1. Nĩ kyaũ kyatumie Kaini eka ũtwi mũthũku, na kwaendie ata?

ĨVINDA ĩna ĩvĩtu Kaini aĩ na ũtwi ũũ wa kwĩka: Aĩ no nginya anyuve esumbĩka ũthatu ũla waĩ ngoonĩ, kana eũeka ũsumbĩke meko make. Ĩndĩ ndaĩ aema kũketha ũsyao wa ũtwi ũla wesaa kwĩka o na wĩthĩwe nĩ wĩva. Nĩtwĩsĩ kana ũtwi ũla weekie waĩ ũtwi mũthũku. Ũtwi ũla weekie watumie oaa mwana-a-inyia Aveli, o na kau aĩ mũndũ mũĩkĩĩku. O na ũtwi ũsu nĩwatumie ananga ngwatanĩo yake na Mũmbi wake.—Mwa. 4:3-16.

2. Kwĩka motwi maseo nĩ kwa vata ata?

² Ve motwi o naitũ twaĩle kwĩka. Ti kĩla ũtwi twĩkaa ũtonya kũtuma twasya thayũ witũ. Ĩndĩ motwi maingĩ twĩkaa nĩmatonya kũvĩndũa maũndũ maitũ vyũ. Na tũkeka motwi maseo no twĩkale o nesa twĩ na mũuo, tũte kũkwatwa nĩ mathĩna maingĩ, kana tũte kũkwatwa nĩ maũndũ matonya kũtũtũla ngoo.—Nth. 14:8.

3. (a) Twaĩle kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo wĩva nĩ kana twĩke motwi maseo? (b) Twĩneenea makũlyo meva?

³ Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya twĩkae motwi maseo? No nginya tũmũĩkĩĩe Ngai na tũitata tũikethĩwe na nzika o na vanini kana we e wendi na ũtonyi wa kũtũtetheesya kwĩka motwi  maseo. O na ĩngĩ no nginya twĩthĩwe na mũĩkĩĩo mũlũmu Ndetonĩ ya Yeova na nthĩnĩ wa nzĩa yake ya kwĩka maũndũ, na tũyĩkwatasya ũtao wake mũveveee. (Soma Yakovo 1:5-8.) O ũndũ twaendeea kũmũthengeea na kwenda Ndeto yake mũno, now’o tũmanyaa kana we atwendeaa ũseo. Na tweeka ũu, ũkeethĩaa tũtanamba kwĩka ũtwi, twĩamba kwĩkũlya Ndeto yake yĩasya ata. Ĩndĩ tũtonya kwĩka ata nĩ kana twĩkae motwi maseango? Na no nginya tũatĩĩe ũtwi ũla tweeka tũte kũũvĩndũa o na maũndũ mathi ata?

4. Nĩ ũtwi wĩva Atamu waĩ no nginya eke, na ũtwi ũla weekie waetie kyaũ?

⁴ Kuma ĩla andũ moombiwe, methĩĩtwe maikomana na maũndũ maito ũkethĩa no mekaa motwi. Kwa ngelekany’o, Atamu aĩ no nginya atw’e eĩthukĩĩsya Eva kana eĩthukĩĩsya Mũmbi wake. Ĩndĩ we wonaa ata ũtwi ũla weekie? Eekie ũtwi mũthũku mũno nũndũ wa kũatĩĩa woni wa mũka. Kĩu kyatumie asya wĩkalo mũseo mũũndanĩ wa Eteni vamwe na thayũ wake. Na ũsu nĩw’o waĩ mwambĩĩo wa mathĩna. Kũvika o na ũmũnthĩ ũũ nĩtũthĩnaa mũno nũndũ wa ũtwi ũsu mũthũku wa Atamu.

5. Twaĩlĩte kwĩthĩwa na woni mwaũ ĩũlũ wa kwĩka motwi?

⁵ Andũ amwe no masye kwĩthĩwa kwĩ kũseo mũnango keka twĩkalaa tũte kwĩka motwi. We nĩwĩthĩawa na woni ta ũsu? Lilikana kana Yeova ndaaũmba andũ mailyĩ masinĩ, matatonya kũsũanĩa na kwĩka motwi. Ũu ti w’o nũndũ o na Mbivilia nĩtũmanyĩasya kwĩka motwi maseo. Kwoou ĩla Yeova ũkũtwĩa kana nĩtwaĩle kwĩka motwi, ethĩawa ayenda kũtũtethya. Kwaekai twone maũndũ amwe meũtũĩkĩĩthya ndeto isu.

6, 7. Aisilaeli ma tene maĩ na ũtwi wĩva wa kwĩka, na nĩkĩ maemiwe nĩ kũwĩka nesa? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 13.)

⁶ Ĩla mbaĩ ya Isilaeli yavikie Nthĩ ya Watho, yaĩ na ũtwi ũũ ũmwe wa vata yaaĩle kwĩka: Yĩthaitha Yeova, kana nĩ ngai ingĩ. (Soma Yosua 24:15.) Ithyĩ tũkakũlw’a twasya ũsu nĩ ũtwi ũte vinya. Ĩndĩ kwĩka ũtwi mũseo ũndũnĩ ũsu kwesaa kũtuma makwata thayũ, na kwĩka ũtwi mũthũku kwesaa kũmaetee kĩkw’ũ. O na mesĩ oou, ĩvindanĩ ya Asili matindĩaa kwĩka motwi mathũku. Mamũtiaa Yeova na mayambĩĩa kũthaitha ngai sya ũvũngũ. (Asi. 2:3, 11-23) Kwasyoka ũsũanĩe ĩvinda yĩngĩ andũ asu ma Ngai maĩ na ũtwi wa kwĩka. Mwathani Eliya amanengie maũndũ aa elĩ manyuve ũmwe: Kũmũthũkũma Yeova kana kũthũkũma Mbaali. (1 Asu. 18:21) Eliya nĩwamakanisye nũndũ wa kũemwa nĩ kwĩka ũtwi. No wasye ũsu waĩ ũtwi wĩ laisi nũndũ kĩla ĩvinda kũmũthũkũma Yeova nĩkũtũunaa. Kana no wasye vai mũndũ ũkũsũanĩa nesa ũtonya kwendeew’a nĩ Mbaali, kana ũtonya kũmĩthaitha. Ĩndĩ Aisilaeli asu ‘maendaa makĩthua katĩ wa ngalĩ ilĩ.’ Ĩndĩ Eliya amekĩie vinya meke ũtwi wa ũĩ. Ameie nĩmanyuve kũmũthaitha Yeova, nũndũ ũsu nĩw’o ũthaithi ũla waĩlĩte vyũ.

⁷ Nĩkĩ Aisilaeli asu maemetwe nĩ kwĩka ũtwi mũseo? Mbee vyũ, mũĩkĩĩo woo vala ve Yeova waĩ ũnonza vyũ na makaeka kũmwĩthukĩĩsya. Na mayemanyĩĩtye mũno ĩũlũ wa Yeova na ĩũlũ wa ũĩ ũla wumaa kwake, o na mayamwĩkwatasya. Keka nĩmoosete ũmanyi wa w’o na makaũatĩĩa, methĩwa meekaa motwi maseo. (Sav. 25:12) Ũndũ ũngĩ nĩ kana nĩmeetĩkĩlile kwaw’a nĩ andũ angĩ na kwĩkĩwa motwi nĩ andũ angĩ. Andũ ala maĩ nthĩ ĩsu ya watho mayaĩ athaithi ma Yeova, na kwoou nĩmatumie mambĩĩa kũsũanĩa o tamo, na kyu kyatuma  mambĩĩa kwĩka o tamo. Kuma tene Yeova nĩwamakanĩtye akamea ũndũ ta ũsu nũtonya kwĩkĩka.—Kuma 23:2.

8. Nĩ ĩsomo yĩva ya vata ĩũlũ wa kwĩka ũtwi tũkwĩmanyĩsya twasisya ũndũ Aisilaeli meekie?

⁸ Ngelekany’o isu syawetwa vau ĩũlũ syatũmanyĩsya ũndũ mũna wa vata. Nĩ ĩũlũ wa kĩla ũmwe witũ eyĩkĩe motwi. Na mũndũ enda kwĩka motwi maseo na maĩlĩte, no nginya atũmĩe ũmanyi wa Maandĩko. Ĩandĩko ya Akalatia 6:5 yĩtũlilikanasya ũũ: “Kĩla mũndũ akakua mũio wake mwene.” Ũu nĩ kwasya kana tũyaĩlĩte kũkuĩthya mũndũ ũngĩ mũio witũ wa kwĩka motwi. Vandũ va ũu, kĩla ũmwe nĩwaĩle kwĩmanyĩsya kĩla Ngai wonaa kĩ kĩseo na aikĩka.

9. Nĩkĩ nĩ mũisyo mũnene mũno kũeka angĩ matwĩkĩe motwi?

⁹ Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma mũndũ aeka angĩ mamwĩkĩe motwi? Mũndũ nũtonya kũkusw’a nĩ andũ angĩ nginya akesa kwĩka ũtwi ũte mũseo. (Nth. 1:10, 15) Ĩndĩ o na tũkathing’ĩĩw’a mũno ata nĩ andũ angĩ, ithyĩ ene twaĩle kũatĩĩa wasya witũ wa ngoo ũla ũmanyĩĩtw’e nĩ Mbivilia. Mavinda maingĩ kũeka angĩ matwĩkĩe motwi no ta ũndũ ũmwe na kwĩtĩkĩla ‘kũendany’a namo,’ kana kũmaatĩĩa. Tweeka ũu twĩthĩwa o tweeka ũtwi, ĩndĩ ũtonya kũtũlikya thĩnanĩ mũnene mũno.

10. Vaulo akanisye Akalatia ĩũlũ wa ũndũ wĩva?

¹⁰ Mũtũmwa Vaulo nĩwaandĩkĩie Akalatia amatavya ũthũku wa kũeka angĩ mamekĩe motwi. (Soma Akalatia 4:17.) Ana-a-asa amwe kĩkundinĩ kĩu mendaa kwĩkĩa ala angĩ motwi nĩ kana mamakusye maeke kũatĩĩa atũmwa. Nĩkĩ meekaa ũu? Kĩtumi kĩmwe nĩ kana meemanthĩaa nguma. Mayaĩ na wĩnyivyo na mayanengete ndaĩa ũthasyo ũla ana-a-asa ala angĩ maĩ naw’o wa kwĩyĩkĩa motwi nemo ene.

11. Tũtonya kũtetheesya angĩ ata ĩla mekwĩka motwi?

¹¹ Vaulo aĩ ngelekany’o nzeo ũndũnĩ ũsu wa kũnenga ndaĩa ũthasyo wa ana-a-asa wa kwĩyĩkĩa motwi. (2 Akolintho 1:24.) Ũmũnthĩ ĩla atumĩa mekũnenga ana-a-asa motao ĩũlũ wa ũtwi mũna mekwenda kwĩka, nĩmaĩle kũatĩĩaa ngelekany’o  ĩsu. Nĩmatanaa mũno kũneenea motao maumĩte Mbivilianĩ vamwe na ala angĩ kĩkundinĩ. Ĩndĩ o na mayĩka ũu, methĩawa me metho maikalikĩlĩĩle ũthasyo ũla ana-a-asa na eĩtu-a-asa me naw’o wa kwĩyĩkĩa motwi. Na ũu nĩw’o waĩle nũndũ ethĩwa ve thĩna ũkaumĩla ĩtina, ũkakwata ana-a-asa asu kana eĩtu-a-asa na ti atumĩa asu. Ũndũ ũla wa vata tũkwĩmanyĩsya nĩ atĩĩ: No tũtetheesye ala angĩ, na tũimony’a myolooto ya Maandĩko na motao ala maĩlĩte. Ĩndĩ nĩmo me na kĩanda kya kwĩyĩkĩa motwi. Meeka ũtwi ũla waĩlĩte, nĩmakwataa moathimo. Kwa w’o, tũyaĩle kwĩsa kũsũanĩa atĩ twĩ na mwanya wa kwĩkĩa ana-a-asa na eĩtu-a-asa motwi.

12, 13. Nĩkĩ ti ũseo kwĩka ũtwi ĩla tũthatĩte kana ĩla tũkw’ĩte ngoo?

¹² Andũ nĩmakothaa kũtũmĩa kyuo kĩĩ: Ĩka kĩla ngoo yaku ĩkwenda. Ĩndĩ kwĩka ũu nĩkũtonya kũlikya mũndũ thĩnanĩ. O na no twasye mũndũ akeka ũu ethĩwa athi ũtee na Maandĩko. Mbivilia nĩtũkanĩtye ĩkatũtavya tũiketĩkĩle kwĩka ũtwi tũatĩĩe ngoo sitũ nũndũ twĩ andũ me na naĩ. (Nth. 28:26) Ũndũ ũngĩ nĩ kana ve ngewa syĩ Mbivilianĩ syonanĩtye andũ makwatiwe nĩ maũndũ mathũku nũndũ wa kũatĩĩa ngoo syoo. Thĩna ũla mũnene wa kũatĩĩa ngoo nĩ kana twĩ andũ me na naĩ, na kwoou ngoo sitũ “nĩ ngengani kũvĩtũka syĩndũ syonthe, na nĩ nthũku ki.” (Yel. 3:17; 13:10; 17:9; 1 Asu. 11:9) Kwoou maũndũ mekala ata tũketĩkĩla kũtongoew’a nĩ ngoo sitũ?

¹³ Ngoo ya Mũklĩsto nĩ ya vata nũndũ nĩtũnengetwe mwĩao wa kũmwenda Yeova na ngoo yitũ yonthe na tũimwenda mũtũi o tondũ twĩyendete. (Mt. 22:37-39) Ĩndĩ maandĩko ala mekĩĩtwe kalungunĩ ka 12 nĩmoonany’a mũisyo ũla ũtonya kumĩla ethĩwa tũkeekaa motwi tũtongoew’e nĩ ngoo sitũ. Kwa ngelekany’o, nĩ kyaũ kĩtonya kumĩla ũkeka ũtwi ĩla ũthatĩte? Ethĩwa waaĩka ũu nĩwĩsĩ ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu. (Nth. 14:17; 29:22) Kwasũanĩa ĩkũlyo yĩĩ yĩngĩ: We nũkwona mũndũ ta wĩka ũtwi mũseo ĩla ũkw’ĩte ngoo? (Mot. 32:6-12; Nth. 24:10) Ĩkalaa ũlilikene kana Ndeto ya Ngai nĩtwonetye kana ‘kũthũkũma ĩla mĩao ya Ngai’ nĩ ũndũ wa ũĩ. (Alo. 7:25) Vate nzika, tũkaeka ngoo sitũ itũsumbĩke ĩla tũkwĩka motwi maito no tũkengeke mũno.

14. Twĩsĩ ata kana ti ũthũku kũvĩndũa motwi amwe?

¹⁴ Twĩ na vata wa kwĩka motwi maseo. Ĩndĩ ũu ti kwasya kana tũyaĩle kũsenzya ũtwi twamina kũwĩka. Ve mavinda ũtonya kwĩthĩa nũseo tũkasũanĩa ĩngĩ ũtwi tũminĩte kũwĩka, na vatonyeka tũyĩũvĩndũa. Kwasisya ũndũ Yeova weekanie na andũ ma Nineva ĩvinda ya Yona. Mbivilia yaĩtye: “Na Ngai oona mawĩa moo, kana nĩmeethyũũie kuma mũendelenĩ woo mũthũku; na Ngai eetũnga aeka ũthũku ũla waĩtye akameka; na ndaawĩka.” (Yona 3:10) Ĩla Yeova woonie kana andũ ma Nineva nĩmeelila na methyũũa, nĩwavĩndũie ũtwi wake. Kwĩka ũu kwoonanisye kana nĩwĩnyivĩtye, e tei, na ndomaa vamwe ĩla weeka ũtwi. O na ĩngĩ, Ngai ndatusaa ũndũ ũkwĩka asukumĩtwe nĩ ũthilĩku wa kavinda o tondũ andũ aingĩ mekaa.

15. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma tũvĩndũa ũtwi witũ?

¹⁵ Ve mavinda tũtonya kwĩthĩa nũseo tũkasũanĩa ĩngĩ ũtwi mũna twĩkĩte. Kwa ngelekany’o, no twĩke ũu ĩla maũndũ maitũ  mavĩndũka. O nake Yeova ve mavinda wavĩndũie ũtwi wake ĩla woonie maũndũ mavĩndũka. (1 Asu. 21:20, 21, 27-29; 2 Asu. 20:1-5) O na ĩngĩ nĩtũtonya kũkwata ũvoo tũteĩ naw’o na tũyĩthĩa nĩtwaĩle kũvĩndũa ũtwi witũ. Ngelekany’o ĩmwe ya ũndũ ũsu nĩ ya Mũsumbĩ Ndaviti. Ve ĩvinda wataviw’e ũvoo ũte wa w’o ĩũlũ wa mwĩsũkũũe wa Saulo weetawa Mevivosethi. Ĩndĩ ĩla Ndaviti wesie kũmanya ũw’o nesa, nĩwavĩndũie ũtwi wake. (2 Sam. 16:3, 4; 19:24-29) Nĩ ũndũ wa ũĩ o naitũ tũkekaa ũu mavinda amwe.

16. (a) Nĩ maũndũ amwe meva matonya kũtũtethya twĩke ũtwi mũseo? (b) Nĩkĩ mavinda amwe twaĩle kũsũanĩa ĩngĩ ũtwi mũna twĩkĩte, na twaĩle kwĩka ata twamina kũsũanĩa?

¹⁶ Ndeto ya Ngai nĩtũtaĩte ĩkatwĩa tũikasembee kwĩka ũtwi ĩla twakomana na ũndũ mũito. (Nth. 21:5) Ĩla twoosa ĩvinda tũosye nesa maũndũ onthe ala makonanĩtye na ũndũ ũla twĩ naw’o, nĩ laisi mũno tũkeka ũtwi mũseo. (1 Ath. 5:21) Mwene mũsyĩ nĩwaĩle kũmantha ĩvinda akeka ũkunĩkĩli Maandĩkonĩ na mavukunĩ maitũ atanamba kwĩka ũtwi mũna. O na nĩwaĩle kwĩthukĩĩsya mawoni ma ala angĩ vau mũsyĩ. Lilikana kana Ngai eeie Avalaamu nĩethukĩĩsye wasya wa mũka. (Mwa. 21:9-12) Atumĩa o namo nĩmaĩle kũmantha ĩvinda ya kwĩka ũkunĩkĩli. Na mavinda amwe nĩmatonya kũkwata ũvoo mateĩ naw’o ũkonetye ũtwi meĩ maneeka. Vekala ũu, ethĩwa mo nĩ andũ menyivĩtye na matomaa vamwe, maikaleaa kũvĩndũa ũtwi ũsu maikĩa kwasya ndaĩa yoo. Maĩle kwĩthĩwa meyũmbanĩtye kwona maũndũ kwa nzĩa ĩngĩ, na kũvĩndũa motwi amwe mekĩte ĩla makwata kĩtumi kĩseo kya kwĩka ũu. Nũseo o naitũ tũkaatĩĩa ngelekany’o yoo ũndũnĩ ũsu. Kwĩka ũu nĩkũtumaa kĩkundi kĩkala na mũuo na kĩte na kĩthokoany’o.—Meko 6:1-4.

17. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya twĩke motwi maseo?

¹⁷ Motwi amwe methĩawa me maito kwĩ angĩ. Motwi ala maito nĩmendaa mũndũ avoye na aimasũanĩa mũno, na ũu no ũkue ĩvinda. Kwa ngelekany’o, ũtwi ũmwe mũito Aklĩsto amwe makomanaa naw’o nĩ kũnyuva ethĩwa nĩmeũtwaana kana maitwaana, na ethĩwa nĩmeũtwaana, nũũ ũla meũtwaa. Na ũtwi ũngĩ mũito na ũtonya kũetee mũndũ moathimo maingĩ nĩ kũtw’a esakũa ũthũkũmi wĩva wa ĩvinda yonthe na eĩka ũu ĩndĩĩ. Ĩla tũkwĩka motwi ta asu nũseo tũkaĩkĩĩa vyũ kana Yeova nĩwe ũtonya kũtũnenga ũtao ũla mũseo. (Nth. 1:5) Kwoou nĩ ũndũ wa vata mavindanĩ ta asu tũkasoma Mbivilia nũndũ nĩyo ĩtonya kũtũnenga ũtao ũla mũseo vyũ na tũimũvoya Yeova atũtetheesye. O na ĩngĩ, tũyaĩle kũlwa kana Yeova nũtonya kũtũtetheesya twĩthĩwe na nguma itonya kũtuma twĩka motwi mosanĩte na kwenda kwake. Kwoou ĩla wĩ na motwi ma vata waĩle kwĩka, ĩkũlasye makũlyo ta aa: ‘W’o ũtwi ũla ngwĩka nũkwonany’a kana nĩnĩmwendete Yeova? Nũũtuma mũsyĩ witũ wĩthĩwa na ũtanu na mũuo? Na nũkwonany’a kana nĩ wũmĩĩsyo na tei?’

18. Nĩkĩ Yeova wendaa twĩyĩkĩe motwi ne ithyĩ ene?

¹⁸ Yeova ndatũlasimĩthasya tũmwende kana tũmũthũkũme. Ũsu nĩ ũtwi twaĩle kwĩyĩkĩa ithyĩ ene. Nũndũ nũtũnengete ũthasyo wa kwĩnyuvĩa, we nũnengae ndaĩa kĩanda kĩla twĩ nakyo kya ‘kwĩnyuvĩa’ ithyĩ ene ethĩwa nĩtũũmũthũkũma kana tũimũthũkũma. (Yos. 24:15; Mũta. 5:4) Ĩndĩ we nĩwendaa twĩanĩsye motwi ala tweeka tũtongoew’e nĩ Ndeto yake. Tweethĩwa na mũĩkĩĩo nthĩnĩ wa nzĩa ya Yeova ya kwĩka maũndũ na twaĩkĩĩa myolooto ĩla ũtũnete, tũkeekaa motwi maseo. Kĩu kĩkoonanasya twĩ alũmu nzĩanĩ sitũ syonthe.—Yak. 1:5-8; 4:8.