Yo kana kaku kendete kũsoma katũmĩĩte kyaũ—nĩ syĩndũ ndumbĩthye-ĩ kana nĩ syĩndũ ta simũ?

 Amũika aingĩ monaa nĩ kavaa kũnyuva syĩndũ ta simũ. Mũsomi ũmwe wĩtawa Dr. Jean M. Twenge aandĩkie atĩĩ: “Andũ mamanyĩĩte o kũtina ũvano mũna syĩndũnĩ ta simũ nĩ kana masome ũvoo ũla mekwendaa kana mathi ĩthangũnĩ yĩngĩ mate kwananga saa, no mewʼe kũsoma ĩvuku kũimanosya mũno.” a

 Kũneena ũla wʼo, kũsoma ũtũmĩĩte syĩndũ ta simũ kwĩ ũseo wakwʼo. Mwanake wa myaka 20 wĩtawa John, aĩtye atĩĩ: “Sukulu ĩla naendie twasomaa tũtũmĩĩte mavuku ala makwatĩkanaa syĩndũnĩ ta simũ.” Ongeleele kwasya atĩĩ: “Ũvano wa kũmantha nĩwandetheeisye kũkwata ũvoo ũla nendaa na mĩtũkĩ.”

 Andũ ala masomaa matũmĩĩte syĩndũ ta simũ methĩawa matonya kũkwata na mĩtũkĩ syĩndũ ingĩ itonya kũmatethya. Kwa ngelekanyʼo, o kwa kũtina vandũ vana, ũla ũkũsoma ethĩawa atonya kũmanya kĩla ndeto yonanasya, akathaũka ũvoo ũlekotiĩtwe, akeloela vitio ĩkonanĩtye na kĩla ũkũsoma, kana akakwata ũvoo ũngĩ mwingangĩ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ũu nĩ kwasya kana mũndũ ndamba kũtetheka mũno asoma ũvoo mũtumbĩthye?

 Yĩla amwe mekwenda kwĩmanyĩsya kwa ũliku, monaa nũseo makasoma ũvoo mũtumbĩthye. Nĩkĩ?

•   Nĩ kana kĩlĩko kĩikelelũke. Mwanake wa mũika wĩtawa Nathan aĩtye, “Kaingĩ yĩla ngũsoma ũvoo syĩndũnĩ ta simũ na vayumĩla ũvoo wa matangaso, nĩwʼaa kĩlĩko kyakwa kyeelelũka.”

   O nake Karen, ũla wĩ myaka 20, ethĩawa na thĩna ũsu. Aĩtye atĩĩ: “Yĩla ngũsoma ũvoo simũnĩ kana tambuletinĩ, wĩthĩaa nĩ laisi kwelelũka na ndivingũa ũvoo ũngĩ ndeĩvangĩte kũsoma kana ndyĩwʼa nditatĩka kũthaũka ĩthaũ ĩna.”

   Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Tũmĩa ĩvinda yaku nesa vyũ ũndũ vatonyeka.”—Akolosai 4:5, Phillips.

   Sũanĩa ũndũ ũũ: Yo kana kaku nĩkethĩawa katonya kwĩsiĩĩa yĩla vaumĩla maũvoo matonya kũkelelũkya yĩla keũsoma kana kwĩmanyĩsya katũmĩĩte simũ kana syĩndũ ingĩ ta isu? Ethĩwa kaitonya kwĩka ũu, ũtonya kwĩka ata ũkatetheesye?

   Kaũndũ ũtonya kwĩka: Tetheesya mwana waku amanye kana yĩla weetĩkĩla kwelelũkwʼa nĩ simũ kana syĩndũ ingĩ ta isu, akakuaa ĩvinda yĩasanga aikaamina wĩa wake na nũndũ wa ũu akeethĩawa na ĩvinda yĩtatoetye ya kwĩka maũndũ ala angĩ ũkwendaa kwĩka.

•   Nĩ kana ũkwate ũmanyi. Ĩvuku Be the Parent, Please yaĩtye atĩĩ: “Ũkunĩkĩli mwingĩ wonanĩtye kana yĩla andũ masoma ũvoo mũna matũmĩĩte syĩndũ ta simũ, maiũeleawa nesanga ta yĩla maũsoma syĩndũnĩ ndumbĩthye.”

   Kĩtumi kĩmwe nĩ kana andũ ala masoma ũvoo matũmĩĩte syĩndũ ta simũ mavinda maingĩ masomaa na mĩtũkĩ o mavĩtĩte vandũ va kũvindĩĩsya nesa ĩũlũ wa kĩla meũsoma. Mũandĩki wĩtawa Nicholas Carr aĩtye: “Indanetinĩ twendaa kwĩmanyĩsya ũvoo mwingĩ na mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka.” b

   Nĩwʼo kana mavinda amwe kũsoma ũvoo na mĩtũkĩ nĩkũtethasya. Ĩndĩ Carr aĩtye thĩna nĩ kwĩka ũu “kũkatwʼĩka nzĩa yitũ ĩla nene ya kũsoma.” Nũndũ wa ũu, mwana waku no ethĩwe na kĩmanyĩo kya kũsomaa ũvoo na mĩtũkĩ avĩtĩte na ate kũelewa kĩla ũvoo ũsu ũkwonanyʼa.

   Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Vamwe na kwosa kwaku kwʼonthe ĩyosee ũmanyi.”—Nthimo 4:7.

   Sũanĩa ũndũ ũũ: Ũtonya ata kũtetheesya mwana waku ekae ũkunĩkĩli mũnango ĩũlũ wa ũvoo mũna, ethĩwe eũsoma wĩ mũtumbĩthye kana syĩndũnĩ ta simũ?

   Kaũndũ ũtonya kwĩka: Ĩyĩkĩĩe mĩvaka. Ti nginya ũsomae ũtũmĩĩte ũvoo mũtumbĩthye wʼoka kana syĩndũ ta simũ syĩ syoka. Syonthe nitethasya. O na ĩngĩ, maũndũ amwe makwatĩkanaa simũnĩ no maũtetheesye kũelewa kwa nzĩa yĩ laisi ũvoo ũla ũkwĩmanyĩsya. Kwoou, ũiea ngewa na syana syaku ndũkendeesye nzĩa ĩmwe yĩla ũũneenea ũseo kana ũthũku wa kũtũmĩa nzĩa isu syelĩ sya kũsoma. O na ĩngĩ, lilikana kana kĩla kana ke kĩvathũkanyʼo.

•   Nĩ kana ũlilikane kĩla wasoma. Ũvoo ũmwe waandĩkiwe ĩkasetinĩ ya Scientific American nĩ Ferris Jabr waĩtye, nĩvatonyeka yĩla twasoma tũtũmĩĩte syĩndũ ta simũ “kĩlĩko kitũ kĩnoaa mũnango . . . na ũyĩthĩa ti laisi kũlilikana ũvoo ũla twasoma,” twaelekanyʼa na kũsoma ũvoo mũtumbĩthye.

   Kwa ngelekanyʼo, kũsoma ũvoo mũna ĩvukunĩ ĩtumbĩthye, nĩkũtonya kũũtetheesya ũlilikane ũndũ mũna wa vata nũndũ nũlilikene wawonie ĩthangũnĩ yĩva. Ũsu ũkeethĩawa wĩ ũvano wa kũũlilikanyʼa vala ũkakwata ũvoo ũsu ĩvinda yĩngĩ wawenda.

   Kwongela kĩu, ala mekaa ũkunĩkĩli monanĩtye kana ala masomaa ũvoo mũtumbĩthye nĩmakothaa kũelewa mũnango kĩla masoma. Malilikanaa ũvoo ũsu nũndũ nĩmaũeleetwe nesa.

   Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Sũvĩa ũĩ mwĩanĩu na kĩlĩko.”—Nthimo 3:21.

   Sũanĩa ũndũ ũũ: Nĩvethĩawa ve vinya kwa mwana waku kũelewa kana kũlilikana kĩla ũsomie kana wĩmanyĩisye? Ethĩwa vailye ũu, ũtonya kũtetheesya ata mwana waku aĩlangye ũndũ wĩmanyĩasya? Kwĩmanyĩasya atũmĩĩte ũvoo mũtumbĩthye no kũmũtethye?

   Kaũndũ ũtonya kwĩka: Sũanĩa ũndũ mwana waku ũkũtetheka vandũ va nzĩa ĩla ũkwenda kũtũmĩa ayĩmanyĩsya. Andũ nĩmakothaa kwongeleela mautĩĩo yĩla meũweta ũtonyi woo wa kũsoma matũmĩĩte syĩndũ ta simũ.