Nasyaiwe Mwei wa 4, 1951, taoninĩ ya Nairobi, Kenya. Asyai makwa maumĩte India na maĩ ma ndĩni ya Sikh. Ĩthe-akwa aĩ na iveti ilĩ. Inyia-akwa, ũla nĩwe waĩ kĩveti kya mbee vai ũndũ waĩ eka ĩũlũ wa ũndũ ũsu. E na kĩveti kĩu kĩngĩ makothaa kũsyaa vakuvĩ ĩvinda yĩmwe. Kwoou tweanie twĩ aingĩ, syana ila twasyaanĩwʼe, na sya kĩveti kĩu kĩngĩ kya ĩthe-akwa, o vamwe na kĩmwana kya mwana-a-inya wa ĩthe-akwa. Kwa ũkuvĩ, tweanie twĩ mũonza. Mwaka wa 1964, navikya myaka 13 oou, ĩthe-akwa nĩwakwie.

Kũmantha Ũsili wa Katĩ

 Ndiana nĩnoonaa kwitũ ve mathĩna maingĩ na amwe mayonwʼa kyende. Ĩtina yĩla nesie kwĩmanyĩsya Mbivilia, nambĩĩie kwona mũsyĩ witũ ũvwʼanene na ngewa ya Lea na Lakeli. Mũsyĩ witũ nĩwakuaa athũkũmi ma Kenya naĩ, na twamanyĩĩtwʼe kũmonaa me ma kĩlasi kya nthĩ. Ĩthe witũ endaa tũtume ndũũ na atũi maitũ ala maumĩte Europe, aasya no twĩmanyĩsye maũndũ maingĩ kuma kwoo. Ĩndĩ ndendaa tũiwetanĩwʼa na andũ ma Africa nũndũ asũanĩaa vai kĩndũ mesa kũtũmanyĩsya. O na tũyendekaa tũituma ndũũ na andũ ma Pakistani, nũndũ matalawa ta amaitha maitũ. Nendaa mũno kwona andũ onthe maikuwa nesa, na noonaa woni ũsu wa ĩthe-akwa ũte mũseo.

 Ndĩni ya Sikh yambĩĩiwʼe mũthyanĩ wa myaka ya 1400 nĩ Guru Nānak. Nĩneetĩkĩlanaa na momanyĩsyo ma Nānak, o vamwe na ũmanyĩsyo wa kana kwĩ Ngai ũmwe wa wʼo. Ĩndĩ ũsili ũte wa katĩ ũla noonaa katĩ wa andũ ma ndĩni ĩsu nĩwatumaa nona ve vandũ ve thĩna.

 Kĩu tikyo kyanthĩnasya kĩ kyoka. Nũndũ ndĩni ya Sikh yeethĩĩtwe vo kwa myaka maana meana ũna, mavinda maingĩ neekũlasya: ‘Kwaĩ kyaũ mbee wa vau? Nĩ nzĩa yĩva ya mbee vyũ ya ũthaithi Ngai weetĩkĩlĩte?’ Mũsyĩ witũ waanĩkĩte tũlenda twaĩ na mavisa ma atongoi ma tene ma ndĩni ya Sikh. Ĩndĩ neekũlasya: ‘Twĩsĩ ata kana mailye ũu? Nĩkĩ mũndũ waĩlĩte kũkumanĩa visa syoo o tondũ mũsyĩ witũ na andũ angĩ meekaa, namo atongoi asu mamanyĩasya ĩũlũ wa ũthaithi wa Ngai ũmwe wa wʼo?’

 Mwaka wa 1965, yĩla naĩ na myaka 14, mũsyĩ witũ nĩwathamĩĩie India. Maũndũ mayaĩ laisi kũu nũndũ tũyaĩ na mbesa mbingĩ. Ĩtina wa mwaka ũmwe ũu, nĩtwambĩĩie kũthamĩĩa England o kavola kwa kavola. Twathamaa andũ elĩ elĩ, na twatũie Leicester.

 Nĩ na myaka 16, nĩnambĩĩie kũthũkũmaa mawĩa ma moko na kũthi ilasi sya ũtukũ nĩ kana nĩendeesye masomo makwa, ala mambĩte kũũngama. Ĩndĩ o nakwʼo kũu nathũkũmaa nĩnoonaa athũkũmi amwe maikuwa naĩ. Kwa ngelekanyʼo, athũkũmi ala maneenaa kĩsũngũ maĩvawa nesanga kwĩ ala mathamĩĩe kũu. Nũndũ wa kwenda ũsili wa katĩ, nĩnavangĩthisye aka meana ũna mathamĩĩe kũu, maandamane nĩ kana maĩvwe ũndũ ũmwe na ala angĩ. Nendaa mũno kwona kĩla mũndũ aikuwa nesa.

Kũkwata ũsũngĩo

 Nakomanie na Ngũsĩ ya mbee mwaka wa 1968 yĩla aũme elĩ Ngũsĩ makũnangie mũomo wakwa. Watho wa kana Ũsumbĩ ũkatuma andũ onthe makuwa nesa nĩwambendeeisye mũno. Ĩtina, ũmwe woo nĩwasyokie na kĩveti kyake. Nĩnambĩĩie kwĩmanyĩsya nĩ na mwĩĩtu-a-inyia wakwa wĩtawa Jaswinder na mwĩĩtu-a-ĩthe wakwa wĩtawa Chani. Ĩtina wa kwĩmanyĩsya o masomo thanthatũ, nĩtweeyĩkĩĩthisye vyũ kana Yeova nĩwe Ngai ũla wa wʼo, Mbivilia nĩ Ndeto yake, na kana Ũsumbĩ wa Ngai nowʼo ũtonya kũtuma andũ onthe makwata ũsili wa katĩ.

 Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nĩtwavĩngiwe mũno nĩ andũ ma mũsyĩ. Ĩthe-akwa akwʼa, mwana-a-ĩthe wakwa nĩwe watwʼĩkie mũtwe wa mũsyĩ. Nĩwathingʼĩĩiwʼe nĩ inyia-ake ambĩĩe kũtũvĩnga. Avũaa tũlinawa Jaswinder na Chani mũno, aitũtheelanga na iatũ syĩ na mũthya wa kyũma. Nĩweesĩ ndesa kũmbũa nũndũ naĩ na myaka 18, na mĩao nĩyanengete ũthasyo mũna, ĩndĩ aĩ atonya kwĩka tũlinawa ũndũ ũkwenda. Ve ĩvinda woosie Mbivilia, amĩvingũa, amĩkwatya mwaki, na amĩkya ũthyũnĩ woo, aĩtye, “Kũlyai Yeova ũsu wenyu avosye ũ mwaki!” Ĩvindanĩ yĩu, nĩtwaendete maũmbano mavinda meana ũna twĩvithĩte. Na nĩtwendaa mũno kũthũkũma Ngai ũla wa wʼo, Yeova. Ĩndĩ ũu woonekaa ũtatonyeka nũndũ wa ũvĩnganĩsya ũla waĩ mũsyĩ. Kwoou nĩtwatwie kuma mũsyĩ tũthi vandũ vangĩ ve ũsũvĩo. Tweekie ũu ata?

 Nĩtwambĩĩie kũvitha mbesa imwe ila twanengwa sya lĩu wa mũthenya na sya tikiti wa ngalĩ, o vamwe na mũsaala ũmwe wakwa, o na kau naaĩle kũnenga kĩveti kĩu kya kelĩ kya ĩthe-akwa wʼonthe. Nĩtwathooie mĩvuko ĩtatũ nene na twamĩia vandũ vangĩ, na o kavola kwa kavola twaendeea kwĩkĩa ngũa sitũ vo. Mweinĩ wa 5, 1972, Jaswinder aangĩe kũvikya myaka 18, twaĩ na ndola 260, na kwoou nĩtwalikile ngalĩ ya mwaki twathi Penzance ĩla yĩ ngalĩko ya ĩtheo welekele ũthũĩlonĩ wa sua wa England. Twavika Penzance, nĩtwakũnĩie Ngũsĩ sya kũu simũ. Ana-a-asa matũthokisye na ũtanu mũno. Nĩtwakwatie mawĩa meana ũna, ala nĩ vamwe na kũthambya makũyũ, nĩ kana wĩthĩe no tũĩve nyũmba na tũyĩkala kũu.

 Nĩtwaendeeie kũmanyĩwʼa Mbivilia nĩ Harry vamwe na mũka Betty Briggs, ala maĩ akũũ. Mwei wa 9, 1972, o twĩ o kũu tweevithĩte, nĩtwavatisĩiwe ndianĩ nini yaĩ ungu wa ngyukwaa ya Nyũmba ya Ũsumbĩ ya Truro. Chani nĩwoosie ũvainia, na nĩ na Jaswinder twamũkwata mbau kwa kwĩanĩsya mavata make.

Kũtavanyʼa Kũla kwĩ na Vata Mũnene wa Atavanyʼa

 O na kau Harry na Betty maĩ na myaka mĩongo nyanya na kĩndũ, nĩmakothaa kũthi kũtavanyʼa kĩthamanĩ kĩtawa Scilly, kĩla kĩ vakuvĩ na ũtee wa ũkanga ngalĩko ya ĩtheo ya England. Ngelekanyʼo yoo yatumie twĩthĩwa na mea ma kwĩka o tamo. Na kwoou, mwakanĩ wa 1973, twamina kũea ngewa na Mwana-a-asa Skinner, o tondũ nĩwetie mwambĩĩonĩ, nĩtweesĩ kĩla twaaĩle kwĩka.

 Mwei wa 1, 1974, nĩtwakatie tikiti wa kũthi New Delhi, India, vala Mwana-a-asa Dick Cotterill watwĩtĩkĩlilye twĩkale nyũmbanĩ ya amisonalĩ. Chani nĩwaendeeie na ũvainia, nakwa nĩ na Jaswinder twongelanga ĩvinda yĩla twatũmĩaa ũtavanyʼanĩ.

 Ĩtina nĩtweeiwe tũthi Punjab, kĩsio kĩ ngalĩko ya ĩũlũ welekele ũthũĩlonĩ wa sua wa India, vala twekalile kwa kavinda nyũmbanĩ ya amisonalĩ taoninĩ ya Chandigarh na ĩndĩ twakomboa nyũmba yitũ. Noosie ũvainia Mwei wa 9, 1974 na natwʼĩka vainia wa mwanya 1975. Kũtavanyʼa nĩkwandetheeisye kũmanya kana vaĩ na vata mũnene wa mavuku ma kĩthyomo kya Punjabi nĩ kana andũ aingangĩ memanyĩsye ĩũlũ wa wendo wa Yeova na ũsili wake wa katĩ. Mwaka wa 1976, ovisi wa ũvonge wa India nĩwatũthokisye twĩ atatũ twambĩĩe kũalyũla mavuku kwa kĩthyomo kya Punjabi. Nũndũ tũyaĩ na kyavuleta na kombiũta, ũsu waĩ wĩa mũito mũno. Yaĩ no nginya tũandĩke na moko na tũisoma kĩla twaandĩka nĩ kana tũĩkĩĩthye kĩi mavĩtyo. Kuma vau, twathũkũmaa nyũmbanĩ ĩmwe ya kũmĩthya mavuku ĩla yaĩ na masinĩ ngũũ, vala twavangaa ndeto ĩmwe kũthi ĩla ĩngĩ.

Naĩ Mũtanu o na Kau Naĩ na Mathĩna ma Mwĩĩ

 Maũndũ maitũ maalyũkile na mĩtũkĩ mũno. Jaswinder nĩwakomanie na mwana-a-asa ũmwe amũtwaa, na mathamĩĩa Canada. Chani atwaiwe nĩ mwana-a-asa ũmwe wa Germany ũla wookie kũtembea kuma Amelika, na mathamĩĩa kũu. Nakwa nĩnawaie mũno na nasyoka England Mwei wa 10, 1976. Inyia-akwa na mwana-a-mwaitũ ala matavĩngaa ũwʼo, nĩmambosie nĩkale namo taoninĩ ya Leicester. Nĩnakwatĩkanie na ũwau wĩtawa Evans syndrome, ũla wanangaa blood cells. Nendekaa kũiitwa kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo, o vamwe na kumwʼa wasyũngũ. Yaĩ no nginya nĩũngamye ũvainia.

 Namũvoyie Yeova kuma ngoonĩ namwĩa kana neewʼa kavaa ngasyokea ũthũkũmi wa ĩvinda yonthe. Na nĩwʼo neekie! O na kau ũwau ũsu nĩwookĩlaa mavinda kwa mavinda, nĩnathamĩĩie Wolverhampton mwakanĩ wa 1978, na nambĩĩa kũvainia kĩsionĩ kĩneenawa mũno kĩthyomo kya Punjabi. Nĩtwaandĩkie na moko valũa sya kũthokya andũ ũmbanonĩ na twasyumĩthĩsya ndũkanĩ syaĩ vakuvĩ. Na ĩndĩ twainenga andũ ala manenaa kĩthyomo kya Punjabi, tũmathoketye moke kwĩthukĩĩsya ũvoo wa andũ onthe. Yu nthĩ ya Britain kwĩ ikundi itano sya kĩthyomo kya Punjabi na tũkundi tũtatũ.

 Ovisi wa ũvonge wa Britain nĩweesĩ kana naĩ mũalyũli wa Punjabi nĩ India. Kwoou ovisi ũsu nĩwangũnĩie simũ mũthyanĩ wa myaka ya 1980. Nĩnambĩĩie kũendaa Mbetheli ya London ngatetheesye kũseũvya mĩao ya kũandĩka kĩthyomo kya Punjabi. Mĩao ĩsu yĩtawa Gurmukhi. Naĩ na maũndũ maingĩ nũndũ yaĩ no nginya nĩmanthĩe, nĩsũvĩe Mami ũla waĩ vaasa, na ndiendaa Mbetheli kwondũ wa wĩa ũsu. Ĩndĩ waĩ ũndũ wa kwendeesya mũno kũthũkũma Mbetheli.

 Mwei wa 9, 1991, nĩnathokiwʼe nĩtwʼĩke ũmwe wa mũsyĩ wa Mbetheli na nĩthũkũmae wĩanĩ wa kũalyũla mavuku maeleetye Mbivilia kĩthyomonĩ kya Punjabi. Ndyeekwatĩtye kana ũndũ ũsu no wĩthĩwe! Neewʼa ndeanĩĩe kĩanda kĩu, naĩ mũwau, na nĩnavĩtũkĩtye myaka ĩla yendekaa nĩ kana mũndũ athi Mbetheli. Ĩndĩ, Yeova nĩwanengie kĩanda kĩu kya kwendeesya. O nĩendeee kũtanĩa kũthũkũma Mbetheli, mathĩna makwa ma mwĩĩ nĩmaendeeie kwongeleka. Nĩnakwatiwe nĩ mathĩna makonetye nthakame mavinda maingĩ, o nĩendeee na chemotherapy na ũiiti ũngĩ. Ndakĩtalĩ ila syambiitaa nĩsyendeeiwʼe mũno nĩ kwona ũndũ naendeee kwĩwʼa kavaa, nginya syambĩta nĩthi semina yaĩ na matakĩtalĩ ta 40, sivitalĩnĩ ĩmwe nene ya London. Nĩnaneeneie kwa ndatĩka 10, woni wakwa ĩũlũ wa ũiiti ũte wa kũtũmĩa nthakame, na ĩndĩ veethĩwa na kĩlungu kya makũlyo na mosũngĩo kĩla kyatongoewʼe nĩ mwana-a-asa wa Ovisi wa Maũvoo ma Sivitalĩ.

 Mavindanĩ asu momũ, eĩtu-a-ĩthe makwa Jaswinder na Chani nĩmandwʼĩĩkaa mũno, o na mũsyĩ wa Mbetheli vamwe na anyanya angĩ maĩ vamwe nakwa. Matatwanĩ makwa onthe, Yeova nĩwambĩkĩaa vinya nĩendeee na kĩanda kyakwa.—Savuli 73:26.

Ũathimo wa Yeova Nũthuasya

 Myaka ĩsu 33 nthũkũmĩte Mbetheli nĩndetheesye ‘kũsama nĩsisye kana Yeova nĩ mũseo.ʼ (Savuli 34:8; Nthimo 10:22) Ngelekanyʼo sya ala akũũ maendeee kwĩthĩwa me aĩkĩĩku nimbĩkĩaa vinya mũno. Nasisya ĩtina, nĩndanĩĩte kwona aingĩ ma amanyĩwʼa makwa ma Mbivilia ala maneenaa kĩthyomo kya Punjabi maitwʼĩka athũkũmi aĩkĩĩku ma Yeova. Nĩnĩthĩawa na ngwatanĩo nzeo na andũ makwa ma mũsyĩ ma vakuvĩ. Inyia-akwa na mwana-a-mwaitũ ti Ngũsĩ, ĩndĩ mami akothaa kwasya, “Kwa wʼo nĩwĩyumĩtye ũmũthũkũme Ngai.” Na yĩla natwie kuma Mbetheli ngamũsũvĩe nũndũ nĩ mũkũũ, mwana-a-mwaitũ aisye: “Ũtethasya wĩa mũseo. Ĩkala kũu.” O na kau mami ekalaa nyũmbanĩ ya kũsũvĩa awau yĩ vaasa na Mbetheli, nĩnĩendaa kũmwona mavinda maingĩ ũndũ vatonyeka.

 Yĩla nesa kũkomana na ĩtatwa thayũnĩ, nĩtavasya atĩĩ: ‘Kamal Ndũkakĩe. Yeova nĩ ngao yaku. Ĩtuvi yaku yĩkeethĩwa yĩ ĩnene.’ (Mwambĩlĩĩlyo 15:1) Nĩmũtũngĩa Yeova, “Ngai ũla ũsilaa katĩ” mũvea mũno nũndũ wa kwendeewʼa ninyie nĩ o kelĩtu kanini na nũndũ wa kũnenga wĩa mũseo wa kũtethya thayũnĩ wakwa. (Isaia 30:18) Na neteele mũno ĩvinda yĩla vate mũndũ ũkasya “Nyie nĩ mũwau.”—Isaia 33:24.