1,  2. Andũ methĩawa na mawoni meva me kĩvathũkany’o ĩũlũ wa valatiso?

ĨVINDA yĩ navu ĩtina kwaĩ na ũmbano mũnene taoninĩ ya Seoul, Korea. Ũmbano wathela, aeni ala maumĩte nthĩ sya nza nĩmambĩĩe kũmbũũka mathi. Ngũsĩ sya kũu syoombĩĩe vala maĩ, na mbingĩ syayo syambĩĩa kũmokĩlĩlya moko iyasya ũũ na wasya mũnene: “Tũkoonana Valatiso!” Meew’aa thĩna mwingĩ mũno maitaanĩsya! We wĩsũanĩa mawetaa valatiso yĩva?

² Andũ me mawoni me kĩvathũkany’o ĩũlũ wa valatiso. Amwe maasya valatiso no visa wa maũndũ maseo wĩthĩawa kĩlĩkonĩ. Angĩ namo maasya ethĩwa wĩ mũtanu na wĩ mwĩanĩe, vau ũĩ nĩ valatiso. Kana no wĩw’e mũndũ ũkũkusaa nĩ nzaa avika vandũ ve kyathĩ ayasya avika valatiso. Myaka mingĩ mĩvĩtu mũndũ mũka ũmwe nĩwavikie vandũ ve ndumo syĩ na malaa maingĩ ma kĩthekanĩ. Yĩla wavonie atanie mũno nginya asya, “Mwa vaa kote valatiso!” O na kũtw’ĩka kĩla mwaka ndumo isu nivw’ĩkawa nĩ mbalavu mbingĩ ya vuti mbee wa 50 (mita 15), ũmũnthĩ ũũ no syĩtawa Valatiso. We weew’a Valatiso, ũmĩeleawa ata? Nĩwĩkalaa ũmyeteele?

3. Ndeto “valatiso” ĩwetetwe ya mbee va Mbivilianĩ?

³ Mbivilia nĩwetete ĩũlũ wa valatiso, kana nthĩ nzeo, ĩla yaĩ kw’o tene. O na nĩwetete ĩũlũ wa valatiso, kana nthĩ nzaũ, ĩla yũkĩte. Mbivilia ĩwetete Valatiso ĩvinda ya mbee vyũ ĩvukunĩ yĩla ya mbee. Mbivilia ĩmwe ya Katholeki (Douay Version) ĩalyũlĩtwe  kuma kĩthyomonĩ kya Kĩlatinĩ yaĩtye ũũ nthĩnĩ wa Mwambĩlĩlyo 2:8: ‘Mwĩaĩi Ngai nĩwavandĩte valatiso ya ũtanu kuma mwambĩĩonĩ: vala waiie [Atamu] ũla woombie.’ Maandĩko ala maandĩkiwe na Kĩevelania matũmĩĩte ndeto, ‘ũla mũũnda wa Eteni.’ Ndeto “Eteni” yonanasya “Ũtanu,” na kwa w’o, mũũnda ũsu waĩ mũseo. Lĩu waĩ mwingĩ, mawĩthyũlũlũko maĩ manake, na Atamu na Eva nĩmatanĩaa mũno kwĩkalany’a na nyamũ.​—Mwa. 1:29-31.

4. Nĩkĩ tũtonya kwĩta mũũnda wa Eteni valatiso?

⁴ Ndeto ya Kĩevelania ĩla ĩalyũlĩtwe “mũũnda,” kwa Kĩkiliki nĩ pa·raʹdei·sos. Ĩvuku yĩmwe (Cyclopaedia ya M’Clintock na Strong) yaĩtye kana Mũkiliki eew’a ndeto “pa·raʹdei·sos” kana “valatiso,” “asũanĩaa kĩsio kĩnene kĩseo na kĩte na myako, kĩsiĩĩe kĩikalike ũthũku, kyanakavĩte o ũndũ kyailye kuma tene. Kĩ na mĩtĩ mĩnene myanake, na mingĩ yayo ĩsyaaa matunda. Kĩng’ithaw’a nĩ tũlũsĩ twĩ kĩw’ũ kĩkelemu, na ndumo sya tũlũsĩ tũu syĩ na ndĩthya nene sya nthwaia kana malondu.”​—Sianĩsya na Mwambĩlĩlyo 2:15, 16.

5, 6. Nĩkĩ Atamu na Eva malũngilw’e Valatiso, na kĩu kĩtumaa andũ amwe mekũlya ĩkũlyo yĩva?

⁵ Ngai aiie Atamu na Eva nthĩnĩ wa valatiso ta ĩsu, ĩndĩ mayaavekala mũno. Nĩkĩ? Meeyanangĩie yĩla maemie kũmwĩw’a Ngai. Kwoou nĩmaaisye mwanya wa kwĩkala vo, na matuma nzyawa syoo o nasyo itekala vo. (Mwa. 3:23, 24) O na kau mũũnda ũsu watiiwe ũte na mũndũ, veoneka waendeeie kwĩthĩwa vo nginya yĩla mbua ya ĩvinda ya Noa yauie.

⁶ Andũ amwe nĩmatonya kwĩkũlya-ĩ, ‘Ve mũndũũme, mũndũ mũka, kana mwana ũkesa kũtanĩa kwĩkala Valatiso kũũ nthĩ?’ Nĩ maũndũ meva twĩsĩ matonya kũsũngĩa ĩkũlyo yĩu? Ethĩwa wĩ na wĩkwatyo kana we na endwa maku mũkesa kwĩkala Valatiso, kana Nthĩ Nzaũ, wĩ na kĩtumi kĩseo kya kũĩkĩĩa ũu? No ũelesye nĩkĩ ũte na nzika kana Valatiso ĩkatũngĩĩwa?

7, 8. (a) Ngai athie Avalaamu ata? (b) Watho wa Ngai wĩthĩwa watumie Avalaamu asũanĩa ĩũlũ wa kyaũ?

⁷ Vala tũtonya kũkwata mosũngĩo maseo vyũ nĩ ĩvukunĩ yĩla yĩveveewe nĩ Mũmbi wa ĩla Valatiso ya mbee vyũ. Kwasũanĩa kĩla Ngai watavisye mũnyanyae, Avalaamu. Ngai amwĩie akaingĩvya ũsyao wake “ta kĩthangathĩ kĩ ũtee wa ũkanga.” Yeova asyokie amwatha watho ũũ wa vata mũno: ‘Ũsyaonĩ waku mbaĩ syonthe sya nthĩ ikaathimwa; nũndũ nĩweew’a wasya wakwa.’ (Mwa. 22:17, 18) Ĩtina Ngai nĩwathie mwana wa Avalaamu na mwĩsũkũũe oou.​—Soma Mwambĩlĩlyo 26:4; 28:14.

⁸ Vai vandũ Mbivilia yonanĩtye kana Avalaamu asũanĩaa andũ makesa kũthi valatiso yĩ ĩtunĩ. Kwoou yĩla Ngai wawetie kana “mbaĩ syonthe sya nthĩ” ikaathimwa, nĩ laisi ũkethĩa Avalaamu asũanĩie kana moathimo asu makethĩwa ma kũũ nthĩ. Ngai nĩwe waumisye watho ũsu, kwoou no nginya wĩthĩwe woonanasya kana “mbaĩ syonthe sya nthĩ” ikatanĩa maũndũ maseango. Nĩ ũndũ ũngĩ wĩva waĩkĩĩthisye andũ ma Ngai kana ũu nĩ w’o?

9, 10. Nĩ mawatho angĩ meva matũĩkĩĩthasya kana ve moathimo me nzĩanĩ?

⁹ Ndaviti aĩ ũmwe wa nzyawa sya Avalaamu, na nĩwawetie kana “ala mekaa naĩ” na “ala mekaa mawĩa mate malũngalu” makavetwa. Kũkeethĩwa ata mavetwa? “Mũthũku ndakethĩwa” vo ĩngĩ. (Sav. 37:1, 2, 10) Ĩndĩ “ala auu makatiĩwa nthĩ, na makeetan’ya mũuonĩ mwingĩ.” O na ĩngĩ, Ndaviti nĩwaveveewe athana kana ‘ala alũngalu makatiĩwa nthĩ, na makatũa vo kũvika tene na tene.’ (Sav. 37:11, 29; 2 Sam. 23:2) We wĩsũanĩa mawatho asu matetheeisye ata ala mendete kwĩka kwenda kwa Ngai? Matumie methĩwa na kĩtumi kĩseo kya kũĩkĩĩa kana ethĩwa mũthenya ũmwe kũũ nthĩ kũkeethĩwa na andũ alũngalu me oka, maũndũ makekala o ũndũ mailye mũũndanĩ wa Eteni.

 ¹⁰ Ĩtina wa ĩvinda, Aisilaeli aingĩ ala maasya atĩ nĩmamũthaithaa Yeova, nĩmamũtiie na makola ũthaithi wa w’o. Kwoou Ngai nĩweetĩkĩlilye Ambaviloni masinde andũ make, manange nthĩ yoo, na maitava aingĩ moo mamatwae kwoo. (2 Mav. 36:15-21; Yel. 4:22-27) Ĩndĩ athani ma Ngai nĩmathanie kana ĩtina wa myaka 70, andũ make makenũka. Mawathani asu nĩmeanĩiw’e. Ĩndĩ o na ũmũnthĩ no matũkonetye. Ekai tũmasũanĩe, na tũyĩka ũu, sisya wone ũndũ meũtũtetheesya kũĩkĩĩa kana mũthenya ũmwe nthĩ ĩkatw’ĩka valatiso.

11. Ĩandĩko ya Isaia 11:6-9 yeanĩie ata, ĩndĩ twĩtiwa na ĩkũlyo yĩva?

¹¹ Soma Isaia 11:6-9. Ngai nĩwaveveeie Isaia athana kana andũ make masyoka nthĩ yoo, maikathĩnw’a ĩngĩ nĩ maũndũ mathũku, na maikekalaa mũisyonĩ. O na maikakĩaa kũvithũkĩwa nĩ nyamũ kana nĩ andũ me na mĩkanĩlye ta ya nyamũ. Onthe makekalaa me asũvĩĩku, methĩwe nĩ anini kana nĩ akũũ. We wasũanĩa maũndũ asu, nũũkũna visa wa moseo ala maĩ mũũndanĩ wa Eteni? (Isa. 51:3) Wathaninĩ ũsu, Isaia athanie kana nthĩ yonthe, na ti o mbaĩ ya Isilaeli yĩ yoka, “ĩkausũw’a nĩ kũmũmanya Yeova, o tondũ manzĩ mekunĩkĩlye ũkanga.” Ũu ũkeekĩka ĩndĩĩ?

12. (a) Ala masyokie kuma mũtavonĩ Mbaviloni moonie moathimo meva? (b) Nĩ kyaũ kyonanasya kana wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Isaia 35:5-10 no ũkesa kwĩanĩa ĩvindanĩ yĩngĩ?

¹² Soma Isaia 35:5-10. Isaia nĩwakindĩlĩĩle kana ala makasyoka maikatelemw’a nĩ andũ kana nĩ nyamũ. Athanie kana nthĩ ĩsu ĩkasyaa lĩu mwingĩ nũndũ kĩw’ũ kĩkeethĩwa kĩ kingĩ o tondũ mũũndanĩ wa Eteni vailye. (Mwa. 2:10-14; Yel. 31:12) Wathani ũsu weanĩie ĩvindanĩ yĩu yĩ yoka kana nĩwesaa kwĩanĩa ĩvindanĩ yĩngĩ? Mbee, vai kĩndũ kyonanasya kana ala masyokie kuma mũtavonĩ nĩmavoiw’e na kyama. Kwa ngelekany’o, ala matoonaa mayaasalukw’a metho. Kwoou Ngai oonanasya kana ve ĩvinda yĩ mbee andũ makavow’a.

13, 14. Ayuti ala masyokie moonie ata kwĩanĩa kwa Isaia 65:21-23? Nĩ kĩlungu kĩva kya wathani ũsu kyeteele kwĩanĩa? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 3.)

¹³ Soma Isaia 65:21-23. Yĩla Ayuti masyokie kwoo, mayaaĩthĩa nyũmba nzeo, na mayaaĩthĩa mĩũnda ĩĩmĩtwe kana mĩũnda ya mĩsavivũ. Ĩndĩ o ũndũ Ngai waendeeie kũmaathima, now’o maũndũ mesaa kũseũva. Kwasũanĩa ũndũ matanie yĩla mesie kwaka nyũmba na matũa nthĩnĩ wasyo, na ũndũ mesie kũtanĩa mũno lĩu ũla mavandie!

¹⁴ Kwoona ũndũ ũũ wa vata mũno ũwetetwe wathaninĩ ũsu: Andũ makekala mĩthenya mingĩ “o tondũ mũtĩ wĩan’ya mĩthenya.” Vo ve ĩvinda yĩkavika ũndũ ũsu wĩanĩe? Mĩtĩ ĩmwe yĩkalaa myaka ngili mbingĩ. Andũ maĩle kwĩthĩwa me na vinya mwingĩ mũno nĩ kana mekale ĩvinda yĩasavĩte ũu. Na eka ũu, makatw’ĩka meĩkala kũilye ũndũ wathani wa Isaia wathanĩte, wĩthĩa no ũndũ ũmwe na mailye valatiso! Na vate nzika, wathani ũsu ũkeanĩa!

15. Nĩ moathimo amwe meva mathaniwe ĩvukunĩ ya Isaia?

¹⁵ Sũanĩa ũndũ mawatho ala twaneenea monanasya kana ve valatiso tweteele. Meonany’a kana nthĩ yonthe ĩkaathimwa nĩ Ngai. Ĩvindanĩ yĩu vai mũndũ ũkatelemw’a nĩ nyamũ, kana andũ me na mĩkanĩlye ta ya nyamũ. Ala matonaa, ala matew’aa, na ala onzu mamutha makavow’a. Andũ makeethĩwa matonya kwaka nyũmba syoo ene, na makeethĩwa matonya kũĩma na kũketha nesa. Makekala myaka mingĩ o na kwĩ mĩtĩ. Mbivilia nĩtwonasya nesa kana maũndũ asu makeanĩa. Ĩndĩ ve andũ matonya kwasya kana mawathani asu mayĩĩkĩĩthasya vyũ kana nthĩ ĩkatw’ĩka valatiso. Ũtonya kũmasũngĩa ata makwĩa ũu? Wĩ na kĩtumi kĩva kĩseo kya kwĩkwatya kana nthĩ ĩkatw’ĩka valatiso? Ũla mũndũũme wĩ nguma vyũ waaĩkala kũũ nthĩ nũtũnengete kĩtumi kĩseo.

16, 17. Nĩ ĩndĩĩ Yesũ wawetie ĩũlũ wa Valatiso?

¹⁶ Yesũ nde naĩ waaĩka, ĩndĩ nĩwatw’ĩĩwe  kũawa, na ooaiwe vamwe na Ayuti elĩ maĩ ing’endilĩ, kĩmwe kĩ ngalĩko ĩno na kĩla kĩngĩ ngalĩko ĩla ĩngĩ. Kĩng’endilĩ kĩmwe kĩtanakw’a nĩkyeetĩkĩlile kana Yesũ aĩ mũsumbĩ, na kyamwĩa atĩĩ: “Yesũ, wĩndilikana yĩla wĩvika ũsumbĩnĩ waku.” (Luka 23:39-42) Ũsũngĩo ũla Yesũ wanengie kĩng’endilĩ kĩu wĩ ĩandĩkonĩ ya Luka 23:43, na nũkonetye ĩvinda yaku yũkĩte. Asomi amwe ma matukũ aa maalyũlĩte ũsũngĩo wa Yesũ atĩĩ: “Nĩ w’o nĩngũkwĩa, ũmũnthĩ ũkeethĩwa vamwe nakwa Valatiso.” Nĩwoona ndeto “ũmũnthĩ”? Yesũ endaa kwonany’a ata? Andũ mawetaa maũndũ me kĩvathũkany’o.

¹⁷ Ithyomonĩ mbingĩ sya ũmũnthĩ, ũvano wa comma (,) nũtũmĩawa nĩ kana ũtetheesye mũndũ aelewe nesa kĩla sendenzi ĩkũneenea. Ĩndĩ mavukunĩ ma tene vyũ ma Kĩkiliki, movano ta asu mayakothaa kũtũmĩka. Nũndũ wa ũu, nĩtũtonya kwĩkũlya atĩĩ: ‘We Yesũ aasya, “Nĩ w’o nĩngũkwĩa, ũmũnthĩ ũkeethĩwa vamwe nakwa Valatiso”? Kana aasya, “Nĩ w’o nĩngũkwĩa ũmũnthĩ, ũkeethĩwa vamwe nakwa Valatiso”?’ Aalyũli mekĩaa comma kwĩanana na kĩla mo meũsũanĩa Yesũ ta wawetaa. Nũndũ wa ũu, imwe sya Mbivilia ila ikothaa kũtũmĩwa ũmũnthĩ syĩkĩaa comma mbee wa “ũmũnthĩ” na ingĩ ĩtina wa “ũmũnthĩ.”

18, 19. Nĩ kyaũ kĩtũtetheeasya kũelewa kĩla Yesũ wawetaa?

¹⁸ Ĩndĩ lilikana kana Yesũ nĩwatavĩtye aatĩĩi make ndeto ii: “Mwana wa mũndũ akeethĩwa nthĩnĩ wa ngoo ya nthĩ mĩthenya ĩtatũ na matukũ atatũ.” Na nĩwasyokie asya atĩĩ: “Mwana wa mũndũ ethi kũnenganwe mokonĩ ma andũ; nao makamũaa, na mũthenya wa katatũ akathayũũkw’a.” (Mt. 12:40; 16:21; 17:22, 23; Mko. 10:34) Mũtũmwa Vetelo aandĩkie kana ũndũ ũsu nĩweanĩie. (Meko 10:39, 40) Kwoou vai Valatiso Yesũ waathi mũthenya ũsu we na kĩng’endilĩ kĩu makwie. Yesũ nĩwekalile “Mbũanĩ [kana “Andesi”]” mĩthenya kauta nginya yĩla Ngai wesie kũmũthayũũkya.​—Meko 2:31, 32, NWT; maelesyo ma kwongeleela. *

¹⁹ Kwoou yĩla Yesũ wathaa kĩng’endilĩ kĩu ĩũlũ wa Valatiso, ambĩĩe na kũkĩtavya ndeto ii: “Nĩ w’o nĩngũkwĩa ũmũnthĩ.” O na ĩvindanĩ ya Mose andũ nĩmaneenaa ũu. Kwa ngelekany’o, Mose aisye atĩĩ: “Ndeto ii, ila ngũkwĩaĩa ũmũnthĩ, ikeethĩwa ngoonĩ yaku.”​—Kũt. 6:6; 7:11; 8:1, 19; 30:15.

20. Nĩ kyaũ kĩkwonany’a kana nĩtũeleetwe nesa kĩla Yesũ wawetie?

²⁰ Mũalyũli ũmwe wa Mbivilia wa kuma kĩsionĩ kĩla Yesũ wekalaa aisye ũũ ĩũlũ wa ndeto ila Yesũ watavisye kĩng’endilĩ kĩu: “Ndeto ĩla yaĩle kũkindĩlĩĩlwa mũsoanĩ ũũ nĩ ‘ũmũnthĩ.’ Kwoou mũsoa ũsu waĩle kwĩthĩwa waĩtye ũũ, ‘Nĩ w’o nĩngũkwĩa ũmũnthĩ, ũkeethĩwa vamwe nakwa Valatiso.’ Yesũ athanie mũthenya ũsu, ĩndĩ watho ũsu wesaa kwĩanĩa ĩtina.” Mũalyũli ũsu asyokie asya kana ĩvindanĩ yĩu andũ ma kĩsio kĩu makothaa kũneena ũu, kwonany’a kana mũndũ “nĩwathana ũndũ mũthenya mũna na ndakaema kũwĩanĩsya.” Kĩu nĩkyo kĩtumi Mbivilia ĩmwe ya myaka ta 1,600 mĩvĩtu ya kĩthyomo kya nthĩ ya tene ya Silia ĩalyũlĩte ndeto isu sya Yesũ atĩĩ: “Ameni, nĩkũtavya ũmũnthĩ kana ũkeethĩwa nakwa Mũũndanĩ wa Eteni.” Ithyonthe nĩtwaĩle kwĩkĩwa vinya nĩ watho ũsu.

21. Nĩ ũndũ wĩva kĩla kĩng’endilĩ kĩtaathwa, na nĩkĩ?

²¹ Yĩla Yesũ waneenaa na kĩng’endilĩ kĩu ĩũlũ wa Valatiso, ndawetaa ĩũlũ wa kũthi ĩtunĩ. Twĩsĩ ũu ata? Mbee, kĩng’endilĩ kĩu kĩyeesĩ kana Yesũ nĩwaĩ anatianĩa ũtianĩo na atũmwa make aĩkĩĩku kana makeethĩwa nake Ũsumbĩnĩ wa ĩtunĩ. (Luka 22:29) O na ĩngĩ, kĩng’endilĩ kĩu o na kĩyaĩ kĩvatise. (Yoa. 3:3-6, 12) Kwoou no twasye kana no  nginya Yesũ ethĩwe awetaa valatiso ya kũũ nthĩ. Ĩtina wa myaka yĩana ũna, mũtũmwa Vaulo nĩwawetie ĩũlũ wa mũndũ “wambatiw’e alikw’a Ũseonĩ,” kana valatiso. (2 Ako. 12:1-4) O na kau Vaulo na atũmwa ala angĩ aĩkĩĩku nĩmanyuvĩtwe methi ĩtunĩ kũsumbĩka vamwe na Yesũ, kĩng’endilĩ kĩu kĩyaĩ ũtalonĩ ũsu. Na eka ũu, Vaulo aneenaa ĩũlũ wa valatiso yaĩ mbee. * Yo valatiso ĩsu yaĩ yĩthĩwe kũũ ĩũlũ wa nthĩ? Na we ũkamĩlika?

22, 23. Nĩ wĩkwatyo wĩva ũtonya kwĩthĩwa naw’o?

²² Lilikana kana Ndaviti nĩwawetie ĩũlũ wa ĩvinda ‘ala alũngalu makatiĩwa nthĩ.’ (Sav. 37:29; 2 Vet. 3:13) Ndaviti awetaa ĩvinda andũ ĩũlũ wa nthĩ makekala me alũngalu o ũndũ Ngai wendaa. Wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Isaia 65:22 waĩtye atĩĩ: “O tondũ mũtĩ wĩan’ya mĩthenya now’o kũkethĩwa mĩthenya ya andũ makwa.” Kĩu kĩonany’a kana andũ makekalaa myaka ngili na ngili. We nũkwona ũu ta ũkekĩka? Ndũkaema kwĩanĩa nũndũ kwĩanana na Ũvuan’yo 21:1-4, Ngai akaathima andũ, na ũathimo ũmwe wathĩtwe andũ alũngalu ala makethĩwa kw’o ĩvinda yĩu nĩ kana “kĩkw’ũ kĩikethĩwa vo ĩngĩ.”

²³ Kũvikĩĩa vau, nĩtũkũelewa nesa kĩla Mbivilia ĩeleetye ĩũlũ wa Valatiso. Atamu na Eva nĩmeeyanangĩie weethĩa mayamba kwĩkala Valatiso tene na tene, ĩndĩ nthĩ ĩkatw’ĩka valatiso ĩngĩ. O tondũ Ngai wathanie, andũ ĩũlũ wa nthĩ makaathimwa. Ndaviti nĩwaveveewe aandĩka kana ala auu na ala alũngalu makatiĩwa nthĩ, na makamĩkala tene na tene. Wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Isaia nĩwaĩle kũtuma twĩthĩwa na wendi mwingĩ wa kwĩsa kũtanĩa moseo ala me mbee witũ. Tũkatanĩa moseo asu ĩndĩĩ? Tũkamatanĩa yĩla kĩla Yesũ wathie ũla Mũyuti waĩ kĩng’endilĩ kĩkeanĩa. O naku nũtonya kwĩsa kũlika Valatiso, kana Nthĩ Nzaũ. Ĩvinda yĩu nĩw’o ndeto ii syataviw’e ala aeni maĩ ũla ũmbanonĩ mũnene waĩ Korea ikeanĩa: “Tũkoonana Valatiso!”