Nzukũ imwe nĩ nthũku mũno, ta kwa ngelekanyʼo, kũneenewa maũndũ ma ũvũngũ matonya kũkwanangĩa ĩsyĩtwa. Ĩndĩ, o na ethĩwa tũinaneenewa maũndũ mathũku mũno, no tũũmĩe na mũno mũno ethĩwa twaneenewa naĩ nĩ mũndũ twĩ ndũũ!—Savuli 55:12-14.

 “Nĩnamanyie kana vaĩ mũnyanyawa waneeneaa naĩ ayasya kana ndithĩnĩkĩaa andũ ala angĩ. Ũndũ ũsu nĩwambũmĩisye mũno! Ndyaaelewa nĩkĩ wawetie ũndũ ũsu.”—Ashley.

 Ũwʼo: O na ethĩwa mũndũ ũla ũkũnyaĩĩkya nzukũ nĩ mũnyanyau wa vakuvĩ kana ti wa vakuvĩ, ndwĩsa kwĩwʼa mũyo wamanya kana andũ angĩ meneena maũndũ mathũku ĩũlũ waku.

 Andũ no maneene ĩũlũ wa ala angĩ nũndũ wa itumi siana ũna, ta kwa ngelekanyʼo:

 Kwendeewʼa nĩmo kuma ngoonĩ. Andũ nĩmendete kũmanya ala angĩ mũnango. Kwoou kĩu nĩkĩtumaa andũ maneena ĩũlũ wa angĩ. Na nĩkyo kĩtumi Mbivilia ĩtwĩkĩĩte vinya tũmanthe ‘kũunaʼ kana kwendeewʼa nĩ ala angĩ.—Avilivi 2:4.

 “Mavinda maingĩ andũ mendeeawʼa mũno nĩ kũneena ĩũlũ wa andũ angĩ!”—Bianca.

 “Nyie no nasye nĩnendete kũmanya ũndũ andũ ala angĩ maendeee, na kũneenea ĩũlũ wa maũndũ asu nĩ na andũ angĩ. Nĩwʼaa nditanĩa na ndyĩsĩ nĩkĩ.”—Katie.

 Kwĩkala mana. Ĩvindanĩ ya tene, ve andũ matatũmĩaa “ĩvinda yoo ya kũthũmũa ũndũnĩ ũngĩ eka kũneenea kana kwĩthukĩĩsya maũndũ meũ.” (Meko ma Atũmwa 17:21) Ũu nowʼo kũilye ũmũnthĩ!

 “Mavinda amwe yĩla vate ũndũ wĩkĩkĩte, andũ nĩmamanthaa kĩndũ matonya kũneenea.”—Joanna.

 Kwĩthĩwa na wia kana kwĩwʼa ũte mwĩanĩe. Mbivilia nĩtũkanĩtye ĩũlũ wa kwĩyĩelekanyʼa na ala angĩ. (Akalatia 6:4) Ũndũ wa kũmakya nĩ kana andũ amwe maminaa wia woo kwa kũnyaĩĩkya ndeto ite sya wʼo.

 “Mavinda maingĩ ala manyaĩĩkasya ndeto ite sya wʼo monanasya ũndũ mo mailye. O na ĩngĩ, ũu wonanasya kana nĩmekwĩwʼĩa kĩwĩu mũno mũndũ ũla meũneena ĩũlũ wake. Manyaĩĩkasya nzukũ nĩ kana meyĩĩkĩĩthye mo ene kana nĩ aseo kwĩ mũndũ ũsu.”—Phil.

 Ũwʼo: Wĩtĩkĩle kana ũlee, andũ makaneenaa ĩũlũ waku, o vamwe na ala angĩ.

 Ndwamba kũsiĩĩa maũndũ ala meũneenwa ĩũlũ waku, ĩndĩ no ũnyuve ũndũ ũkwĩka ĩũlũ wa ũndũ ũsu. Wamanya kana ve nzukũ iendeee kũnyaĩĩkwʼa ĩũlũ waku, ve maũndũ elĩ ũtonya kwĩka.

 ŨNDŨ WA 1: Ndũkaisũanĩe mũno. Mavinda maingĩ ũndũ ũla wa vata nĩ kũekana na ngewa isu, na mũno mũno ethĩwa nĩ syĩndũ ite va siĩ. Atĩĩa ũtao ũũ wĩ Mbivilianĩ: “Ndũkethĩwe wĩ mĩtũkĩ kũthata vevanĩ waku.”—Mũtavanʼya 7:9.

 “Ve ngewa yanyaĩĩkie mũno ya kana vaĩ kĩmwana twaĩ ndũũ, na tũyaĩ twaakomana! Waĩ ũndũ wa ũtumanu nginya neeka o kũtheka.”—Elise.

 “Kwĩthĩwa na nguma nzeo no kũũsianĩe na nzukũ. O na nzukũ syanyaĩĩkwʼa ĩũlũ waku, weethĩwa na nguma nzeo, no andũ anini makaiĩkĩĩaa. Ĩtina, ũwʼo ĩũlũ waku ndũkalea kũmanyĩka.”—Allison.

 Kaũndũ ũtonya kwĩka: Andĩka maũndũ aa (1) nĩ kyaũ kĩnawetiwe ĩũlũ waku na (2) ũndũ ũsu ũnatumie wĩwʼa ata? Yĩla ‘waneenanyʼa na ngoo yaku,ʼ no wone wĩ ũndũ wĩ laisi kũekana na ngewa isu.—Savuli 4:4

 ŨNDŨ WA 2: Neena na ũla ũnambĩĩisye nzukũ isu. Mavinda amwe, no wĩwʼe maũndũ ala maneenetwe ĩũlũ waku me maito mũno nginya ũkatwʼa kũneena na ũla ũnambĩĩie kũmaneena.

 “Waneena na andũ ala manaũsukaa no ũmatetheesye makamanya kana maũndũ ala manawetie nũnamamanyie. Kwongela ũu, no ũthĩnĩkĩe thĩna ũsu na maũndũ maiseũva.”—Elise.

 Ũtanamba kũthi kũneena na ũla ũnambĩĩisye nzukũ, no ũsũanĩe myolooto ĩno yĩ Mbivilianĩ na ũyĩkũlya makũlyo ala maatĩĩe.

•   “Ũla ũsũngĩaa atanamba kwĩwʼa, kwake nĩ ũtumanu.” (Nthimo 18:13) ‘Kwa wʼo nĩ na ũvoo wʼonthe ĩũlũ wa kĩla kĩnaendeeie? Nĩ ũndũ ũtonyeka mũndũ ũla ũnandavisye ĩũlũ wa i nzukũ akethĩwa atanaaelewa nesa kĩla ũneewie?’

•   ‘Ĩthĩwa wĩ mĩtũkĩ ya kwĩthukĩĩsya, ũte na mĩtũkĩ ya kũneena, na ũtathataa mĩtũkĩ.ʼ (Yakovo 1:19) ‘Yĩĩ nĩyo ĩvinda yaĩlĩte ya kũneena na ũla ũnanzukie? Kwa wʼo nĩngũthĩnĩkĩa ũndũ ũsu ũndũ vaĩlĩte? Kana wĩthĩwa wĩ ũseo ngamba kũeka ĩvinda yĩvĩte na ndiusya?’

•   “Kua ala angĩ o ũndũ ũkwenda maũkue.” (Mathayo 7:12, NET Bible) ‘Keka nue ũnasukanie wenda ũneenwʼe ata? We wenda kũneenea ũndũ ũsu wĩ vandũ vailye ata? We wenda ũneenwʼe ndeto iilye ata, na ũla ũkũneena naku ethĩwe ailye ata?’

 Kaũndũ ũtonya kwĩka: Ũtanamba kũneena na ũla ũnaũsukie, andĩka maũndũ ala ũvangĩte kũweta. Na ĩndĩ ĩtina wa kyumwa kĩmwe kana syumwa ilĩ, no ũsome kĩla waandĩkie, na ũisisya kana ve maũndũ ũkwenda kũvĩndũa. O na ĩngĩ, neenea mũvango waku wĩ na mũsyai waku kana o mũnyanya mũimu, na ũimũkũlya aũnenge ũtao.

 Ũwʼo: O ta maũndũ maingĩ ala twĩkaa thayũnĩ, nzukũ nĩ kĩndũ ũtatonya kũsiĩĩa. Ĩndĩ ũu ti kwasya kana syaĩlĩte kũũsumbĩka!