1-3. (a) Nĩ thĩna wĩva ũkwataa amũika, na tũtonya kũũelekany’a na kyaũ? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.) (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya nesa vyũ Aklĩsto ma mũika masinde thĩna ũsu?

KWASŨANĨA wĩ na kyalo waĩle kũthi taoninĩ yĩ vaasa kwondũ wa ũndũ mũna wa mwanya. Na ndũvika vau ũte na mbasi. Wavika sitengyi vala ũkwosea mbasi ũyĩthĩa andũ nĩ aingĩ ki, nasyo mbasi nĩ mbingĩ ũkethĩa syĩĩka kũũvĩngĩĩsa. Ĩndĩ ũseo we nĩwĩsĩ kĩla ũkwenda. Wĩenda o ũkwate mbasi ĩla ĩendete vala ũendete. Ũkasya wĩlika mbasi o ĩla ũkalika ndwĩsa kũvika vala ũendete.

² Amũika mailyĩ ta andũ maendete kyalo. Ĩndĩ kyalo kyoo ti kya kũthi na mbasi, nĩ kyalo kya thayũ woo. Mavinda amwe nĩmatuanĩawa nĩ nthĩ nũndũ wĩthĩaa ve maũndũ maingĩ ki matonya kwĩka, na kũnyuva kĩla maĩle kwĩka kũi laisi. Ĩndĩ inyw’ĩ amũika no mwĩyololoesye maũndũ mwekala mwĩsĩ nĩ kyaũ mũkwenda kwĩanĩsya thayũnĩ wenyu. Teene kyo nĩ kyaũ mwaĩlĩte kwĩanĩsya?

³ Ĩsomo yĩĩ nĩyĩũsũngĩa ĩkũlyo yĩu na yĩimwĩkĩa vinya mwĩthĩwe na wendi wa kũmwendeesya Yeova thayũnĩ wenyu. Na nĩ kana mũmwendeesye, no nginya mũatĩĩae ũndũ ũkũmwĩa maũndũnĩ  onthe, methĩwe nĩ maũndũ makonetye kĩsomo, wĩa, mũtwaano, kana o maũndũ angĩ. Na no nginya mwĩthĩwe na mĩvango ya kĩ-veva na mũimĩanĩsya. Amũika ala matw’ĩte kũmũthũkũma Yeova mate kwelelũkw’a mekalaa mate na nzika kana Yeova nũkũmatetheesya maendeee nesa.—Soma Nthimo 16:3.

4. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

⁴ Kwĩka mĩvango ya kĩ-veva wĩ o mũnini nĩkũtethasya. Nĩkĩ? Twĩneenea itumi itatũ. Kĩtumi kya mbee na kya kelĩ kĩũtetheesya kwona kana kwĩkĩa kĩthito wĩanĩsye mĩvango ya kĩ-veva kũkaũtetheesya wĩthĩwe na ngwatanĩo nzeo na Yeova. Nakyo kĩtumi kya katatũ kĩũtetheesya kwona ũseo wa kwĩka mĩvango ya kĩ-veva wĩ o mũnini.

5. Ũndũ ũla mũnene vyũ ũtumaa twĩka mĩvango ya kĩ-veva nĩ wĩva?

⁵ Ũndũ ũla mũnene vyũ waĩle kũtuma twĩka mĩvango ya kĩ-veva nĩ wendi wa kũmũtũngĩa Yeova mũvea nũndũ nũtwendete na nũtũtetheeasya. Mũandĩki ũmwe wa Savuli aisye: “Nĩ ũndũ ũseo kũmũtũngĩa Yeova mũvea, . . . nũndũ we, Yeova, nũndanĩthisye kwondũ wa wĩa waku: ngakĩlya vinya mawĩanĩ ma moko maku.” (Sav. 92:1, 4) We mũndũ wa mũika, kwasũanĩa maũndũ ala Yeova ũkũathimĩte namo. Nũkũnengete thayũ, akaũtetheesya ũkethĩwa na mũĩkĩĩo, akaũnenga Mbivilia, kĩkundi, na wĩkwatyo mũseo mũno. Kwĩka mĩvango ya kĩ-veva nĩ nzĩa nzeo ya kũmũtũngĩa Ngai mũvea nũndũ wa moathimo asu. Kĩu nĩkĩtumaa ngwatanĩo yaku nake ĩlũlũmĩla.

6. (a) Kwĩka mĩvango ya kĩ-veva kũtetheeasya ata ngwatanĩo yitũ na Yeova? (b) Nĩ mĩvango yĩva ũtonya kwĩka o na ethĩwa wĩ mũnini?

⁶ Kĩtumi kya kelĩ nĩ kana wambĩĩa kwĩkĩa kĩthito wĩanĩsye mĩvango ĩla wĩkĩte ya kĩ-veva, wĩthĩawa wambĩĩa kwĩka mawĩa maseo. Kĩu kĩtumaa wĩseũvĩsya ĩsyĩtwa ĩseo vala ve Yeova na ũyĩthĩwa na ngwatanĩo nzeango nake. Mũtũmwa Vaulo atwathie ũũ: “Ngai ti ũla ũte mũlũngalu ũndũ ũtonya kũlwa nĩ wĩa wenyu na wendo ũla mwonanĩtye kwondũ wa syĩtwa yake.” (Aevl. 6:10) O na ethĩwa wĩana ata, no wĩke mĩvango ya kĩ-veva. Kwa ngelekany’o, Christine aĩ na myaka ĩkũmi ĩla wavangie kana akasomaa ilungu syonthe sya ngewa sya Ngũsĩ ateũvĩtũkwa nĩ kĩlungu o na kĩmwe. Nake Toby aĩ na myaka 12 ĩla weekie mũvango wa kũsoma Mbivilia yonthe atambĩte kũvatiswa. Ĩvinda yĩla Maxim na mũinae, Noemi, mavatisiwe, Maxim aĩ na myaka 11, na atiĩte Noemi na mwaka ũmwe. Mavatiswa meekie mũvango wa kwĩsa kũthũkũma Mbetheli na mambĩĩa kwĩkĩa kĩthito mawĩanĩsye. Kĩndũ kĩmwe kyamatetheeisye mũvango ũsu ndũkaume kĩlĩkonĩ nĩ kwamba vomu ya kũthi Mbetheli ũkũtanĩ wa nyũmba yoo. Wĩona ata ũkasũanĩa nĩ mĩvango yĩva we wenda mũno kwĩka, na ĩndĩ ũyĩkĩa kĩthito ũmĩanĩsye?—Soma Avilivi 1:10, 11.

7, 8. (a) Kwĩthĩwa na mĩvango kũtetheeasya mũndũ ata ĩla ũkwenda kwĩka motwi? (b) Nĩkĩ mwĩĩtu-a-asa ũmwe wa mũika watwie kana ndethi yunivasiti?

⁷ Nĩ kĩtumi kĩva kya katatũ kĩtũtetheeasya kwona kana kwĩka mĩvango ya kĩ-veva wĩ mũnini nĩkũtethasya? Nĩkũtethasya nũndũ wĩ wa mũika wĩthĩawa na motwi maingĩ mũno ma kwĩka. No nginya ũmanye wĩenda ata maũndũnĩ ta kĩsomo, wĩa, na maũndũnĩ angĩ. Mũndũ ũkwĩka motwi no ũndũ ũmwe na mũndũ wavika mataanĩsyonĩ ma nzĩa. Ethĩwa nĩwĩsĩ vala ũendete, wavika mataanĩsyonĩ ndwĩthĩawa na thĩna wa kũmanya nĩ nzĩa yĩva waĩlĩte kũatĩĩa. O ta ũu, ethĩwa nĩwĩsĩ mĩvango yaku, ndũkaemawa nĩ kwĩka motwi maseo. Ĩandĩko ya Nthimo 21:5 nthĩnĩ wa Mbivilia ya Kĩkamba kya ĩvinda yĩĩ yaĩtye: “Mĩvango ya ala me kĩthito kwa w’o ĩmatongoeasya methĩwe na syĩndũ mbingĩ.”  Weeka mĩvango tene, wambĩĩaa o kũendeea nesa tene. Ũsu nĩ ũw’o Damaris weeyoneie e wa mũika. Ĩvinda yĩu aĩ na ũtwi wa vata waaĩlĩte kwĩka.

⁸ Damaris avĩtie nesa mũno mũtiani wake wa kũmina sekondalĩ. Aĩ na mwanya wa kũĩvĩwa yunivasiti asomee mĩao, ĩndĩ atwie kũthũkũmaa wĩa wĩ mũsaala mũnini vengi kũte ũla wesaa kũkwata asoma. Nĩkĩ? Easya: “Naĩ natwie nĩ mũnini kana ngatw’ĩka vainia. Na kwoou naĩ no nginya nĩmanthe wĩa wa masaa manini. Kũthi yunivasiti nĩkwate ndikilii ya mĩao kwesaa kũnenga wĩa wĩ mbesa, ĩndĩ ndyaĩ nĩsa kũkwata wĩa wa masaa manini.” Damaris aminĩte myaka 20 e vainia. We Damaris nĩwonaa ta weekie mũvango mũseo na eeka ũtwi mũseo e wa mũika? Asũngĩĩte ũũ: “Ngomanaa na mawokili aingĩ mũno vengi ĩla nthũkũmaa. Matethasya wĩa ũla nĩthĩwa nditethya takeka nĩnasomeie mĩao. Ĩndĩ aingĩ moo maitanĩaa wĩa woo. Ũtwi ũla neekie wa kwosa ũvainia nĩwanzũvĩie ndikekwatany’e na wĩa ũũnthĩny’a, na wanenga mwanya wa kwĩkala nĩ mũtanu myaka mingĩ ndimũthũkũma Yeova.”

9. Nĩkĩ twaĩlĩte kũkatha amũika ala twĩ namo?

⁹ Nĩtwaĩlĩte kũkatha amũika ngili mbingĩ mũno ala me ikundinĩ syĩ kĩvathũkany’o ĩũlũ wa nthĩ. Kĩla monaa kĩ kya vata nĩ kũmũthũkũma Yeova, na ilĩko syoo syĩthĩawa maũndũnĩ ma kĩ-veva. Amũika ta asu nĩmatanĩaa thayũ vyũ ĩndĩ ũyĩthĩa no mekwĩmanyĩsya kũtongoew’a nĩ Yeova maũndũnĩ onthe ala mekwĩka. Maekaa Yeova amatetheesye kwĩka motwi maseo maũndũnĩ ta kĩsomo, wĩa, na mũtwaano. Solomoni aandĩkie: “Ĩkĩĩa Yeova na ngoo yaku yonthe, . . . mĩendelenĩ yaku yonthe mũkũsĩĩe we, na akaũlũngalĩlya nzĩa syaku.” (Nth. 3:5, 6) Yeova nĩwendete mũno amũika ala me kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto. Nĩ ma vata mũno kwake na kwoou nũmasũvĩaa, akamatongoesya, na akamaathima.

10. (a) Nĩkĩ kũtavany’a kwaĩlĩte kwĩthĩwa kwĩ kwa vata mũno kwitũ? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya ũmanye kumya ũkũsĩ nesanga?

¹⁰ Ethĩwa nũtw’ĩte kũmũthũkũma Yeova ũte kwelelũka, ũkeethĩawa na wendi mwingĩ wa kũtavany’a. Yesũ Klĩsto akindĩlĩĩile kana “mũvaka ũvoo mũseo wambe ũtavanw’a.” (Mko. 13:10) Nũndũ ĩvinda yĩla yĩtiele ya kũtavany’a nĩ ĩnini, wĩa ũsu nĩw’o waĩlĩte kwĩthĩwa wĩ wa vata mũno kwitũ. Kwoou we no wĩke mũvango wa kwongelanga kĩthito kyaku kya kũtavany’a? Wĩona ata ũkosa ũvainia? Ĩndĩ nata ũkethĩwa ũtendete mũno kũtavany’a? Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya ũmanye kumya ũkũsĩ nesanga? Maũndũ elĩ: Ĩyũmbany’e nesa, na ndũkew’ae ũtulu wa kũtavya angĩ kĩla wĩsĩ. Weeka ũu no kwĩthĩwa ũkaseng’a nĩ kwona ũitanĩa mũno ũtavany’a.

11, 12. (a) Amũika matonya kwĩyũmbanĩsya ata kumya ũkũsĩ? (b) Mwanake ũmwe atũmĩie ata mwanya ũla waumĩlile wa kumya ũkũsĩ me sukulu?

¹¹ No wambĩĩe kwa kũmantha ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩkũlaw’a mũno nĩ ala ũsomaa namo. No maũkũlye ĩkũlyo ta, ‘Nĩkĩ ũĩkĩĩaa kana kwĩ Ngai?’ Kĩsese kitũ kya jw.org kĩ na ũvoo mwingĩ ũtonya kũtetheesya amũika memanthĩe ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu. Sisya ungu wa MOMANYĨSYO MA MBIVILIA > ANDŨ MA MŨIKA. Vau ve kĩlungu kya makũlyo kĩ na kyongo, “Nĩkĩ Nĩĩkĩĩaa Kana kwĩ Ngai?” Makũlyo asu nĩmeũkũtetheesya wĩmanthĩe ũsũngĩo. O na kĩ na maandĩko aa atatũ ũtonya kũtũmĩa ĩla ũũmasũngĩa: Aevelania 3:4, Alomi 1:20, na Savuli 139:14. Kũtũmĩa ilungu isu no kũũtetheesye kũsũngĩa makũlyo angĩ maingĩ.—Soma 1 Vetelo 3:15.

¹² Kĩla ĩvinda wakwata mwanya ĩkĩaa vinya ala ũsomaa namo malike kĩsesenĩ kya jw.org mesomee ũvoo ũla wĩ vo. Mwanake wĩtawa Luca eekie ũu. Mũthenya ũmwe kĩlasinĩ masomaa ĩũlũ wa ndĩni syĩ kĩvathũkany’o, na Luca oona kana ĩvuku yĩla matũmĩaa  yawetete maũndũ amwe mate ma w’o ĩũlũ wa Ngũsĩ sya Yeova. O na kau nĩwakĩaa kũneena, nĩwakũlilye mwalimũ amũnenge mwanya wa kũtetea Ngũsĩ na amwĩtĩkĩlya. Luca nĩwateteie mũĩkĩĩo wake na asyoka oony’a kĩlasi kyonthe kĩsese kitũ. Ĩla mwalimũ watwie kũnenga kĩlasi wĩa ũla mekwĩkĩa mũsyĩ, ameie menũka makasisye ĩla vitio ya katuni yĩtawa Kĩlya Vinya Mũndũ Ũkũthĩnasya Ĩndĩ ũte Kwĩyũkitĩa. Luca atanie mũno vyũ nũndũ wa ũkũsĩ ũla waumisye.

13. Nĩkĩ tũyaĩlĩte kũkw’a ngoo ĩla maũndũ mooma?

¹³ Ndũkakw’e ngoo o na wesa kũkomana na mathĩna. (2 Tim. 4:2) Maũndũ mooma ndũkatate kũkola mĩvango ĩla wĩkĩte. Kwasũanĩa mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Katharina. Ĩla waĩ na myaka 17 aisye eĩkĩa kĩthito atavye onthe ala ũthũkũmaa namo ũvoo mũseo. Mũndũũme ũmwe nĩwamũneeneie naĩ mavinda kauta, ĩndĩ ndaaeka kĩu kĩmũtũnge ĩtina. Mwĩkalĩle mũseo wa Katharina, o na kau nĩwathĩnaw’a, nĩwatumie mũndũũme ũngĩ wĩtawa Hans endeew’a. Nũndũ wa ũu nĩwambĩĩe kũsoma mavuku maitũ, kwĩmanyĩsya Mbivilia, na avatiswa. Katharina ndeesĩ ũu nũndũ aĩ athamie. Ĩndĩ mũthenya ũmwe ĩtina wa myaka 13, Katharina akililye e ũmbanonĩ na andũ make eew’a vatangaaswa kana ve mwana-a-asa wĩtawa Hans ũmathokeie na nĩwe ũkũmaumĩsya ũvoo wa andũ onthe. We wĩona ta weewie mũyo wĩana ata? Mwa o na kote ũseo kwona kana Katharina ndaatũlwa ngoo akaekana na mũvango ũla waĩ naw’o wa kũtavya athũkũmi ala angĩ ũvoo mũseo.

14, 15. (a) Amũika maĩlĩte kũlilikana kyaũ ĩla mathing’ĩĩw’a nĩ angĩ meke tamo? (b) Amũika matonya kwĩka ata maikese kwelelũkw’a nĩ ala angĩ?

¹⁴ Kũvikĩa vau ĩsomo yĩĩ yakwĩkĩa vinya ũtw’e kũtũmĩa thayũ waku kwa nzĩa ĩkũmwendeesya Yeova. Twoona kana nĩ kenda ũvote kwĩka ũu, no nginya wĩthĩwe na mĩvango ya kĩ-veva. No kwĩthĩwa amũika ala angĩ masembanasya na kĩla kĩũmatanĩthya, na nĩvatonyeka makenda wĩke o tamo. Ĩndĩ no nginya wonany’e nũtw’ĩte vyũ kwĩanĩsya mĩvango ĩla wĩkĩte. Ndũketĩkĩle makwelelũkye. Kwasũanĩa ĩngĩ ĩla ngelekany’o ya mbasi. Ndwĩsa kũlika mbasi o ĩla woona ũteũkũlya ĩendete va aĩ nĩkwĩthĩwa woona andũ ala me nthĩnĩ maitheka na kũtana.

 ¹⁵ Ve maũndũ kauta matonya kũũtetheesya ndũkese kwelelũkw’a nĩ amũika ala angĩ. Kwa ngelekany’o, ndũkelikye kũndũ wĩsĩ nũũtatĩka. (Nth. 22:3) Na ĩkalaa ũyĩlilikany’a kana mũndũ ndesa kwona nesa eetĩkĩla kwĩka maũndũ mathũku aĩ nũndũ nĩmekwĩkwa nĩ angĩ. (Aka. 6:7) Ũtethyo ũngĩ nĩ kwĩtĩkĩla kana nĩwaĩlĩte kũtawa. Wĩnyivyo ũkaũtetheeasya wĩthukĩĩsye kĩla ũũtavw’a nĩ asyai na andũ angĩ aima kĩ-veva kĩkundinĩ.—Soma 1 Vetelo 5:5, 6.

16. Elesya ũndũ ũkwonany’a ũseo wa kwĩkala wĩnyivĩtye.

¹⁶ Wĩnyivyo nĩw’o watetheeisye Christoph kwĩtĩkĩla ũtao ũmwe wanengiwe. Kavinda kakuvĩ ĩtina wa Christoph kũvatiswa, nĩwambĩĩe kũthi kwĩkĩa masoesi vandũ vamwe veekĩawa masoesi. Vau vaĩ amũika angĩ mamũthing’ĩĩisye alike kĩlavunĩ kyoo kya mathaũ. Atanetĩkĩla nĩwambie kũneena na mũtumĩa ũmwe. Mũtumĩa ũsu amũtavisye mathĩna amwe matonya kũmũkwata, ta kwa ngelekany’o, kũlikwa nĩ veva wa masindano, na amwĩa ambe kũmasũanĩa. Ĩndĩ Christoph atavĩtw’e oou nĩwalikile kĩlavunĩ kĩu. Christoph esie kwĩthĩa kaĩ ĩthaũ yĩu yĩ ũng’endu, na eka ũu, yaĩ yĩtonya kũlikya thayũ wake mũisyonĩ. Kwoou nĩwaendie ĩngĩ aneena na atumĩa meana ũna na onthe mamũtaa matũmĩĩte Maandĩko. Aĩtye atĩĩ: “Yeova nĩwanengie atai aseo na nĩnamwĩthukĩĩisye o na kũtw’ĩka nĩnakuie ĩvinda.” We nĩwĩnyivĩtye ũndũ ũtonya kwĩtĩkĩla ũtao mũseo ũla ũũnengwa nĩ angĩ?

17, 18. (a) Yeova endeaa amũika kyaũ? (b) Andũ amwe mesaa kwĩka ata meana, na mũndũ atonya kwĩka ata ndakavike vau? Nengane ngelekany’o.

¹⁷ Mbivilia ĩtavĩtye amũika atĩĩ: “Tana, we mwanake [kana mwĩĩtu], wananĩ waku, na ngoo yaku ĩkũtan’ye mĩthenya ya wana waku.” (Mũta. 11:9) Yeova endaa inyw’ĩ amũika mũtanĩe ũika wenyu. Ĩsomo yĩĩ nĩyaweta ũndũ ũmwe ũtonya kũmũetee ũtanu. Ĩkalyai ilĩko syenyu maũndũnĩ ma kĩ-veva, na mũiatĩĩa ũtao wa Yeova mĩvangonĩ yonthe ĩla mũkwĩka. Mwambĩĩa kwĩka ũu tene, now’o o nake Yeova ũkũmũtongoesya, amũsũvĩe, na aimũathima mwĩ o anini. Vindĩĩsyai ũtao w’onthe ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai na mũiatĩĩa ndeto ii: “Lilikana Mũmbi waku mĩthenya ya wana waku.”—Mũta. 12:1.

¹⁸ Ndwĩsa kwĩkala wĩ wa mũika myaka yonthe. Amũika nĩmeanaa makatw’ĩka andũ aima. Tũmakaa mũno twoona aingĩ meana mayĩlila nũndũ ĩla maĩ amũika meekie mĩvango ĩtamatethya, kana o na eka ũu, mayaavanga meenda kwĩkana ata na thayũ woo. Ĩndĩ amũika ala ũmũnthĩ mekaa mĩvango ya kĩ-veva makekalaa me eanĩe vyũ o na meana nũndũ wa motwi ala meekie. Kĩu nĩ kĩndũ Mirjana wĩyoneete. E wa mũika aĩ na kĩnengo kya mathaũ. Ĩvinda yĩu nĩwakũlilw’e alike mathaũnĩ ma Winter Olympic Games ĩndĩ we atw’a kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. Yu nĩ myaka mbee wa 30, na Mirjana no ũendeee ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe e na mũũme. Easya: “Nguma, ndaĩa, ũnene, na ũthwii nĩ maũndũ ma kavinda na mate ma vata thayũnĩ. Mĩvango ĩla mĩseo vyũ ũtonya kwĩanĩsya tene na tene nĩ ya kũmũthũkũma Ngai na kũtata o vala ũtonya o na ethĩwa veana ata ũtetheesye ala angĩ kĩ-veva.”

19. Nĩkĩ nũseo amũika matũnge ilĩko syoo maũndũnĩ ma kĩ-veva me anini?

¹⁹ Nĩtwaĩle kũkatha amũika ala twĩ namo kĩkundinĩ nũndũ o na kau nĩmakomanaa na mathĩna, methĩawa matw’ĩte kũmũthũkũma Yeova mate kwelelũkw’a. Mekaa ũu kwa kwĩka mĩvango ya kĩ-veva na kũmĩanĩsya, na kwa kwona wĩa wa kũtavany’a wĩ wa vata mũno thayũnĩ woo. Na eka ũu, nĩmatw’ĩte kana mayĩĩtĩkĩlya ilĩko syoo syelelũkw’e nĩ nthĩ ĩno. Inyw’ĩ amũika, manyai kana kĩthito kyenyu ti kya mana. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa me vamwe nenyu, na mwamwiĩa Yeova mawĩa menyu, mĩvango yenyu ĩkalũlũmĩlw’a.