1. Nĩkĩ andũ amwe maĩlĩte kũnengwa ndaĩa, na twĩneenea kyaũ?

MŨNDŨ ũmũnengete ndaĩa nĩ mũndũ ũmũkuaa kwa nzĩa ya mwanya na wĩthĩawa na kĩkĩo kũmwelekela. Na nengĩ nĩ kana tũnenge mũndũ ndaĩa ĩsu no nginya ethĩwe e kĩanda kya mwanya ũkwatĩĩe kana akethĩwa e ũndũ wĩkĩte wa vata. Kwoou no ũseo tũkekũlya-ĩ, ‘We nũũ twaĩlĩte kũnenga ndaĩa, na ve ũseo mwaũ wa kũnengane ndaĩa?’

2, 3. (a) Nĩkĩ Yeova waĩlĩte kũnengwa ndaĩa? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.) (b) Nũũ Katena kala kawetetwe ĩandĩkonĩ ya Ũvuan’yo 5:13, na nĩkĩ waĩlĩte kũnengwa ndaĩa?

² O tondũ ĩandĩko ya Ũvuan’yo 5:13 yĩwetete, ‘ũla wĩkalĩte kĩvĩlanĩ kya ũsumbĩ na Katena’ nĩmaĩle kũnengwa ndaĩa. Kĩlungu kya 4 kya ĩvuku yĩu nĩkĩtũnengete kĩtumi kĩmwe kya kũnenga Yeova ndaĩa. Kĩlungunĩ kĩu syũmbe sya veva syũkĩlĩtye mawasya iimũkumya Yeova, “ũla wĩ thayũ kũvika tene na tene.” Imũkumasya ikyasya: “Nĩwaĩle we, Mwĩaĩi waitũ na Ngai waitũ, kwosa ndaĩa na nguma na vinya: nĩkwĩthĩwa nĩwoombie syĩndũ syonthe, na kwondũ wa kwenda kwaku syaĩ kw’o, na ĩngĩ syoombwa.”—Ũvu. 4:9-11.

 ³ Katena kau nĩ Yesũ Klĩsto. Mbivilia yaĩtye nĩwe “Katena ka ĩlondu ka Ngai, kala keumya naĩ ya nthĩ.” (Yoa. 1:29) O na yaĩtye kana e ĩũlũ mũno kwĩ mũndũ o na wĩva waatw’ĩka mũsumbĩ. Ĩwetete kana Yesũ nĩ “Mũsumbĩ wa asumbĩ, na Mwĩaĩi wa eaĩi; ũla e weka ũtakwatawa nĩ kĩkw’ũ, ũtwĩe kyeninĩ kĩtathengeeka; o na vai mũndũ waamwona, o na ndatonya ũmwona.” (1 Tim. 6:14-16) Ndeto isu nĩ sya w’o nũndũ nĩ mũsumbĩ ũngĩ wĩva waaĩthemba we mwene akw’e kwondũ wa naĩ sitũ? Kwoou o naku tyo ũkwĩw’a waĩle kũkĩlya wasya waku vamwe na mawasya ma nguthu sya alaĩka ala meũmũkatha mayasya: “Katena kala kooaiwe nĩwaĩle kwosa vinya, na ũthwii, na ũĩ, na ũtonyi, na nguma, na ndaĩa, na ũathimo”?—Ũvu. 5:12.

4. Nĩkĩ nĩ ũndũ wa ũĩ kũmũnenga Yeova na Klĩsto ndaĩa?

⁴ No nginya tũmũnenge Yeova na Klĩsto ndaĩa. Nĩkĩ? Nũndũ tũkaema kwĩka ũu tũikwata thayũ ũtathela. Ndeto ila Yesũ waneenie ĩvukunĩ ya Yoana 5:22, 23 niũtũĩkĩĩthya ũndũ ũsu. Aisye atĩĩ: “Ĩthe ndasilĩlaa mũndũ, ĩndĩ anengete Mwana ũsili w’onthe; nĩ kana onthe mamũtaĩae Mwana, o ũndũ mamũtaĩaa Ĩthe. Ũla ũtamũtaĩaa ũla Mwana, ũsu ndataĩaa Ĩthe ũla wamũtũmie.”—Soma Savuli 2:11, 12.

5. Nĩkĩ twaĩlĩte kwĩthĩwa na ndaĩa na kĩkĩo kwa andũ onthe?

⁵ Andũ moombiwe na “mũvw’ano wa Ngai.” (Mwa. 1:27) Kwoou aingĩ moo nĩmethĩawa na nguma ta ila sya Ngai, o na kau kĩla ũmwe onanasya nguma isu kwa kĩwango kĩ kĩvathũkany’o na ũla ũngĩ. Kwa ngelekany’o, andũ moombiwe matonya kwendana, kwĩkana nesa, na kwĩw’anĩa tei. O na moombiwe na wasya wa ngoo. Na o na kau mavinda amwe wasya ũsu nũmakengaa kana ũkamasya, kaingĩ nũmatavasya ũla ũseo na ũla ũthũku, ũla ũlũngalu na ũla ũte ũlũngalu, kana ũla waĩle na ũla ũtaĩle. (Alo. 2:14, 15) O na ĩngĩ, andũ aingĩ mendete syĩndũ ntheu na mbanake. Na vai mũndũ ũtendaa kwĩkalany’a na ala angĩ nesa. Kwoou mo andũ, methĩwe nĩmesĩ kana mayĩsĩ, nĩmonanasya kana nĩmekũatĩĩa ngelekany’o ya Yeova kwa nzĩa ĩmwe kana ĩngĩ. Nũndũ wa ũu nĩtwaĩlĩte kwĩthĩwa na ndaĩa na kĩkĩo kwa andũ onthe.—Sav. 8:5.

6, 7. O na kau Ngũsĩ sya Yeova ninengae andũ ndaĩa, syĩ kĩvathũkany’o ata na andũ aingĩ?

⁶ No nginya tũthime maũndũ nesa nĩ kana tũmanye twĩnenga mũndũ ndaĩa yĩana ata. Andũ aingĩ nĩmaĩtw’e vyũ nĩ veva ũla wĩ nthĩ ĩno ya Satani. Nĩkyo kĩtumi wonaa andũ maikumya aũme na aka amwe ta meũmathaitha vandũ va kũmanenga o ndaĩa ĩla ĩmaĩle. Moona atongoi ma ndĩni, ma siasa, athaũki me nguma, na andũ angĩ me nguma ĩũlũ wa nthĩ, mamambatasya vyũ ũkethĩa memakua ta ngai. Nũndũ wa ũu, andũ ma mũika, o na ala akũũ, mamonaa ta mo ngelekany’o yoo na ti vinya kwĩthĩa maiatĩĩa mwĩkalĩle woo, tũmaũndũ tũna mekaa, kana mayĩkĩa ngũa o tamo.

⁷ Aklĩsto ala ma w’o mayĩthĩawa na woni ta ũsu. Nĩmesĩ kana eka Klĩsto, vai mũndũ ũngĩ twaĩle kwĩsa kũmwona ta ngelekany’o nzeo vyũ kwitũ. (1 Vet. 2:21) Ngai ndatanaa ĩla woona tũinenga andũ ndaĩa ĩvĩtũkĩte ĩla twaĩle kũmanenga. Na nũseo tũkekalaa tũlilikene ndeto ii sya vata: “Onthe nĩmeekie naĩ, na maivikĩaa ũtaĩo wa Ngai.” (Alo. 3:23) Vai mũndũ o na ũmwe twaĩle kũmũnenga ndaĩa nginya ũkethĩa no ta tũũmũthaitha.

8, 9. (a) Ngũsĩ sya Yeova ikuaa ata anene ma silikalĩ? (b) Nĩ ĩndĩĩ tũtesa kũkwatĩanĩa na anene ma silikalĩ?

 ⁸ Ve andũ methĩawa na ũkũmũ maũndũnĩ ma kũũ nthĩ. Kwa ngelekany’o, athũkũmi ma silikalĩ nĩmanengetwe ũkũmũ wa kũĩkĩĩthya mĩao nĩyaatĩĩwa na laiaa nĩsyakwata kĩla syĩ na vata nakyo. Kĩla mũndũ nũtethekaa nĩ kĩthito kyu kyoo. Nũndũ wa ũu mũtũmwa Vaulo ataie Aklĩsto amea nĩmenyivĩsye anene ma silikalĩ ta “ala me na ũkũmũ.” Aisye atĩĩ: “Nengai onthe kĩla kyaĩle: koti kwa ũla waĩlwe nĩ kũmĩw’a kotĩ: . . . ndaĩa kwa ũla waĩlwe nĩ kũtaĩwa.”—Alo. 13:1, 7.

⁹ Kwosana na kĩu, Ngũsĩ sya Yeova syĩkalaa syĩyũmbanĩtye kũnenga anene ma silikalĩ ndaĩa o ũndũ anene asu matonya kwĩthĩwa mayenda kana o ũndũ kĩthĩo kya nthĩ yoo kĩilyĩ. Nĩtũmakwataa kw’oko ĩla mekwĩanĩsya mawĩa moo. Ĩndĩ Maandĩko nĩmatwonetye nesa nĩ va tũtaĩle kũvĩtũka ĩla tũũmanenga ndaĩa na ĩla tũũmakwata mbau. Tũyĩsa kũtũla mĩao ya Ngai kana kwĩlikya siasanĩ sya nthĩ ĩno nĩ kana tũtw’ĩke nĩtũũkwatĩanĩa namo.—Soma 1 Vetelo 2:13-17.

10. Athũkũmi ma Yeova ma tene moonanisye ata kana nĩmanengete ndaĩa silikalĩ na anene mayo?

¹⁰ Twĩ na ngelekany’o nzeo ya athũkũmi ma Yeova ma tene nĩkwĩthĩwa mo nĩmanengete ndaĩa silikalĩ na anene mayo. Kwa ngelekany’o, ĩvinda yĩla Ũsumbĩ wa Lomi weeaĩe andũ maandĩkĩthye masyĩtwa moo, Yosevu na Meli nĩmaendie kwĩka ũu. Maangie nthĩ nginya Mbethi-leemu o na kau Meli akilĩlye kũsyaa kana kake ka mbee. (Luka 2:1-5) O na ĩvinda yĩngĩ Vaulo nĩwasikatiwe mbee wa Mũsumbĩ Elote Akiliva na ngavana weetawa Vesito, ũla waũngamĩe kĩsio kya Yutia kĩla kyasumbĩkĩtwe nĩ Alomi. Ĩndĩ nĩwamanengie ndaĩa ĩla ĩmaĩlĩte yĩla weeteteaa.—Meko 25:1-12; 26:1-3

11, 12. (a) Nĩkĩ ndaĩa ĩla tũnengae anene ma silikalĩ tiyo tũnengae atongoi ma ndĩni? (b) Kwaendie ata ĩla Ngũsĩ ĩmwe ya Austria yanengie mũndũ mũna wa siasa ndaĩa?

¹¹ Kĩla Ngũsĩ sya Yeova itekaa nĩ kũnenga atongoi ma ndĩni ndaĩa ya mwanya, o na kau no kwĩthĩwa atongoi asu mekwatasya kũnengwa ndaĩa ĩsu. Kĩtumi kya kũlea kwĩka ũu nũndũ ndĩni sya ũvũngũ imanyĩasya ũvũngũ ĩũlũ wa Ngai na Ndeto yake. Kwoou atongoi asu ma ndĩni tũmanengae ndaĩa o ta andũ ala angĩ, ĩndĩ tũimanengae ndaĩa ya mwanya. O na no ũlilikane kana Yesũ eetie atongoi ta asu angangany’a na atongoi mate metho. (Mt. 23:23, 24) Ĩndĩ mavinda amwe kũnenga anene ma silikalĩ ndaĩa ĩla ĩmaĩlĩte no kũete mosyao maseo, o na amwe tũteĩmataĩĩe.

¹² Kwasũanĩa ngewa ĩno ya mwana-a-asa waĩ kĩthito weetawa Leopold Engleitner. Mwana-a-asa ũsu aĩ wa Austria na akwatiwe nĩ asikalĩ ma Nazi na atwawa na ngalĩ ya mwaki nginya kambinĩ ya mathĩna ya Buchenwald. Ngalĩnĩ ĩsu vaĩ mũvungwa ũngĩ o take weetawa Dr. Heinrich Gleissner. Ũsu nake aĩ mũndũ wa siasa wa nthĩ ya Austria na nĩwamenetwe nĩ kyama kya Nazi. Ĩndĩ me ngalĩnĩ ĩsu Mwana-a-asa Engleitner nĩwatavisye Gleissner ĩũlũ wa mũĩkĩĩo wake e na ndaĩa, nake Gleissner nĩwamwĩthukĩĩsye nesa. Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe wathela, Gleissner atũmĩie ũkũmũ ũla waĩ naw’o kũtetheesya Ngũsĩ sya Austria mavinda maingĩ mũno. No kwĩthĩwa o naku wĩsĩ ngewa ingĩ o ta ĩsu syonanĩtye ũseo ũla wĩthĩawa ĩla Ngũsĩ syanenga anene ma silikalĩ ndaĩa ĩla Mbivilia yĩĩte Aklĩsto nĩmamanenge.

13. Naaũ mũno mũno twaĩlĩte kũmanenga ndaĩa, na nĩkĩ?

¹³ Nĩtwaĩlĩte kwĩthĩwa na ndaĩa na kĩkĩo  kwelekela ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ. Na mũno mũno atumĩa nĩmaĩlĩte ndaĩa ĩsu nĩkwĩthĩwa nĩmo matũsyaĩĩasya. (Soma 1 Timotheo 5:17.) Nĩtũnengae atumĩa ndaĩa o na methĩwe nĩ ma nthĩ yĩva, kĩsomo kyoo kĩana ata, mesĩkĩe ata, kana ũkwati woo wĩana ata. Mbivilia ĩmetĩte “mĩthĩnzĩo,” na Ngai nũmatũmĩaa mũno kwĩanĩsya mavata ma andũ make. (Aev. 4:8) Kwamba kũsũanĩa ĩũlũ wa atumĩa ma kĩkundi, asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko, vamwe na ala me Kamitiinĩ sya Ovisi wa Ũvonge, na ala me Nzamanĩ Ĩla Ĩtongoesye. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ ma ĩvinda ya atũmwa nĩmanengete ala matongoetye ndaĩa nene, na ũu now’o o naitũ twĩkaa. Ĩndĩ o na kau amwe moo nĩmesĩkĩe mũno, tũimakumasya ta tũũmathaitha, na ĩla me naitũ tũyambĩĩaa kwĩkua ta tũũngye na alaĩka. Kĩvathũkany’o na ũu, twĩthĩawa na ndaĩa na kĩkĩo kũmelekela nũndũ wa kĩthito kyoo na wĩnyivyo ũla methĩawa naw’o.—Soma 2 Akolintho 1:24; Ũvuan’yo 19:10.

14, 15. Weta kĩvathũkany’o kĩla kĩ vo katĩ wa atongoi ma ndĩni na atumĩa Aklĩsto.

¹⁴ Atumĩa ta asu nĩ aĩthi methĩawa menyivĩtye. Kĩndũ kĩmwe kyonanasya kana nĩmenyivĩtye nĩ kana mo mayĩtĩkĩlaa kũkuwa tondũ andũ me nguma ma nthĩ ĩno makuawa. Kyu nĩkĩmavathũkanasya na atongoi aingĩ ma ndĩni ũmũnthĩ vamwe na atongoi ala maĩ kw’o ĩvinda ya Yesũ. Aisye ũũ ĩũlũ woo: “Nĩmendaa vandũ va mbee mbokanĩ, na ivĩla sya mbee masinakokenĩ, na kũkethw’a ing’ang’anĩ.”—Mt. 23:6, 7.

¹⁵ Aĩthi ma w’o ma Kĩklĩsto nĩmenyivasya na kũatĩĩa ndeto ii sya Yesũ: “Inyw’ĩ mũiketwe Lavai: nũndũ mũmanyĩsya wenyu nĩ ũmwe, na inyw’onthe mwĩ ana ma ĩthe ũmwe. Na mũikamwĩte mũndũ o na wĩva ĩthe wenyu kũũ nthĩ: nũndũ Ĩthe wenyu nĩ ũmwe, ũla wĩ ĩtunĩ. O na mũiketwe eaĩi: nũndũ mwĩaĩi wenyu nĩ ũmwe, nĩwe Klisto. Ĩndĩ ũla mũnene mbee katĩ wenyu akeethĩwa e mũthũkũmi wenyu. Na o ũla ũkenenevya [akanyivw’a]; na o ũla ũkenyivya akanenevw’a.” (Mt. 23:8-12) Wasũanĩa kĩu no ũelewe nĩkĩ Ngũsĩ ĩũlũ wa nthĩ yonthe syendete atumĩa ala methĩawa ikundinĩ syoo na nĩkĩ imanengae ndaĩa.

16. Nĩkĩ waĩlĩte kũendeea kwĩkĩa kĩthito ũnenge ala angĩ ndaĩa ĩla yaĩlĩte?

¹⁶ Mũndũ nũtonya kũkua ĩvinda ayĩsa kũmanya naaũ maĩle kũnewa ndaĩa na emanenga ndaĩa ĩana ata. O namo Aklĩsto ma mbee no makuie ĩvinda. (Meko 10:22-26; 3 Yoa. 9, 10) Ĩndĩ tweekĩa kĩthito tũatĩĩe  kĩla Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa kũnengane ndaĩa, tũikethĩwa tũitethya wĩa wa mana. Kũnenga angĩ ndaĩa ĩla Yeova wendaa tũmanenge nĩkũetae moathimo maingĩ.

17. Ve ũseo ũmwe wĩva wa kũnenga ndaĩa ala maĩlĩte kũnengwa ndaĩa ũtũinĩ?

¹⁷ Twanenga ndaĩa ala maĩlĩte kũnengwa ndaĩa ũtũinĩ witũ, nĩ laisi mũno makatetea wĩa witũ wa kũtavany’a. Na kaingĩ kyu nĩkĩtumaa andũ menda wĩa witũ. Kwa ngelekany’o, myaka mĩna mĩvĩtu vainia wĩtawa Birgit wa Germany, nĩwaendie sukulu kwona kamwĩlĩtu kake kayosa valũa wa kũmina sukulu. Alimũ meeie Birgit kana nĩmatanĩĩte mũno myaka ĩla mekalanĩtye na syana Ngũsĩ sukulunĩ ĩsu. Mamwĩie mew’a thĩna makesa kwĩthĩwa mate na syana Ngũsĩ sukulunĩ ĩsu yoo. Nake Birgit ameie atĩĩ: “Syana sitũ nimanyĩĩtw’e kũatĩĩa myolooto ya Ngai mĩkalĩlenĩ yasyo, na mwolooto ũmwe nĩ kũnenga alimũ ndaĩa na kwĩthĩwa na kĩkĩo.” Nĩvo ĩndĩ mwalimũ ũmwe waisye: “Syana syonthe ikatutya ila syaku, wĩa wa walimũ wĩthĩwa wĩ mũyo mũno.” Ũmwe wa alimũ asu nĩwaendie ũmbanonĩ mũnene ũla weekĩiwe Leipzig ĩtina wa syumwa nini.

18, 19. Twaĩlĩte kũlilikana kyaũ ĩũlũ wa kũnenga atumĩa ndaĩa?

¹⁸ Ndeto ya Ngai yĩ myolooto mĩlũngalu na mĩseo ĩla ĩtũtetheeasya kũnenga atumĩa ma kĩkundi ndaĩa ĩla ĩmaĩlĩte. (Soma Aevelania 13:7, 17.) Nĩtwaĩlĩte kũmakatha nũndũ wa kĩthito kyoo na tũitata vyũ tũatĩĩe maũndũ ala matũtavasya. Kwĩka ũu no kũmatetheesye maendeee kwĩanĩsya kĩanda kyoo me atanu. Ĩndĩ ũu ti kwasya twaĩle kũtataa kwĩka maũndũ ũndũ mũtumĩa mũna wĩ nguma wĩkaa. Ta kwa ngelekany’o, kwĩkĩa ngũa ũndũ wĩkĩaa, na kũneena ũndũ ũneenaa ayumya ũvoo kana aiea ngewa na andũ angĩ. Tũkeka ũu tũeleeka naĩ. Tũyaĩlĩtwe kwĩsa kũlwa kana o nake mũtumĩa ũsu no mũndũ wĩ na naĩ. Na ũla twaĩlĩte kũatĩĩa na kwĩyĩelekany’a nake no Klĩsto.

¹⁹ Ũndũ ũngĩ nĩ kana ĩla twanenga atumĩa ndaĩa ĩla yaĩlĩte na twatata tũikamakue tondũ andũ me nguma ma nthĩ ĩno makuawa, twĩthĩawa tũimatethya. Kyu kĩmatetheeasya maikakwatwe nĩ mĩtũlyo, kana mambĩĩe kwĩkua ta andũ ma vata kana aseo kwĩ ala angĩ.

20. Tũtethekaa ata ĩla twanenga angĩ ndaĩa?

²⁰ O na ithyĩ ene nĩtũtethekaa twanenga ala angĩ ndaĩa ĩla yaĩle. Ũseo ũmwe nĩ kana kĩu kĩtumaa tũsũanĩa angĩ vandũ va kwĩsũanĩa mũno. Nũndũ wa ũu, ĩla twesa kũnewa ndaĩa nĩ angĩ ti laisi tũkambĩĩa kwĩkua ta andũ ma vata mũno. O na kĩu nĩkĩtumaa twĩka o ũndũ ũseũvyo wa Yeova wĩkaa, nũndũ ũseũvyo ndũnengae mũndũ ndaĩa ya mwanya kũvĩtũka vala vamwaĩle, ethĩwe nĩ mwĩtĩkĩli kana ti mwĩtĩkĩli. Na ĩndĩ kwongela kĩu, kwĩka ũu kwonanasya twĩ na ũĩ nũndũ mũndũ tũnengete ndaĩa akesa kũtũsonokya tũyĩsa kũlulutĩka.

21. Nĩ ũseo wĩva mũnene wa kũnenga angĩ ndaĩa ĩla ĩmaĩlĩte?

²¹ Twanenga ndaĩa ala maĩlĩte kũnengwa ndaĩa nĩtũmũtanĩthasya Ngai, na vai ũseo ũvĩtũkĩte ũsu. Kwĩka ũndũ we wendete kwonanasya kana twĩ athaithi make aĩkĩĩku. Na kĩu nĩkĩmũnengae ũsũngĩo wa kũnenga kyũmbe kyonthe kĩla kĩmũvũthasya. (Nth. 27:11) Andũ aingĩ nthĩ ĩno mayĩsĩ nzĩa ĩla yaĩlĩte ya kũnengane ndaĩa. Ĩndĩ ithyĩ tũtũngaa mũvea ta kĩ kwona twĩsĩ ũndũ Yeova wendaa tũnenge angĩ ndaĩa!