Veva mũtheu nĩ vinya ũla Ngai ũtũmĩaa kwĩka maũndũ. (Mika 3:8; Luka 1:35) Ngai nũtũmaa veva wake mũtheu kana kwa ndeto ingĩ akanengane vinya wake nĩ kana eanĩsye kĩeleelo kyake.—Savuli 104:30; 139:7.

 Mbivilianĩ, ndeto “veva” ĩalyũlĩtwe kuma ndetonĩ ya Kĩevelania ruʹach na ya Kĩkiliki pneuʹma. Mavinda maingĩ, ndeto isu syonanasya vinya wa Ngai kana veva wake mũtheu. (Mwambĩlĩlyo 1:2) Ĩndĩ o na vailye ũu, Mbivilia nĩtũmĩaa ndeto isu kwonanyʼa maũndũ angĩ ta:

•   Mĩvevo kana mĩthũmũ.—Avakuki 2:19; Ũvuanyʼo 13:15.

•   Kĩseve.—Mwambĩlĩlyo 8:1; Yoana 3:8.

•   Vinya wa vata ũla ũtumaa syĩndũ syĩthĩwa thayũ.—Yovu 34:14, 15.

•   Mawoni ma mũndũ kana ũndũ ũilye ngoonĩ.—Motalo 14:24.

•   Ngai, kana syũmbe sya veva ta alaĩka.—1 Asumbĩ 22:21; Yoana 4:24.

 Maũndũ asu onthe meonanyʼa kana veva nĩ kĩndũ kĩtatonya kwoneka na metho ĩndĩ kĩanĩasya maũndũ matonya kwoneka. O ta ũu, veva mũtheu wa Ngai “ndũtonya kwoneka, o ta kĩseve, ĩndĩ wĩ ũtonyi wa kwĩka maũndũ.”—An Expository Dictionary of New Testament Words, by W. E. Vine.

 O na ĩngĩ Mbivilia yĩtĩte veva mũtheu wa Ngai “moko” kana “syaa” syake. (Savuli 8:3; 19:1; Luka 11:20; sianĩsya na Mathayo 12:28.) O tondũ mũndũ ũla wasaa syĩndũ ũtũmĩaa moko na syaa syake kũtethya wĩa, nowʼo Ngai ũtũmĩĩte veva wake mũtheu kwĩanĩsya maũndũ ta aa:

•   Kũmba matu na nthĩ.—Savuli 33:6; Isaia 66:1, 2.

•   Kũandĩkĩthya Mbivilia.—2 Vetelo 1:20, 21.

•   Kwĩanĩasya syama ila syeekiwe nĩ athũkũmi make ma tene vamwe na wĩa woo wa kũtavanyʼa.—Luka 4:18; Meko ma Atũmwa 1:8; 1 Akolintho 12:4-11.

•   Kũtetheesya andũ ala mamwĩwʼaa methĩwe na nguma nzeo.—Akalatia 5:22, 23.

Veva mũtheu ti mũndũ kana kyũmbe kya veva

 Kwa kwĩta veva mũtheu wa Ngai “moko,” “syaa” kana “mĩthũmũ,” Mbivilia yonanĩtye kana veva ũsu ti mũndũ. (Kuma 15:8, 10) Moko ma mũndũ ũla wasaa syĩndũ mayĩsa ũthũkũma matatetheewʼe nĩ kĩlĩko kana mwĩĩ ũla ũngĩ. O ta ũu, veva mũtheu ũtethasya wĩa kwosana na ũndũ Ngai waũtongoesya. (Luka 11:13) O na Mbivilia nĩyĩelekanĩtye veva mũtheu wa Ngai na kĩwʼũ na ĩkonanyʼa kana nũkonanĩtye na syĩndũ ingĩ ta mũĩkĩĩo na ũmanyi. Maũndũ asu onthe meonanyʼa kana veva mũtheu ti mũndũ kana kyũmbe kya veva.—Isaia 44:3; Meko ma Atũmwa 6:5; 2 Akolintho 6:6.

 Mbivilia nĩwetete masyĩtwa ma Yeova Ngai na mwana wake Yesũ Klĩsto, ĩndĩ vaiĩ vandũ ĩwetete ĩsyĩtwa ya veva mũtheu. (Isaia 42:8; Luka 1:31) Yĩla Sitivini wooniwʼe woni wa ĩtunĩ kwa nzĩa ya kyama, oonie o Ngai na Yesũ ĩndĩ ndaaona veva mũtheu. Mbivilia yaĩtye: “Ausũĩte veva mũtheu, asisya ĩtunĩ na oona ũtheu mũtisu wa Ngai, na oona Yesũ aũngamĩte kwʼokonĩ kwa aũme kwa Ngai.” (Meko ma Atũmwa 7:55) Veva mũtheu waĩ vinya wa Ngai ũla wamũtetheeisye Sitivini kwona woni ũsu.

 Ũmanyĩsyo wa ũvũngũ: Veva mũtheu (Holy Ghost) nĩ kyũmbe kya veva na nĩ kĩlungu kĩmwe kya Ũtatũ, o tondũ vonanĩtwʼe ĩandĩkonĩ ya 1 Yoana 5:7, 8 Mbivilianĩ ya King James version.

 Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya: Mbivilia ya King James version nĩyongelete ndeto ii ĩandĩkonĩ ya 1 Yoana 5:7, 8: “ĩtunĩ, Asa, Ndeto, Veva mũtheu (Holy Ghost): na me atatũ nĩ kĩndũ kĩmwe. Na ve atatũ ala maumasya ũkũsĩ ĩũlũ wa nthĩ.” Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, andũ nĩmekĩte ũkunĩkĩli na makamanya kana ndeto isu iyaandĩkwa nĩ mũtũmwa Yoana na kwoou iyaĩle kwĩthĩwa Mbivilianĩ. Vulovesa ũmwe wĩtawa Bruce M. Metzger aandĩkie ũũ: “Vai na nzika kana ndeto ii ti sya wʼo na iyaĩle kwĩthĩwa nthĩnĩ wa Ũtianĩo Mweũ.”—A Textual Commentary on the Greek New Testament.

 Ũmanyĩsyo wa ũvũngũ: Mbivilia yĩeleasya veva mũtheu ta mũndũ, na ũsu nĩ ũĩkĩĩthyo wa kana kwa wʼo nĩ mũndũ.

 Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya: Nĩwʼo kana mavinda amwe Mbivilia nĩyĩeleasya veva mũtheu ta mũndũ, ĩndĩ ũsu ti ũĩkĩĩthyo wa kana veva ũsu nĩ mũndũ kana kyũmbe kya veva. Kĩtumi nũndũ o na Mbivilia nĩyĩeleasya ũĩ, kĩkwʼũ, o na naĩ ta mũndũ. (Nthimo 1:20; Alomi 5:17, 21) Kwa ngelekanyʼo, ũĩ wĩĩtwe kana nĩwĩthĩawa na “mawĩa” na “syana,” na naĩ ĩkewa nĩsesengaa, ĩkoaa, na ĩkethĩwa na ĩtomo.—Mathayo 11:19; Luka 7:35; Alomi 7:8, 11.

 O ta ũu, yĩla mũtũmwa Yoana wawetaa ndeto sya Yesũ, eetie veva mũtheu “mũtetheesya” (paraclete) ũla waĩ atonya kũtongoesya, kũmanyĩsya, kũtaĩa, kũtavanyʼa, na kwĩwʼa. O na atũmĩie ndeto syĩkwonanyʼa “mũtetheesya” ũsu ta mũndũũme. (Yoana 16:7-15) Ĩndĩ eekie ũu nũndũ ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩalyũlĩtwe “mũtetheesya” (pa·raʹkle·tos) yonanasya kĩndũ kĩũme na kwoou no nginya yĩelewʼe kwa nzĩa ĩsu kwosana na mĩao ya ũandĩki ya Kĩkiliki. Ĩndĩ ĩandĩkonĩ yĩngĩ Yoana atũmĩie ndeto ya Kĩkiliki pneuʹma, na kwoou oonanyʼa kana veva mũtheu ti mũndũũme.—Yoana 14:16, 17.

 Ũmanyĩsyo wa ũvũngũ: Kũvatiswa ĩsyĩtwanĩ ya veva mũtheu kwonanasya kana veva ũsu nĩ mũndũ.

 Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya: Mavinda amwe Mbivilia ĩtũmĩaa “ĩsyĩtwa” kwonanyʼa ũkũmũ kana vinya. (Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 18:5, 19-22; Esita 8:10) Na ũu nowʼo andũ methĩawa mayonanyʼa yĩla matũmĩa ndeto sya Kĩsũngũ ila ialyũlawa “ĩsyĩtwanĩ ya mĩao.” Ũu ndwĩthĩawa ũyonanyʼa kana mĩao nĩ mũndũ. Kwoou, yĩla mũndũ wavatiswa ĩsyĩtwanĩ ya veva mũtheu, ũu wonanasya nĩwĩsĩ ũtonyi na kĩanda kya veva mũtheu nthĩnĩ wa kwĩanĩwʼa kwa kwenda kya Ngai.—Mathayo 28:19.

 Ũmanyĩsyo wa ũvũngũ: Atũmwa ma Yesũ na amanyĩwʼa angĩ ma ĩvinda yĩu maĩkĩĩaa kana veva mũtheu nĩ mũndũ.

 Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya: Mbivilia ndĩwetete ũndũ ũsu, o na isitoli ndyonanĩtye ũu. Ĩvuku Encyclopædia Britannica yaĩtye: “Veva mũtheu wambĩĩie kũelewʼa ta kyũmbe kya veva . . . ũmbanonĩ wĩtawa Council of Constantinople ũla weekiwe mwaka wa 381 ĩtina wa Klĩsto.” Vavĩtĩte myaka mbee wa 250 kuma mũtũmwa wa mũthya akwʼa.