Maysa a napintas a parke, wenno kasla parke a minuyongan. Ti Griego a sao a pa·raʹdei·sos ket mamitlo nga agparang iti Kristiano a Griego a Kasuratan. (Lu 23:43; 2Co 12:4; Apo 2:7) Daytoy a sao ket inus-usaren dagiti Griego a mannurat idi pay tiempo ni Xenophon (a. 431-352 K.K.P.), ket kinuna ni Pollux a nagtaud dayta iti maysa a sao a Persiano (pairidaeza). (Cyropaedia, I, iii, 14; Anabasis, I, ii, 7; Onomasticon, IX, 13) Kunaen ti sumagmamano a leksikograpo a dayta met laeng a sao (pairidaeza) ti nagtaudan ti Hebreo a sao a par·desʹ (gagangay a kaipapananna ti parke). Ti panangikuna a kasta ti nagtaudan ti Hebreo a termino ket panangipapan laeng, agsipud ta ni Solomon (nagbiag idi maika-11 a siglo K.K.P.) inusarna ti par·desʹ kadagiti suratna, idinto ta dagiti kadaanan a Persiano a sursurat nga adda ita ket naisurat laeng idi agarup maikanem a siglo K.K.P. (Ec 2:5; Sol 4:13) Ti sabali pay a nakausaran ti par·desʹ ket iti Nehemias 2:8, a nakatukoyan ti aduan kayo a parke ti Persiano nga Ari Artaxerxes Longimanus, idi maikalima a siglo K.K.P.​—Kitaenyo ti PARKE.

 Nupay kasta, ti tallo a termino (Hebreo a par·desʹ, Persiano a pairidaeza, ken Griego a pa·raʹdei·sos) ipasimudaagda amin ti napintas a parke wenno kasla parke a minuyongan. Ti kaunaan a kasta a parke isu daydiay inaramid ti Namarsua iti tao, ni Jehova a Dios, idiay Eden. (Ge 2:8, 9, 15) Iti Hebreo, naawagan dayta iti gan, wenno “minuyongan,” ngem nabatad a kasla parke ti kadakkel ken kasasaadna. Ti Griego a Septuagint mayanatup nga usarenna ti termino a pa·raʹdei·sos iti panangtukoyna iti dayta a minuyongan. (Kitaenyo ti EDEN Num. 1; MINUYONGAN [Minuyongan ti Eden].) Gapu iti basol ni Adan, napukawna ti namnamana nga agbiag iti dayta a paraiso ken ti gundawayna a gumun-od iti agnanayon a biag, nga inrepresentar ti bunga ti kayo nga inkabil ti Dios iti tengnga ti minuyongan. Ti minuyongan ti Eden ket mabalbalin a natikub, yantangay kinasapulan a maisaad dagiti guardia nga anghel iti laeng makindaya a deppaar dayta tapno malapdan ti iseserrek ti tao.​—Ge 3:22-24.

Ania ti Paraiso nga inkari ni Jesus iti managdakdakes a natay iti sibayna?

 Ipakita ti salaysay ni Lucas a ti managdakdakes a napapatay iti sibay ni Jesu-Kristo inkalinteganna ni Jesus ken kiniddawna kenkuana a lagipenna inton ‘makagteng iti pagarianna.’ Ti sungbat ni Jesus ket: “Pudno ibagak kenka ita nga aldaw, Makikaduakanto kaniak idiay Paraiso.” (Lu 23:39-43) Yantangay awan naaramat a puntuasion iti orihinal a Griego a teksto, ti puntuasion nga inaramat ti managipatarus iti panangipatarusna kadagitoy a sasao ket agdepende iti pannakaawatna iti kaipapanan ti sasao ni Jesus. Nangrugi a naaramat ti moderno a puntuasion idi laeng agarup maikasiam a siglo K.P. Nupay adda naikabil a comma sakbay ti sasao nga “ita nga aldaw” iti adu a patarus a kayatna ngarud a sawen a simrek ti managdakdakes iti Paraiso iti dayta met laeng nga aldaw, saan a patalgedan daytoy ti dadduma pay a paset ti Kasuratan. Natay a mismo ni Jesus ken adda iti tanem agingga iti maikatlo nga aldaw ket kalpasanna napagungar kas “umuna a bungbunga” ti panagungar. (Ara 10:40; 1Co 15:20; Col 1:18) Immuli sadi langit 40 nga aldaw kalpasanna.​—Jn 20:17; Ara 1:1-3, 9.

 Ngarud, ipakita ti pammaneknek nga inusar ni Jesus ti sasao nga “ita nga aldaw” saan a tapno tukoyenna ti tiempo a kaadda ti managdakdakes idiay Paraiso, no di ket tapno tumukoy iti tiempo a pannakaisawang ti kari nga iti dayta a gundaway nangipakita iti pammati ken Jesus ti managdakdakes. Kadaydi met laeng nga aldaw a ni Jesus ket linaksid ken kinondenar dagiti natan-ok a papanguluen ti relihion iti mismo nga ilina ken kalpasanna nasentensiaan a matay babaen iti  Romano nga autoridad. Nagbalin nga isu ti puntiria ti pananglais ken pananguy-uyaw. Isu a ti managdakdakes nga adda iti sibayna impakitana ti naimbag a kualidad ken nagsayaat a kababalin ti puso gapu ta saan a kimmanunong iti bunggoy no di ket inkalinteganna ni Jesus ken nangyebkas iti pammati iti um-umay a Kinaarina. Yantangay ti dadduma a patarus, kas ti Ingles a patarus ni Rotherham ken ni Lamsa, ti Aleman a patarus ni Reinhardt ken ni W. Michaelis, kasta met ti Curetonian Syriac iti maikalima a siglo K.P., nabigbigda a ti umiso a naipaganetget ket ti tiempo a pannakaisawang ti kari imbes a ti tiempo a pannakatungpalna, impatarusda ti teksto iti pamay-an nga umasping iti mabasa iti Baro a Lubong a Patarus, a naadaw ditoy.

 Ti Paraiso a dinakamat ni Jesus ket nalawag a naiduma iti nailangitan a Pagarian ni Kristo. Iti nasapsapa a paset dayta nga aldaw, naitukon ti iseserrek iti dayta a nailangitan a Pagarian kas namnama dagiti matalek nga adalan ni Jesus no ‘agtalinaedda kenkuana kadagiti pannakasusuotna,’ banag a saan pay a pulos a naaramidan ti managdakdakes ta ti ipapatayna iti kayo iti sibay ni Jesus ket maigapu iti dakes nga ar-aramidna. (Lu 22:28-30; 23:40, 41) Ti managdakdakes nabatad a saan a ‘nayanak manen,’ iti danum ken espiritu, a dayta ti dinakamat ni Jesus a makalikaguman iti iseserrek iti Pagarian ti langlangit. (Jn 3:3-6) Ti managdakdakes ket saan met a maysa kadagiti ‘nagballigi’ a dinakamat ti naipadayag a ni Kristo Jesus a makaduananto iti nailangitan a tronona ken makiraman iti “umuna a panagungar.”​—Apo 3:11, 12, 21; 12:10, 11; 14:1-4; 20:4-6.

 Sigun iti dadduma a reperensia, tuktukoyen ni Jesus ti maysa a paraiso nga adda iti Hades wenno Sheol, a maipagarup a ti maysa a paset wenno benneg dayta ket agpaay kadagidiay inanamongan ti Dios. Naikuna a dagiti Judio a rabbi iti daydi a tiempo insuroda ti kaadda ti kasta a paraiso agpaay kadagidiay natayen ken agur-uray iti panagungar. Maipapan iti sursuro dagiti rabbi, kunaen ti Dictionary of the Bible ni Hastings: “Ti dimteng kadatayo a Rabbiniko a teolohia ket naglaon iti karkarna a panaglalaok dagiti kapanunotan maipapan kadagitoy a saludsod, ket iti kaso ti kaaduan kadagita, narigat nga ikeddeng dagiti petsa dagita. . . . Maibatay iti mismo a linaon dayta a literatura, patien ti dadduma a ti Paraiso ket adda iti daga a mismo, kunaen ti dadduma a paset dayta ti Sheol, idinto ta ti dadduma ibagada nga awan iti rabaw ti daga wenno iti uneg ti daga, no di ket idiay langit . . . Ngem mapagduaduaan daytoy. Dagitoy a nagduduma a kapanunotan ket masarakan a mismo iti naud-udi a sursuro ti Judaismo. Agparang dagitoy nga eksakto ken detalyado unay iti Cabbalistiko a Judaismo idi Edad Media . . . Ngem di masigurado no kaano a nangrugi iti naglabas a tiempo. Ngem ti immun-una a Judio a teolohia . . . agparang a bassit wenno saanna pay ketdi a tukoyen ti kapanunotan maipapan iti nagtengnga a Paraiso. Dakamatenna ti maipapan iti Gehinnom maipaay iti nadangkes, ken ti Gan Eden, wenno minuyongan ti Eden, maipaay kadagiti nalinteg. Mapagduaduaan no adda pay naun-uneg a kaipapananna ken no pasingkedanna ti kaadda ti maysa a Paraiso iti Sheol.”​—1905, Tomo III, p. 669, 670.

 Uray pay no pudno a kasta ti insuro dagiti Judio a panguluen ti relihion, di nainkalintegan a patien nga insuro ni Jesus ti kasta a kapanunotan agsipud ta kinondenarna dagiti di naibatay-Biblia a narelihiosuan a tradisionda. (Mt 15:3-9) Nalabit ti paraiso a pagaammo unay ti Judio a managdakdakes a kinasao ni Jesus ket ti naindagaan a Paraiso a nailadawan iti umuna a libro ti Hebreo a Kasuratan, ti Paraiso ti Eden. No kasta, mayanatup laeng a ti kari ni Jesus ket maipapan iti pannakaisubli ti kasta a naindagaan a pimmaraiso a kasasaad. Gapuna, ti karina iti managdakdakes ket mangted iti sigurado a namnama a panagungar ti kasta a nakillo a tao tapno maaddaan iti gundaway nga agbiag iti dayta a naisubli a Paraiso.​—Idiligyo ti Ara 24:15; Apo 20:12, 13; 21:1-5; Mt 6:10.

 Naespirituan a Paraiso. Iti adu a naimpadtuan a libro ti Biblia, adda dagiti nailanad a kari ti Dios maipapan iti pannakaisubli ti Israel iti nalangalang a dagada manipud dagdaga a nakaidestieruanda. Pagbalinen ti Dios a masukay ken mamulaan dayta a napanawan a daga, tapno agbunga iti nawadwad, ken tapno maaddaan iti adu a tattao ken an-animal; mabangon ken mapagnaedan manen dagiti siudad, ket kunaento dagiti tattao: “Daydiay a daga a napaglangalang nagbalin a kas iti minuyongan ti Eden.” (Eze 36:6-11, 29, 30, 33-35; idiligyo ti Isa 51:3; Jer 31:10-12; Eze 34:25-27.) Nupay kasta, ipakita met dagitoy a padto a dagiti kasasaad ti paraiso ket tumukoy iti kasasaad dagiti mismo nga umili, a gapu iti kinamatalekda iti Dios ‘agtuboda’ ken rumangpayada itan kas “kaykayo ti kinalinteg,” a sagsagrapenda ti nasayaat a naespirituan a kinarang-ay kas iti “nasayaat-pannakapadanumna a minuyongan,” a naparaburan iti aglaplapusanan a bendision manipud iti Dios gapu ta an- anamonganna ida. (Isa 58:11; 61:3, 11; Jer 31:12; 32:41; idiligyo ti Sal 1:3; 72:3, 6-8, 16; 85:10-13; Isa 44:3, 4.) Ti ili ti Israel  ket nagbalin a kaubasan ti Dios, ti immulana, ngem ti kinadakesda ken ti panagapostasiada manipud pudno a panagdaydayaw ti nakaigapuan ti piguratibo a ‘panaglaylay’ ti naespirituan a talonda, uray pay sakbay a napasamak ti literal a pannakalangalang ti dagada.​—Idiligyo ti Ex 15:17; Isa 5:1-8; Jer 2:21.

 Nupay kasta, nabatad a dagiti padto ti pannakaisubli nga inlanad dagiti Hebreo a mammadto ket saklawenda dagiti kasasaad nga addanto met literal a kaitungpalanda iti naisubli a naindagaan a Paraiso. Kas pagarigan, ti sumagmamano a paset ti padto iti Isaias 35:1-7, a nakailanadan ti pannakapaimbag ti bulsek ken ti pilay, ket saan a literal a natungpal kalpasan ti pannakaisubli manipud kadaanan a Babilonia, ket saan met a literal a natungpal dagita iti Nakristianuan a naespirituan a paraiso. Saanen a nainkalintegan ti Dios no mangipaltiing kadagiti padto a kas iti Isaias 11:6-9, Ezequiel 34:25, ken Oseas 2:18, a piguratibo wenno naespirituan laeng ti kaitungpalanda, ken awan ti literal a kaitungpalan dagitoy a banag iti mismo a pisikal a kasasaad dagiti adipen ti Dios. Ti paraiso a dinakamat ni Pablo iti 2 Corinto 12:4 ket mabalin met a tumukoy iti paraiso iti masanguanan, agpada iti pisikal ken naespirituan, kadagitoy a padto iti Hebreo, ken posible a maysa a sirmata maipapan iti “paraiso ti Dios,” ti naparaburan a kasasaad idiay langit.—Apo 2:7.

 Pannangan iti “Paraiso ti Dios.” Dakamaten ti Apocalipsis 2:7 ti “kayo ti biag” iti “paraiso ti Dios” ket daydiay laeng “agballigi” ti addaan pribilehio a mangan. Yantangay ti dadduma a kari a nailanad iti daytoy a paset ti Apocalipsis maipapan kadagidiay nga agballigi ket nalawag a mainaig iti pananggun-odda iti nailangitan a tawid (Apo 2:26-28; 3:12, 21), nabatad a ti “paraiso ti Dios” iti daytoy a kaso ket nailangitan a paraiso. Ti sao a “[puon ti] kayo” ditoy ket manipud iti Griego a sao a xyʹlon, a literal a kaipapananna ti “kayo,” ket ti pangadu a pormana mabalin a tumukoy iti maysa a minuyongan ti kaykayo. Iti naindagaan a Paraiso ti Eden, ti pannangan iti kayo ti biag kaipapananna ti agnanayon a panagbiag ti tao. (Ge 3:22-24) Uray pay ti bunga ti dadduma a kayo iti minuyongan kabaelanna a sustineren ti biag ti tao no la ket ta nagtultuloy a natulnog. Gapuna, ti pannangan iti bunga ti “kayo [wenno kaykayo] ti biag” iti “paraiso ti Dios” ket nabatad a mainaig iti probision ti Dios maipaay iti agtultuloy a biag a maisagut kadagiti Kristiano nga “agballigi.” Ipakita ti dadduma a teksto nga awaten dagitoy ti gunggona nga imortalidad ken di panagrupsa a kadua ti nailangitan a Pannakauloda ken Apoda, ni Kristo Jesus.​—1Co 15:50-54; 1Pe 1:3, 4.