AINGĨ nĩmesĩ ĩla ngewa yaĩtye kana Yesũ aathĩĩiwe mũtĩnĩ katĩ wa ing’ei ilĩ. (Mt. 27:35-38) Ĩndĩ aingĩ mayĩtĩkĩlanaa na ngewa ya Mbivilia ĩla yaĩtye kana mwĩĩ wa Yesũ wambie kũseũvw’a na ĩndĩ waiwa mbũanĩ.—Mko. 15:42-46.

Amwe matetĩkĩlanaa na kĩla kĩ Mavukunĩ ma Ũvoo Mũseo, nĩmethĩawa na nzika kana mũndũ ũathĩĩtwe mũtĩnĩ aĩ atonya kwĩtĩkĩlw’a athikwe nesa, ta kwiwa mbũanĩ. Monaa mwĩĩ wake waaĩle kwĩkwa ũndũ ũngĩ. Mũandĩki wa maũvoo wĩtawa Ariel Sabar nũeleetye nĩkĩ amwe methĩawa na woni ũsu. Aĩtye: Andũ ala athũku vyũ nĩmo masilĩlawa kwa kwambwa ngelany’onĩ, na asomi amwe monaa Alomi mataĩ mesa kwĩtĩkĩla mũndũ ũaĩtwe kwa nzĩa ĩsu athikwe nesa.” (Smithsonian) Alomi mendaa kwĩka kyonthe kĩla matonya mekĩĩthye ing’endilĩ nthoni vyũ, na kwoou kaingĩ matiaa mĩĩ yoo mĩtĩnĩ ĩlĩke nĩ nyamũ sya kĩthekanĩ. Ĩtina, no kwĩthĩwa matialyo ma mĩĩ yoo mekaw’a mbũanĩ yĩ na mĩĩ ĩngĩ.

Ĩndĩ ala mavukũaa syĩndũ sya tene nĩmavuanĩtye ũndũ wĩ kĩvathũkany’o, na mũno mũno ũkonetye matialyo ma mĩĩ ya Ayuti amwe mooaiwe. Twĩ 1968, ve matialyo ma mũndũ ũmwe wooaĩtwe ta ĩvindanĩ ya Yesũ moonekie. Meethĩiwe mbũanĩ ĩilye ta ila Ayuti makothaa kũthika andũ moo yĩ vakuvĩ na Yelusaleme. Maĩ ĩsandũkũnĩ yaseũvĩtw’e na ĩvia (ossuary). Matialyonĩ asu vaĩ ĩvĩndĩ ya kĩtiinyo. Ĩvĩndĩ yĩu yaathĩĩtwe ũvwaũnĩ na mũsumaa wa sendimita 11.5 (inzi 4.5). Sabar aĩtye: “Ĩvĩndĩ yĩu ya kĩtiinyo, yĩla yaĩ ya mũndũ weetawa Yehochanan, nĩyatetheeisye kũmina ngananĩo ila andũ matwĩe nasyo mayasya kana ngewa ila syĩ Mavukunĩ ma Ũvoo Mũseo syoonanĩtye kana Yesũ athikiwe mbũanĩ ti sya w’o.” Vate nzika, “ĩvĩndĩ ya kĩtiinyo ya Yehochanan yaĩ ngelekany’o nzeo ya mũndũ wambĩtwe ngelany’onĩ ĩvindanĩ ya Yesũ, ũla Alomi meetĩkĩlilye athikwe ũndũ Ayuti mathikawa.”

Andũ masisya ĩvĩndĩ yĩu ya kĩtiinyo no methĩwe na mawoni me kĩvathũkany’o ĩũlũ wa ũndũ Yesũ waathĩĩtwe mũtĩnĩ. Ĩndĩ kĩla twĩsĩ vyũ nĩ kana ve ing’endilĩ imwe syooaiwe kwa kũathĩĩwa mũtĩnĩ na syathikwa nesa vandũ va kwĩkw’a mbũanĩ yaĩ na mĩĩ ĩngĩ. Kwoou kĩla Mbivilia ĩwetaa ĩyasya kana mwĩĩ wa Yesũ waiiwe nesa mbũanĩ nĩ kya w’o. Ĩvĩndĩ yĩu nĩyĩkwatĩte mbau kĩla Mbivilia ĩwetete.

Na ũndũ ũla wa vata vyũ nĩ kana Yeova athanĩte Yesũ akathikwa mbũanĩ ya mũndũ mũthwii, na vai mũndũ ũtonya kũsiĩĩa Ndeto ya Ngai ĩianĩa.—Isa. 53:9; 55:11.