wĩa ũla ũtũnengete mũsyĩ na kĩkundinĩ. (Isa. 41:10, 13) Ĩla twoonany’a kana twĩ na ũkũmbaũ tũimũthũkũma Yeova, no twĩkale tũte na nzika o na vanini kana ndaema kũtũathima ĩvindanĩ yĩĩ na yĩla yũkĩte. Kwoou ‘ĩthĩwa na ũkũmbaũ, na ũyambĩĩa kũtethya wĩa.’