Manmano a Panagrana iti Managarudok a Mangnganup

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY CANADA

“KITAEM iti daydiay a karuotan!” siraragsak nga inyarasaasko. Agbilbilogkami idi ken ni baketko iti dakkel a Karayan Nechako iti makintengnga a British Columbia. Tagtagiragsakenmi ti buya ken uni ti di pay laeng naas-asak a let-ang. Pagammuan ta adda kellaat a nagparang tapno kemmegenna ti di naridam a liebre. Insigida a naglibas ti liebre. Idi nadlaw ti mangnganup ti kaaddami, nagsardeng biit. Kinusilapannakami ken nagngernger a kunam la no imbagana, “Gapu kadakayo, napukaw ti pamigatko.” Kalpasanna, siuulimek a nagpukawen iti kasamekan. “Ania daydiay?” inyimtuod ni baketko. “Maysa a lynx,” kinunak. Kalpasanna, iti daydi makapabang-ar ti anginna nga agsapa, nagkallangugan ti sabali pay a makapaseggar a ngernger ngem napapaut ken napigpigsa.

Manmano a Makita

Talaga a manmano daytoy a panagrana. Agdakdakiwas idi ti lynx kadagiti kabakiran ken kabambantayan iti intero a Makin-amianan a Hemispero, ngem ita, masarakan laeng daytan kadagiti naiputputong a rehion iti lubong. Napasingkedanen ti pannakakita iti daytoy iti nadumaduma a gundaway kadagiti nasulinek a kabambantayan ti Eurasia ken agingga iti ungto nga abagatan kas iti kabambantayan ti España. Ngem ti kaaduan kadagitoy ket masarakan idiay Siberia ken kadagiti naraber ken agaassideg a kabakiran ti makin-amianan a Canada ken Alaska. Kastoy ti kunaen ti maysa a reperensia a libro maipapan kadagiti atap a pusa: “Dua a klase a kabakiran ti kasapulan dagiti lynx a pagnaedanda a sinanam-ay: ti naraber a kabakiran dagiti nataengan a kaykayo tapno pagnaedan ken pagipasngayanda, ken ti naraber, nalasbang a karuotan ken naganus pay laeng a kakaykaywan a mabalin a paganupanda kadagiti liebre.”

Agarup mamin-innem a dakdakkel ti sumagmamano a nataengan a lynx ngem iti taraken a pusa iti balay ken pagat-luppo ti maysa a nataengan a tao. Ti maysa a kalakian iti Amianan nga America ket agtimbang iti 10 agingga iti 15 a kilo, ket 5 agingga iti 10 a kilo ti maysa a kabaian. Agarup  kagudua ti kadakkelda iti kasinsinda nga agnanaed iti Europa. Mabalin nga agingga iti 100 a sentimetro ti kaatiddog ti dadduma kadagitoy nga atap a pusa.

Karaman kadagiti nakadkadlaw a pakabigbigan ti lynx ket ti burboran a pingpingna a nakadkadlaw ti pannakaidumana iti kaaduan a kita ti pusa. Kunam la no managbabain ken nakaam-amo gapu iti ipasimudaag ti rupana, a narakrakab ken basbassit ngem iti kaaduan a pusa. No kalam-ekna, ti lynx iti Amianan nga America ket addaan iti naraber ken nalamuyot a burbor nga agarup 10 a sentimetro ti kaatiddogda ken gagangay a napusyaw a dapuen ngem nataytayengteng a dapuen ti sumagmamano a paset ti rupana. Mabalin a napusyaw a kayumanggi ken natayengteng a kayumanggi ti sumagmamano a paset ti bagi ti lynx iti Eurasia. Addaan met ti lynx iti nakadkadlaw nga ababa nga ipus a nangisit ti murdongna, nga agarup sangapulo a sentimetro ti kaababana. Madlawmo a dadakkel ken trianggulo ti sukog ti lapayagna a ti murdong dagitoy ket addaan iti atiddog a punggos ti nangisit a buok. Agserbi dagitoy kas antena, gapu ta tumulong dagitoy a mangsapul iti uni dagiti babassit nga anupenda.

Ti kinaeksakto ken kinalaingna nga aglemmeng ti makagapu a daytoy gagangay a managputputong a mangnganup ket makatiliw iti biktimana. Gapu kadagiti dadakkel a dapanna a kasla nasapatosan iti maibagay iti kaniebian nga addaan kadagiti lumnek a kuko, mabalin a laklakaenna ti  agtaray kadagiti takdang nga addaan iti agtatapaw a niebe. Makatulong dagiti karantiway ken napigsa a kamaudi ti lynx iti kellaat ken napartak a panagtarayna iti 2 agingga iti 3 a metro iti maminsan a panaglayaw. Makapusipos met a pabalinsuek iti tangatang tapno baliwanna ti direksionna bayat a kamkamatenna ti anupenna. Nupay kasta, masansan nga apagbiit laeng no kumamat. Agsanud ti lynx no dina makamakam ti anupenna kalpasan ti agarup maminlima a panaglagto. Kinapudnona, masansan a kamatenna ti tallo agingga iti sangapulo a liebre sakbay nga adda maanupna. Isu nga awan ti kanenna no di makaanup. No makaanupen, usaren ti lynx ti napigsa nga ababa a pangalna​—nga addaan iti 28 a ngipen, nga uppat kadagitoy ti saong a mausarna a kas imuko​—a pangbagsol iti tengnged ti biktimana.

Masansan a parbangon ken apagriwet ti panaganupna. Kas iti kaaduan a dadduma pay a pusa, makakita ti lynx uray no nasipnget. Kinapudnona, tapno makakita iti rabii, kasapulanna laeng ti kakanem iti kaadu a lawag a kasapulan ti tattao. Dagiti mata ti pusa ket addaan iti naisangsangayan a kulapot iti likudan ti tunggal retina, nga agserbi a kas sarming a mangiballatek iti lawag iti retina no kasapulan unay dayta. Gapu iti daytoy, kasla agrimat a holen ti langa dagiti matana no perrengennaka iti kasipngetan. Kastoy ti kunaen ti maysa a libro maipapan kadagiti atap a pusa iti lubong: “Agpannuray ti lynx iti panagkitada tapno makitada ti anupenda manipud iti addayo a distansia. Maipagarup a makakitada iti utot manipud iti distansia a 75 a metro, ken maysa a liebre nga snowshoe iti kaadayo a 300 a metro​—ad-adayo ngem iti kaatiddog ti tallo a pagay-ayaman iti football.”

Ti liebre nga snowshoe ti paborito ti lynx idiay Canada a kanen, ket dua kadagitoy ti promedio a patayenna iti kada tallo nga aldaw. Ti lynx a mataraonan a naimbag ket mabalin nga agbiag agingga iti 15 a tawen. Gapu ta oportunista a mangnganup, mangan met kadagiti pato, squirrel, tumatayab a grouse, utot ken kakabagian dagitoy a vole ken beaver. Pinasingkedan dagiti report a pumatay pay ketdi ti dadduma a lynx iti ugsa, isu nga agdinamagda a narungsot ken agresibo a mangnganup.

Pannakaawat ken Panangsalaknib iti Lynx

No nakasaganan nga agpaadu ti kabaian a lynx, ipakaammona daytoy babaen ti masansan a panagngerngerna, ken ti panagisbo wenno panagiblengna iti nadumaduma a lugar tapno makaibati iti angotna. Kalpasan ti pannakiasawana, aganakto iti agarup uppat a kuting ket, no maminsan, agingga iti pito no nawadwad ti taraonna. Makapainteres ta no nakirang ti taraon, babbabassit dagiti kuting.

Gapu ta sigud a naatap, liklikan ti lynx dagiti lugar a masansan nga asaken ti tattao. Nakatulong dagiti panagregget a mangsalaknib iti dayta tapno umaduda iti adu a lugar ti British Columbia. Kasta met a mabalin a makatulong ti moderno a napili a pamay-an ti panagpukan kadagiti kayo, agsipud ta tumaud dagiti karuotan kadagiti nabati a babassit a disso iti kabakiran. Kadagitoy ti mabalin a pagalaan dagiti liebre iti taraonda. Bayat nga umad-adu dagiti liebre, umad-adu met dagiti lynx.

Daytoy makapainteres a parsua ket napateg a paset ti komplikado a sistema ti ekolohia. Kas iti dadduma pay a mangnganup, agpannuray dayta iti anupenna. Sigun iti pananggupgop ti maysa a libro maipapan iti nakaparsuaan, ‘agpannuray met dayta iti ruot ken saringit a kanen dagiti anupenna. Kasta met nga agpannuray dayta kadagiti organismo iti daga ti kabakiran a mangbibiag kadagiti mula a kanen dagiti anupenna.’ Kinapudnona, ti kinarikut ti nakaparsuaan isurona kadatayo ti kinapateg ti panagbiag a maitunos iti aglawlawtayo ken ti panangsalaknibtayo iti dayta para kadagiti parsua a kas iti lynx.