Mwaka ũla waatĩĩe, nĩtwatangaasĩwe kana nĩvekwendeka andũ meyumye makathũkũme ovisinĩ wa South Africa, nũndũ ve mũtambo mweũ wa kũtumbĩthya wendaa kũtwawa kw’o. Nĩnanenganie ĩsyĩtwa yakwa, na natana mũno yĩla nanyuviwe. Ana-a-asa angĩ atatũ ma Mbetheli ya Canada nĩmanyuviwe, namo nĩ Dennis Leech, Bill McLellan, na Ken Nordin. Tweeiwe twĩkatĩwa tikiti wa kũthi wĩ w’oka!

Nĩnakũnĩie inyia-akwa simũ namwĩa: “Mami, nĩ na kaũndũ ngwenda kũũtavya. Aĩ mwa nĩngũthi South Africa!” Mami aĩ mũkilu, ĩndĩ aĩ mũndũ mũka wĩ mũĩkĩĩo mũlũmu na wĩ ngwatanĩo nzeo na Yeova. Namũkũnĩa simũ ndaandavya maũndũ maingĩ, ĩndĩ nĩneesĩ kana nde na thĩna. O na kau e na Tata nĩmathĩnĩkie mũno nũndũ nĩmeesĩ nĩthi vaasa mũno namo, vai ũmwe woo waalalamĩka nũndũ wa ũtwi wakwa.

Twĩ ana twambie kũthi Mbetheli ya Brooklyn kwa ĩvinda ya myei ĩtatũ. Twaendete kũmanyĩw’a ũndũ tũtonya kũthũkũma na mũthemba mũna wa masinĩ ya kũseũvya ndeto ila iũtũmĩwa kũtumbĩthya (hot-lead typesetting). Ĩtina wa ũu, nĩtwalikile meli ĩendete Cape Town, South Africa. Tũithi kũu no ĩndĩ naĩ nĩnavikya myaka 20. Twavika Cape Town, nĩtwoosie ngalĩ ya mwaki tũthi Johannesburg. Tũimyosa kwaĩ kũnambĩĩa kũtuka, na yaĩ savalĩ ndaasa. Sitengyi ya mbee kũikya yaĩ kataoninĩ ketawa Karoo, kala ke vandũ yalatanĩ. Kwaĩ kĩtoo na ũvyũvu mwingĩ. Twĩ ana twakunĩkĩile ndĩlĩsyanĩ na twatiwa tũseng’ete kũũ nĩ kũ. Tweekũlilye, ‘Ũũ nĩ ũndũ mwaũ tweekwatany’a naw’o?’ Tũyeesĩ kaĩ ĩtina wa myaka mingĩ tũkesa kũsyoka tũtaoninĩ tũu na tũitanĩa kwona ũndũ twanakavĩte na tũuĩtye!

Wĩa ũla nakwatĩĩie kwa myaka kauta waĩ wa kũthũkũma na masinĩ ya kwendeesya ĩndĩ yĩ vinya mũno kũthũkũma nayo (Linotype). Masinĩ ĩsu nĩyo yaseũvasya ndeto ila iũtũmĩwa kũtumbĩthya ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya na Amkeni! Ovisi wa South Africa watumbĩthasya makaseti ma ithyomo mbingĩ sya kũu na ma nthĩ ingĩ ila syĩ ngalĩko ya ĩũlũ. Nĩtwatanaa mũno kwona ũla mũtambo mweũ wa kũtumbĩthya watumie tuma kũndũ kũasavĩte ũu ũitũmĩwa nesa!

Ĩtina wa ĩvinda, nĩnambĩĩie kũthũkũma ovisinĩ wĩ mũvĩanĩ ũla waũngamĩe wĩa wa kũalyũla, kũtumbĩthya, na kũnyaĩĩkya mavuku. Vate nzika, nekalaa nĩkwatene, ĩndĩ nĩnatanĩaa maũndũ ala ngwĩka.

Mwakanĩ wa 1968, nĩnatwaie mwĩĩtu-a-asa vainia wekalaa vau vakuvĩ na Mbetheli wĩtawa Laura Bowen. O na ĩngĩ, nĩwatetheeasya Mũvĩanĩ wa Ũalyũli kũkũna kyava. Matukũnĩ asu, andũ matwaana mayakothaa kwĩtĩkĩlw’a kwĩkala Mbetheli, na kwoou yĩla twatwaanie, twatũmiwe ta mavainia ma mwanya. No nambie kũthĩnĩka twanengwa kĩanda kĩu. Na kĩtumi nũndũ naminĩte myaka ĩkũmi Mbetheli, na wĩ vau ndũthĩnĩkaa wĩumya lĩu va kana wĩkoma va. Kwoou no naseng’aa tũkavota ata kwĩkalw’a nĩ tũvesa tũla mavainia ma mwanya manengawa. Ĩvinda yĩu vainia ũmwe anengawa silingi 25 sya South Africa (syaĩ ndola 35 sya Amelika) kĩla mwei, eanĩsya ĩsavu ya masaa ala mekwendeka, masyokeo, na mavuku. Mbesa isu nĩsyo twatũmĩaa kũĩvĩa nyũmba, lĩu, ngalĩ, ũiiti, na mavata angĩ.

Twatũmiwe kakundinĩ kate vaasa na taoni ya Durban, vakuvĩ na Ũkanga wa India. Andũ aingĩ kĩsionĩ kĩu maĩ Aindi, na aingĩ moo maĩ nzyawa sya athũkũmi mookĩte South Africa ta mwakanĩ wa 1875 mathũkũme mĩũndanĩ ya iwa. Ĩndĩ yu andũ asu mathũkũmaa kũndũ kũngĩ kwĩ kĩvathũkany’o, na mayaĩ mayaaũlwa nĩ kĩthĩo kya kwoo na malĩu ma kwoo, ta ala mekĩawa ndũlũ mbingĩ. O na ĩngĩ, nĩmaneenaa Kĩsũngũ, na kĩu nĩkyatũvũthĩisye maũndũ.

Mavainia ma mwanya maaĩlĩte kũtavany’a masaa 150 kwa mwei, na kwoou nĩ na Laura twavangĩĩie kũtavany’a masaa thanthatũ mũthenya ũ wa mbee. Mũthenya ũsu kwaĩ kũvyũ ki. Tũyaĩ tũnamba kũkwata masyokeo kana amanyĩw’a ma Mbivilia, na kwoou twatũmĩie masaa asu thanthatũ kũtavany’a nyũmba kwa nyũmba. Twambĩĩa kũtavany’a nĩnekalile ĩvinda ndasisya saa yakwa. Ĩndĩ yĩla nesie kũsisya, neethĩie aĩ no ĩndĩ ndatĩka 40 syathela! Neekũlilye, ‘Mwa nĩtũũvota wĩa ũũ?’

Ĩtina wa kavinda o kanini nĩtwamanyie kwĩvanga. Kĩla mũthenya twaseũvasya kamũkate, na tũyĩkĩa suvu kana kaawa thamosinĩ. Na ĩndĩ yĩla twesa kwenda kũthũmũa, twaũngamĩlasya kakalĩ kaitũ vandũ ve muunyĩ wa mũtĩ, na kaingĩ twesaa kwĩthĩa tũthyũlũlũkĩtwe nĩ twana twanake twa Aindi tũkwetye kũtwĩloela. Ĩtina wa mĩthenya o mĩnini, tweethĩie ĩtina wa kũtavany’a masaa elĩ kana o atatũ, mũthenya wathelaa mĩtũkĩ mũno.

Andũ kĩsionĩ kĩu maĩ alau, na nĩtwatanĩie mũno kũmamanyĩsya Mbivilia. Tweethĩie Aindi nĩ andũ aseo, me ndaĩa, na mamwendete Ngai. Aingĩ me ndĩninĩ ya Hindu nĩmeetĩkĩlile ũvoo ũla twamatavasya. Nĩmatanĩaa kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Yeova, Yesũ, Mbivilia, nthĩ nzaũ yĩ na mũuo, na wĩkwatyo wa kwona endwa maitũ maithayũũkw’a. Ĩtina wa mwaka, twaĩ na amanyĩw’a 20. Kĩla mũthenya, nĩtwaĩsanĩaa lĩu mũseo na mũsyĩ ũmwe katĩ wa mĩsyĩ ĩla twamanyĩasya Mbivilia. Twatanĩie kĩanda kĩu mũno.

Ĩndĩ ĩtina wa kavinda o kanini, nĩtwanengiwe kĩanda kyeũ. Nakyo kyaĩ kũthyũlũlũka kĩsio kĩla kĩ ũtee wa Ũkanga wa India. Kĩla kyumwa twekalaa na mũsyĩ ũmwe wa mwana-a-asa, na tũitũmĩa kyumwa kĩu kũtavany’a na ala me kĩkundinĩ na kũmekĩa vinya. Ala twekala namo matũkuaa ta twĩ ma mũsyĩ, na nĩtwatanĩaa kũthaũka na syana syoo na nyamũ syoo sya mũsyĩ. Nĩtwatanĩie kũthyũlũlũka kĩsio kĩu myaka ĩlĩ. Na ĩndĩ mũthenya ũmwe tũtataĩĩe, twakũnĩwa simũ nĩ ovisi wa ũvonge. Mwana-a-asa ũla wakũnĩte aisye, “Twĩenda kũmũtũnga Mbetheli.” Nakwa namwĩa, “Wĩsĩ kĩ, mwa ithyĩ twĩ eanĩe vyũ twĩ vaa tũĩ.” Ĩndĩ kũneena ũla w’o, nĩtweeyũmbanĩtye kũthi vala tũũtũmwa o na ethĩwa nĩ va.

Navika Mbetheli natwaiwe Mũvĩanĩ wa Ũthũkũmi, na nambĩĩa kũthũkũma na ana-a-asa aimu kĩ-veva na maĩ na ũmanyi. Myakanĩ ĩsu, mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko athokea kĩkundi, atũmaa livoti ovisinĩ wa ũvonge. Nasyo ikundi syatũmĩawa valũa kwosana na livoti ya mũsyaĩĩsya. Valũanĩ isu, ikundi nĩsyeekĩawa vinya na iilũngwa kũla kwĩ na vata. Aandĩki ala maĩ Mũvĩanĩ wa Ũthũkũmi nĩmo maalyũlaa valũa ila asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko matũma kwa kĩthyomo kya Xhosa, Zulu, na ithyomo ingĩ na mayĩandĩka na Kĩsũngũ. Na ĩndĩ maisyoka maialyũla ĩngĩ valũa ila ovisi waandĩka na Kĩsũngũ. Ũsu waĩ wĩa mwingĩ mũno, ĩndĩ nĩnatũngaa mũvea nũndũ wa kĩthito kyoo. O na ĩngĩ,  nĩmandetheeisye kũelewa mathĩna ala ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala aiũ makomanaa namo.

Ĩvinda yĩu, nthĩ ya South Africa yaĩ na kĩvathũkany’o kya ngo. Andũ ma ngo syĩ kĩvathũkany’o mayalikanaa. Na kwoou weethĩaa kĩla ũko wĩ na kĩsio kyaw’o kya kwĩkala. Nũndũ wa ũu, ana-a-asa ala aiũ maneenaa kĩthyomo ĩ kyoo, matavanasya na kĩthyomo ĩ kyoo, na maendaa ikundinĩ sya kĩthyomo ĩ kyoo.

Ndyeesĩ andũ aingĩ aiũ nũndũ isio sya ikundi ila natũmawa syeethĩawa syĩ sya andũ meũneena Kĩsũngũ. Ĩndĩ yu naĩ na mwanya wa kũmanya maũndũ maingĩ ĩũlũ wa syĩthĩo syoo. Nũndũ wa ũu, nĩnamanyie mathĩna ala ana-a-asa maitũ makomanaa namo nũndũ wa syĩthĩo na mĩĩkĩĩo ĩla yeethĩawa na andũ isionĩ syoo. Ana-a-asa asu maĩ na ũkũmbaũ mwingĩ mũno! Na kĩtumi nũndũ nĩmavotete kũekana na syĩthĩo itosanĩte na Maandĩko, na nĩmoomĩĩasya kũvĩngwa mũno nĩ andũ moo ma mũsyĩ na ala angĩ kĩsionĩ nũndũ wa kũlea kwĩlikya maũndũnĩ makonanĩtye na kũneenany’a na maveva. Namo ala matwĩe nza wa taoni, maĩ na ũkya mwingĩ mũno. Aingĩ mayaĩ asomu, ĩndĩ nĩmanengete Mbivilia ndaĩa.

Nĩnatanĩie kũkwata kĩanda kya kũtetheesya kũsila makoani makonetye ũthasyo witũ wa kũthaitha na kũlea kwĩlikya siasanĩ. Amũika Ngũsĩ nĩmalũngaw’a sukulu nũndũ wa kũlea kwĩlikya mboyanĩ na mbathinĩ sya ndĩni. Na kwoou nĩneekĩawa vinya noona me na ũkũmbaũ na me aĩkĩĩku.

Ana-a-asa ala mekalaa ĩla nthĩ yeetawa Swaziland (ũmũnthĩ nĩ Eswatini) nĩmakomanie na thĩna ũngĩ. Yĩla Mũsumbĩ Sobhuza II wakwie, mwĩao nĩwaumiw’e andũ onthe maatĩĩe kĩthĩo kĩna. Aũme meeiwe nĩmenzwe ngunũ, namo aka meewa nĩmenze nzw’ĩĩ syoo ikuĩve. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩmaleile kũatĩĩa kĩthĩo kĩu nũndũ nĩmeesĩ kwĩka ũu no ũndũ ũmwe na kũthaitha akw’ũ, na kwoou aingĩ nĩmathĩniw’e mũno. Twatanie ta kĩ twoona ũndũ malũmanĩtye na Yeova! Ana-a-asa maitũ ma Africa maĩ ngelekany’o nzeo mũno ya andũ aĩkĩĩku na me wũmĩĩsyo, na ngelekany’o ĩsu yoo nĩyalũlũmĩĩilye mũĩkĩĩo witũ.

Mwakanĩ wa 1981, mũvango wa kũtumbĩthya mavuku tũtũmĩĩte masinĩ iũtwaĩĩw’a nĩ kombiũta  nĩwambĩĩiw’e, na nakũlw’a nĩtetheesye mũvangonĩ ũsu. Na kwoou nĩnasyokie wĩanĩ wa kũtumbĩthya. Yĩu yaĩ ĩvinda ya mwanya ta kĩ! Andũ makwetye kũtatĩthya nzĩa nzaũ sya kũtumbĩthya. Mũtandĩthya wa kambunĩ ĩmwe kĩsionĩ nĩwanengie ovisi masinĩ nzaũ ĩkũtwaĩĩw’a nĩ kombiũta, ĩla yaseũvasya ndeto ila iũtũmĩwa kũtumbĩthya, nĩ kana tũmĩtatĩthye tũte kũĩvĩthw’a kĩndũ. Ĩtina wa ũu, nĩtwavetie masinĩ kenda ila twaĩ nasyo syaĩ sya mũthemba wa Linotype, na twathooa masinĩ itano nzaũ. O na nĩtwathooie mũtambo mweũ wa kũtumbĩthya. Nũndũ wa ũu, nĩtwambĩĩie kũtumbĩthya mavuku maingĩ mũno kwĩ tene!

O na ĩngĩ, kombiũta nĩsyatũtetheeisye kwambĩĩsya nzĩa nzaũ sya kũvanga ndeto mathangũnĩ tũtũmĩĩte MEPS (Multilanguage Electronic Publishing System). Vate nzika, tekinolongyi nĩyavĩndũkĩte vyũ nasũanĩa masinĩ na mĩtambo ya tene na yĩ mĩnoo ĩla twatũmĩaa twooka South Africa nĩ na ana-a-asa ala angĩ atatũ! (Isa. 60:17) Kũvika yu, twĩ ana twaĩ tũnatwaa eĩtu-a-asa aseo na mamwendete Yeova mũno, na onthe maĩ mavainia. Nĩ na Bill twaĩ Mbetheli. Nake Ken na Dennis matwĩe o vau vakuvĩ, ĩndĩ maĩ na mĩsyĩ.

Kĩla ĩvinda ovisi wakwataa wĩa mwingangĩ wa kũtethya. Ithyomo ila syaalyũlaa mavuku syaendaa syongelekete, na nũndũ wa ũu, ovisi waĩ na mavuku maingĩ ma kũtumbĩthw’a na kũtwawa movisinĩ angĩ. Nũndũ wa ũu, vaĩ na vata wa ovisi ũngĩ mweũ. Ana-a-asa nĩmaakie ovisi kĩsionĩ kyanake kĩ ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa ya Johannesburg, na mwakanĩ wa 1987 wanenganwe kwa Yeova. Nĩnatanĩie mũno kwĩthĩwa nĩ na kĩanda ũndũnĩ ũsu, na eka ũu, nĩnatanĩie kwona ndithũkũma myaka mingĩ nĩ Kamitiinĩ ya Ovisi wa Ũvonge wa South Africa.

Twaseng’ie mũno mwakanĩ wa 2001 yĩla nakũlilw’e nĩlike kamitiinĩ ĩla yaĩ ĩnambĩĩw’a ya ovisi wa ũvonge wa Amelika. O na kau nĩtweewie naĩ tũitia wĩa ũla twatethasya South Africa na anyanya ala twakwatĩte kw’o, nĩtwatanie kwona twakwata mwanya wa kũtanĩa maũndũ meũ tũithũkũma na Mbetheli ya Amelika.

O na ĩngĩ, nĩtwathĩnĩkie kwona tũitia inyia wa Laura nũndũ aĩ anambĩĩa kũkũa. Ũtethyo ũla twaĩ tũmũnenga twĩ New York waĩ mũnini mũno, ĩndĩ eĩtu-a-inyia atatũ ma Laura maisye nĩmeũmũtetheesya vau mũsyĩ, mamũnenge mbesa ila wĩ na vata nasyo, na maimũtw’ĩĩka. Matwĩie, “Ithyĩ tũitonya kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe, ĩndĩ twasũvĩa Mami nĩmũkũendeea na kĩanda kyenyu.” Tũmatũngĩaa mũvea mũno nũndũ wa kĩu meekie.

O nake mwana-a-mwaitũ na mũka nĩmo masũvĩaa Mami, nũndũ Tata aĩ akwie. Tũitw’ĩka nĩtwathi New York, Mami aminĩte myaka mbee wa 20 ayĩkala namo Toronto, Canada. Akwie kavinda o kanini twavika New York. Ĩndĩ nĩnĩmatũngĩaa mũvea mwingĩ mũno nũndũ wa kũmũsũvĩa ũndũ mamũsũvĩie. Vai kĩndũ kĩseo ta kwona wĩ na andũ ma mũsyĩ meyũmbanĩtye kwĩyĩima maũndũ nĩ kana makwatĩĩe kĩanda kĩtonya kwĩthĩwa kĩ vinya mũno mavinda amwe!

Nĩnaminie myaka yĩana ũna vaa ovisinĩ wa Amelika ndithũkũmana na mũvĩa wa kũtumbĩthya. Ũmũnthĩ nzĩa ila itũmĩawa mũvĩanĩ ĩsu nĩ sya matukũ aa na ii vinya ta tene. O mĩtũkĩ, nĩnĩnathamĩĩiw’e Mũvĩanĩ wa Kũthooa Syĩndũ. Nĩ ndaĩa nene ta kĩ kwona nĩminĩte myaka 20 nĩ ovisinĩ ũũ ũnenevete ũu, ũla wĩ na athũkũmi ta 5,000 ma Mbetheli vamwe na angĩ ta 2,000 mokaa kũtetheesya!

Keka nĩwangũlasya myaka 60 mĩvĩtu, ndikwĩa kana ngavika vaa. Myakanĩ ĩsu yonthe, Laura ethĩĩtwe aindw’ĩĩka na ngoo yake yonthe. Nakwa nĩnĩtanĩĩte maũndũ maingĩ mũno maseo! Nĩtũtanĩĩte kũkwata ianda mbingĩ syĩ kĩvathũkany’o na nĩtũtanĩĩte kũthũkũma na andũ aingĩ aseo. Na amwe ma asu nĩ ala twakomanaa namo tũtũmĩtwe movisinĩ me kĩvathũkany’o ĩũlũ wa nthĩ. Yu nĩ na myaka mbee wa 80, na nũndũ wa ũu, ndinengawa wĩa mwingĩ ta tene nũndũ ve ana-a-asa aingĩ amũika matonya kũtethya wĩa ũla nĩnatethasya.

Mũandĩki ũmwe wa Savuli aandĩkie: “Kũathimwa nĩ mbaĩ ĩla Ngai wayo nĩ Yeova.” (Sav. 33:12) Ndeto isu nĩ sya w’o ki! Nĩnĩtũngaa mũvea mwingĩ mũno kwona nakwatie mwanya wa kũmũthũkũma Yeova nĩ vamwe na andũ make atanu.