Dagiti Tattao nga Agsapsapul iti Kinatalged

“Idi nagpatingga ti maika-20 a Siglo di simmardeng ti pannakaibukbok ti dara ken pannakaidadanes a nakapilitan dagiti tattao nga agtalaw tapno maikanawada ti biagda. Pinullo a milion a tattao ti simrek iti baro a milenio nga adda kadagiti kampo a pagkamangan ken dadduma pay a temporario a pagtaengan, ta mabutengda di la ket ta mapapatayda no iturturedda ti agsubli kadagiti pagtaenganda.”​—Bill Frelick, U.S. Committee for Refugees.

ADDA arapaap ni Jacob. Ar-arapaapenna ti maysa a lugar a sadiay makapagbiag dagiti tattao nga agkakappia, a sadiay di patayen dagiti bomba ti adu a kalding ti pamiliana, ken sadiay mabalinna ti ageskuela.

Imbaga dagiti kailianna a talaga nga adda kasta a lugar, ngem nakaad-adayo. Imbaga ni tatangna a napeggad unay ti agdaliasat, ngamin, natay ti dadduma iti dalanda gapu iti waw ken bisin. Ngem idi a ti kaarrubada a napapatay ti lakayna ket nagdaliasat a kadua ti dua nga annakna, inkeddeng met ni Jacob ti agdaliasat nga is-isuna.

Saan a nagawit ni Jacob iti taraon wenno kawes, ket iti immuna nga aldaw basta nagtartaray laeng. Adda dagiti naiwalang a bangkay iti dalan nga agturong iti kinatalged. Kabigatanna, naam-ammona ti maysa a babai a kailianna a nagkuna a mabalinna ti kumuyog kenkuana ken kadagiti kakaduana. Nagnagnada iti adu nga aldaw, a nanglabas kadagiti nagpanawan a purok. Naminsan, masapul a lasatenda ti tay-ak a namulaan kadagiti bomba, a nakatayan ti maysa a kaduada. Tapno mataraonanda, nanganda iti bulbulong.

Sangapulo nga aldaw kalpasanna, mangrugin a matay dagiti tattao gapu iti bisin ken bannog. Di nagbayag kalpasanna, binomba ida dagiti eroplano. Kamaudiananna, nakaballasiw ni Jacob iti beddeng ket nakadanon iti kampo a pagkamangan. Ages-eskuela itan, ket saanen a mabuteng iti ungor ti eroplano. Amin nga eroplano a makitkitana ita ket aglaonen iti taraon imbes a bomba. Ngem mailiw iti pamiliana, ket kayatna ti agawid.

Adda minilion a kas ken Jacob iti intero a lubong. Adu kadakuada ti nadidigra iti gubat ken nagsagaba iti bisin ken waw. Manmano ti nakapadas iti normal a biag ti pamilia, ket adu ti dinton makaawid a pulos kadagiti pagtaenganda. Isuda dagiti kapanglawan kadagiti napanglaw iti lubong.

Ti High Commissioner for Refugees iti United Nations bingayenna dagitoy napanglaw nga  agdakdakiwas iti dua a grupo. Ti maysa a nagkamang ket madepinar a maysa a timmalaw iti pagilianna gapu iti nakaro a butengna a maidadanes wenno maranggasan. Ti tao a napilitan a pimmanaw iti lugarna ket kapilitan met a pimmanaw iti pagtaenganna gapu iti gubat wenno dagiti umasping a nakaro a peggad, ngem agnanaed pay laeng iti pagilianna. *

Awan ti makasigurado no mano a nagkamang ken napilitan a pimmanaw iti lugarda ti mangikagkagumaan nga agbiag kadagiti temporario a kampo wenno no mano ti nakaay-ay-ay nga agdakdakiwas iti nadumaduma a lugar tapno agsapulda iti natalged a lugar. Sigun iti dadduma a gubuayan iti impormasion, ti nagupgop a bilang iti intero a lubong ket mabalin nga agarup 40 a milion, ket ubbing ti kagudua kadakuada. Sadino ti naggapuanda amin?

Parikut iti Panawentayo

Nagbaliw ti kasasaad ken kimmaro ti parikut dagiti nagkamang idi nagpatingga ti umuna a gubat sangalubongan. Kalpasan la unay dayta a gubat, nasinasina dagiti imperio ken naidadanes ti adu nga etniko a minoria. Gapu iti dayta, minilion a taga Europa ti nagkamang iti sabsabali a pagilian. Ti maikadua a gubat sangalubongan​—a nakarkaro pay ti panangdadaelna ngem iti immuna​—ti makagapu a nagtalaw ti ad-adu pay a minilion manipud kadagiti pagtaenganda. Nanipud idi 1945, mapaspasamaken ti gubat iti las-ud a mismo ti pagilian, ngem kaskasdi a makadidigra dagitoy kadagiti sibilian a maapektaran iti panagrurupak.

“Nupay ti gubat ket kanayon a nangpataud iti sumagmamano a nagkamang, idi laeng maika-20 a siglo nga inapektaran ti adu nga aggugubat a pagilian ti intero a populasion,” kuna ni Gil Loescher iti libro nga insuratna idi 1993 a Beyond Charity​—International Cooperation and the Global Refugee Crisis. “Ti pannakaikkat ti nagdumaan dagiti makigubgubat ken dagiti di makigubgubat ti nangpataud iti nakaad-adu a nagkamang a mangikagkagumaan a mangliklik kadagiti epekto ti awan pilpilienna a kinaranggas.”

Kanayonanna, adu kadagiti panagdadangadang ita ket dagiti gerra sibil a saan laeng a pakatayan ti lallaki a mabalindan ti agsoldado no di pay ket ti adu a babbai ken ubbing. Kasla saanen nga agpatingga dagitoy a dangadang gapu iti nakaro a panagduduma ti puli ken relihion. Iti maysa a pagilian iti Africa, a sadiay 18 a tawenen ti panagtultuloy ti agdama a gerra sibil, uppat a milion a tattao ti napilitan a pimmanaw kadagiti lugarda, idinto ta ginasut a ribu pay ti napanen iti sabali a pagilian.

Gapu ta awan panagbalbaliw ti kasasaad, ti ipapanaw iti pagtaenganda ti kakaisuna a pamay-an tapno dagiti nabannogen iti gubat a sibilian maliklikanda ti kinaranggas. “Pumanaw dagiti nagkamang iti pagilianda ket kiddawenda a mapalubosanda a makipagtaeng iti sabali a pagilian, saan a gapu ta inkeddengda dayta wenno gapu iti personal a pagimbaganda, no di ket gapu ta kasapulan unay a kasta ti aramidenda,” kuna ti libro a The State of the World’s Refugees 1997-98. Nupay kasta, saanen a kaskarina ti mapalubosan a makipagtaeng iti sabali a pagilian kadagitoy nga aldaw.

Idi dekada 1990, bimmassit ti nagupgop a bilang dagiti nagkamang manipud iti agarup 17 a milion agingga iti 14 a milion. Ngem makaallilaw daytoy nabatad nga ibabassit ti bilang. Napattapatta nga iti dayta met la a dekada, ti bilang dagiti tattao a napilitan a pimmanaw iti lugarda ket nakadanon  iti nagbaetan ti 25 a milion ken 30 a milion. Ania ti mapaspasamak?

Narigrigaten a magun-odan ti opisial a pannakabigbig kas nagkamang gapu iti nadumaduma a rason. Mabalin nga agkedkeden ti adu a pagilian a mangakseptar kadagiti agkamang, gapu ta didan kabaelan a tamingen ti kaaduda wenno maseknanda unay a ti kaadu dagiti agkamang ket mabalin a mangpataud iti di natalged nga ekonomia ken politika. Ngem, no dadduma, dagiti mabutbuteng a sibilian saanda pay ketdi a nakired ken awananda iti taraon, wenno kuarta tapno makapagdaliasatda iti nawatiwat agingga iti beddeng. Ti kakaisuna a maaramidanda ket umakar iti nataltalged a lugar iti uneg ti pagilianda met laeng.

Ti Umad-adu a Nagkamang Gapu iti Ekonomia

Malaksid kadagiti pudno a nagkamang, minilion pay a napanglaw a tattao ti mangikagkagumaan a mangpasayaat iti kasasaad ti panagbiagda iti ammoda a kakaisuna a pamay-an​—babaen ti iyaakarda iti sabali a pagilian a nasaysayaat nga amang ti kasasaad ti panagbiag.

Idi Pebrero 17, 2001, naisadsad ti aglatlatin a daan a barko iti aplaya ti Francia. Ti kargana laeng ket dandani sangaribu a lallaki ken babbai, ken ubbing, a naglayag a dida nangan iti dandani makalawas. Nagbayad ti tunggal maysa kadakuada iti $2,000 para iti daytoy peligroso a panagdaliasat, uray no dida pay ketdi ammo no ania a pagilian ti papananda. Nagpukaw ti kapitan ken dagiti tripulantena idi naisadsaden ti barko iti aplaya. Ngem naimbag ta naalaw dagiti napakigtotan a pasahero, ket inkari ti gobierno a Pranses nga amirisenna ti kalikagumda nga agkamang. Iti kada tawen, minilion a kas kadakuada ti mangikagumaan nga agdaliasat.

Situtulok ti kaaduan kadagitoy nga umakar gapu iti ekonomia, a mangsaranget kadagiti nakaro a rigat ken di mapakpakadaan a kasasaad. Ikagumaanda ti agurnong iti kuarta para iti biahe gapu ta iti pagilianda, ti kinapanglaw, kinaranggas, panangidumduma, wenno dagiti nakaing-inget a rehimen​—ken no dadduma ti kombinasion dagitoy amin nga uppat​—ti mamagbalin a kasla awanen ti pangnamnamaan iti biag.

Adun ti natay gapu iti panangikagumaanda a mangsapul iti nasaysayaat a biag. Iti napalabas a dekada, agarup 3,500 nga immakar ti nalmes wenno napukaw bayat nga ikagkagumaanda ti bumallasiw iti Strait of Gibraltar manipud Africa tapno makapanda idiay España. Idi tawen 2000, limapulo ket walo nga immakar a Tsino ti nalungnguop iti trak a naggapu idiay Belgium a mangipan koma kadakuada idiay England. Adu pay ti natay gapu iti waw idiay Sahara idi nadadael iti tengnga ti desierto dagiti sobra ti kargada ken marmarban a trak a naglugananda.

Nupay adu ti peggad, umad-adu dagiti agkamang gapu iti ekonomia. Agarup kagudua a milion ti maipuslit idiay Europa iti kada tawen; ken 300,000 pay, idiay Estados Unidos. Idi 1993, pinattapatta ti United Nations Population Fund a 100 a milion ti bilang dagiti immakar iti intero a lubong ket nasurok a kakatlo ti nagnaeden idiay Europa ken Estados Unidos. Sipud idin, awan duadua nga immadun ti bilangda.

Adu kadagitoy nga immakar ti saan a pulos a nakasarak iti sapsapulenda a kinatalged. Ket manmano kadagiti nagkamang ti makasarak iti natalged ken permanente a pagnaedan. Masansan a sinukatan laeng dagitoy nga agakar-akar ti problemada iti sabali pay a problema. Amirisen a naimbag ti sumaganad nga artikulo ti dadduma kadagitoy a problema ken dagiti kangrunaan a pakaigapuanda.

[Footnote]