Libro ti Padto

Interesado dagiti tattao iti masanguanan. Agbirbirokda kadagiti mapagtalkan a pakpakauna maipapan iti adu a tema, manipud kadagiti report ti panniempo agingga kadagiti pamalatpatan iti ekonomia. Ngem, inton agtignayda a naibasar kadagita a pakpakauna, masansan a maupayda. Naglaon ti Biblia kadagiti adu a prediksion, wenno padpadto. Kasano ti kinaumiso dagita a padto? Historia kadi dagita a nasaksakbay a naisurat? Wenno historia dagita nga agpampammarang a padto?

NI Cato a Romano nga estadista (idi 234-149 K.K.P.) naipadamag a sinaona: “Masdaawak no apay a ti maysa a mammadles saan nga agkatawa no makakita iti sabali a mammadles.”¹ Wen, agingga ita adu dagiti mangduadua kadagiti mammalad, astrologo, ken dadduma a mammadles. Masansan a dagiti prediksionda nalidem ti pannakaisawangda ken nadumaduma ti mabalin a pangipatarusan kadagita.

Ngem, dagiti ngay padto ti Biblia? Adda kadi panggapuan ti panagpangadua? Wenno adda pangibasaran iti panagtalek?

Saan Laeng nga Inadal a Pattapatta

Dagiti tattao a nasaririt mabalin nga usarenda dagiti mapalpaliiw a pagannayasan tapno makaaramidda kadagiti umiso a pattapatta maipapan iti masanguanan, ngem saanda a kankanayon nga umiso. Kuna ti libro a Future Shock: “Tunggal kagimongan sanguenna saan laeng a dagiti agsasagadsad a mainanama a masanguanan, no di ket ti nadumaduma a posible a masanguanan, ken ti panagsusupiat kadagiti maymayat a masanguanan.” Innayonna: “Siempre, awan ti makabael nga ‘umammo’ a naan-anay iti masanguanan. Mabalintay la nga urnosen wenno palawaen dagiti panangipapantayo satay padasen a pugtuan no ania ti posible a mapasamak.”²

Ngem dagiti mannurat ti Biblia saan a basta “pinugtuanda ti posible a mapasamak” kadagidiay “panangipapanda” iti masanguanan. Saan met a maiwaksi lattan dagiti padtoda a kas nakudrep a sasao a mabalin a nadumaduma ti pannakaipatarusda. Iti kasunganina, adu kadagiti padtoda ti nakalawlawag ti pannakayebkasda ken karkarna ti kina-espesipikoda, a kadarato nga impadtoda ti kasungani daydiay namnamaen. Alaentay kas pagarigan ti impakpakauna ti Biblia maipapan iti nagkauna a siudad ti Babilonia.

‘Masagadanto iti Sagad a Pangrebba’

Ti kadaanan a Babilonia nagbalin nga “alahas dagiti pagarian.” (Isaias 13:19, The New American Bible) Daytoy simmaknap a siudad apag-isu a naipuesto iti dalan ti negosio manipud Gulpo ti Persia agingga iti Baybay Mediterano, a nagserbi kas pagiponduan ti tagilako nga agpada dagiti komersiante nga aglasat iti takdang ken iti baybay nga agpadaya ken agpalaud.

Idi maikapito a siglo K.K.P., ti Babilonia bale nagparangen a kas di maparmek a kabesera ti Imperio ti Babilonia. Sinakaw ti siudad ti Karayan Eufrates, ket nausar dagiti danum ti karayan a mangbukel iti nalawa, nauneg a banawang ken kadagiti nagsasanga a kanal. Mainayon pay, nakubong ti siudad kadagiti napuskol a sinagdudua a pader, sa nasuportaran kadagiti nagadu a torre a naguardiaan. Di ngad pagsiddaawan a natalged dagidi agnanaed sadiay.

Kaskasdi, idi maikawalo a siglo K.K.P., sakbay a nagteng ti Babilonia ti pantok ti dayagna, impadto ni propeta Isaias a ti Babilonia ‘masagadanto iti sagad ti pangrebba.’ (Isaias 13:19; 14:22, 23) Dineskribir pay ni Isaias ti mismo a wagas a pannakatnag ti Babilonia. ‘Pamagaanto’ dagiti rumaut dagiti karayanna​—ti  gubuayan ti kasla banawang a depensana​—ket ti siudad nalakan a serken. Inted pay ni Isaias ti nagan ti konkistador​—ni “Ciro,” dakkel nga ari ti Persia, nga “iti sanguananna maluktanto dagiti ruangan ket awanto ti ridaw a marikpan.”​—Isaias 44:27–45:2, The New English Bible.

Nabileg a padto dagitoy. Ngem pimmudnoda kadi? Historia ti sumungbat.

‘Awan ti Dangadang’

Dua a siglo kalpasan ti panangirekord ni Isaias iti padtona, idi rabii ti Oktubre 5, 539 K.K.P., nagpakarso idiay asideg ti Babilonia dagiti armada ti Medo-Persia nga indauluan ni Ciro a Dakkel. Ngem nagtalek dagiti taga Babilonia. Sigun ken Herodotus a Griego a historiador (idi maikalima a siglo K.K.P.), umdas ti abastoda nga agpaut iti adu a tawen.³ Salsalakniban met ida ti Karayan Eufrates ken dagiti nabileg a pader ti Babilonia. Ngem uray kasta, mismo iti dayta a rabii, sigun iti Nabonidus Chronicle, “ti armada ni Ciro sinerrekna ti Babilonia nga awan ti dangadang.”⁴ Kasano a posible dayta?

Inlawlawag ni Herodotus nga iti uneg ti siudad, “nagsalsala ken nagraragsak a nagpiesta” dagiti umili.⁵ Ngem, idiay ruar, siniwang ni Ciro dagiti danum ti Eufrates. Idi immes-es ti danum, timmapog ti armadana iti karayan, a ti danum pagat-luppoda. Nagmartsada agingga a nalabsanda dagiti nakataytayag a pader ket sinerrekda ti inawagan ni Herodotus a “dagiti ruangan a nanglukat iti karayan,” ruruangan a naliwayanda nga inrikep.⁶ (Idiligyo ti Daniel 5:1-4; Jeremias 50:24; 51:31, 32.) Dadduma a historiador, agraman ken Xenophon (c. 431-c. 352 K.K.P.), kasta met kadagiti tapi a cuneiform a natakuatan dagiti arkeologo, pasingkedanda ti apag-apaman a pannakatnag ti Babilonia ken Ciro.⁷

Natungpal ngarud ti padto ni Isaias maipapan iti Babilonia. Wenno kasta ngata? Posible ngata a saan daytoy a padto no di ket aktual a naisurat kalpasan dayta a pasamak? Talaga, kasta met la ti nayimtuod kadagiti dadduma pay a padpadto ti Biblia.

Historia a Nagpammarang kas Padto?

No dagiti mammadto ti Biblia​—agraman ken Isaias​—rinebisarda laeng ti historia tapno agparang a kasla padto, dagitoy a lallaki bale nalaingda la a mangsaur. Ngem ania koma ti motiboda nga agkusit? Dagiti pudno a propeta sidadaan nga impakaammoda a dida mapasuksokan. (1 Samuel 12:3; Daniel 5:17) Ket nausigtayon dagiti nakapapati nga ebidensia a dagiti mannurat ti Biblia (a propeta ti adu kadakuada) mapagpiaranda ken situtulokda pay a nangibutaktak iti bukodda a nakababain a kamali. Kasla di nakapapati a dagiti kastoy a lallaki agaramidda iti komplikado a kinasaur, a ti historia pagparangenda a padto.

Adda pay sabali nga usigen. Adu a padto ti Biblia ti naglaon kadagiti makasair a pannakakondenar ti ili dagita a propeta, agraman papadi ken agtuturay. Kas pagarigan, impanayag ni Isaias ti nakaap-aprang a kasasaad ti moral dagiti Israelita​—agpadpada kadagiti lider ken dagiti umili​—idi kaaldawanna. (Isaias 1:2-10) Dagiti dadduma a mammadto sibibileg nga imbutaktakda dagiti basol ti papadi. (Sofonias 3:4; Malakias 2:1-9) Narigat a panunoten no apay a doktorenda dagiti padto a naglaon kadagiti nakas-ang unay a panangkondenar kadagiti kailianda ken no apay koma a nakikumplot dagiti papadi iti kasta a kinasaur.

Sa, dagiti propeta​—no impostorda laeng​—kasanoda koma a nabalinan ti kasta a panangpeke? Nayunay-unay ti literasia idiay Israel. No ubbingda pay laeng, dagiti ubbing nasursuruandan nga agbasa ken agsurat. (Deuteronomio 6:6-9) Naidagadag ti pribada a pannakabasa dagiti Kasuratan. (Salmo 1:2) Nabasa iti publiko dagiti Kasuratan kadagiti sinagoga kada linawas a Sabbath. (Aramid 15:21) Kasla di nakapapati a ti intero a bumabasa a nasion, a kabesadoda dagiti Kasuratan, maallilawda iti kasta a kinakusit.

 Malaksid pay, adda pay kanayonan ti padto ni Isaias maipapan iti pannakatnag ti Babilonia. Adda detalyena a di mabalin a naisurat kalpasan ti kaitungpalanna.

“Isu Dinto Matagitaoanen Uray Kaano”

Ania ti napasamak iti Babilonia kalpasan ti pannakatnagna? Impakauna ni Isaias: “Isu dinto matagitauanen uray kaano, ket dinto agtaengen manipud iti kaputotan agingga iti kaputotan. Ket sadiay ti Arabo dinto mangipatakder ti toldana, ket dagiti agpaspastor didanto pagiddaen idiay dagiti pangenda.” (Isaias 13:20) Kasla karkarna, uray kaskasano, nga ipadto a ti kasta a nagsayaat ti kinasimpana a siudad permanentento a di matagitaoan. Naisurat ngata dagiti sasao ni Isaias kalpasan a nabuyana ti panaglangalang ti Babilonia?

Kalpasan a simmublat ni Ciro, ti Babilonia a natagitaoan​—nupay nanumnumon​—nagtultuloy pay iti adu a siglo. No malagipyo dagiti Dead Sea Scroll inramanda ti kompleto a libro ni Isaias a napetsaan iti maikadua a siglo K.K.P. Agarup idi tiempo a makopkopia dayta a lukot, inturayan dagiti Parthiano ti Babilonia. Idi immuna a siglo K.P., adda komunidad dagiti Judio idiay Babilonia, ket ni Pedro a mannurat iti Biblia simmarungkar sadiay. (1 Pedro 5:13) Iti dayta a tiempo, addan ti Dead Sea Scroll ni Isaias iti gistay dua a siglo. No kasta, idi umuna a siglo K.P., saan pay a naan-anay a naglangalang ti Babilonia, ngem ti libro ni Isaias nabayagen a nalpas. *

Kas naipadto, ti Babilonia idi agangay nagbalin a maysa laeng a “gabsuon dagiti bato.” (Jeremias 51:37) Sigun iti eskolar ti Hebreo a ni Jerome (maikapat a siglo K.P.), idi kaaldawanna ti Babilonia ket maysa a lugar a paganupan a pagdakdakiwasan “ti amin a kita ti ayup.”⁹ Langalang pay laeng ti Babilonia agingga ita.

Saanen a sibibiag ni Isaias idi a ti Babilonia awan tagitaonan. Ngem dagiti rebba dayta nakabilbileg idi a siudad, agarup 80 kilometro iti abagatan ti Baghdad iti moderno nga Iraq, siuulimek a paneknekanda ti kaitungpalan ti sasaona: “Isu dinto matagitaoanen uray kaano.” Ti pannakatarimaan ti Babilonia kas buyaen dagiti turista mabalin a makaallukoy kadagiti bisita, ngem agnanayon nga awanen “ti anak ken anak ti anak” ti Babilonia.​—Isaias 13:20; 14:22, 23.

No kasta, ni mammadto nga Isaias saan a basta nangisawang kadagiti pammadles a mabalin nga iyaplikar iti aniaman a masanguanan a pasamak. Dina met rinebisar ti historia tapno agparang dayta a kas padto. Utobenyo: Apay koma nga irisgo ti maysa nga impostor nga “ipadto” ti banag a dina met naan-anay a matengngel​—a ti mannakabalin a Babilonia saanton a pulos matagitaoan?

Daytoy a padto maipapan iti pannakarpuog ti Babilonia maysa la nga ehemplo manipud Biblia. * Adu a tattao ti makatarus a dagiti kaitungpalan dagiti padtona mangipasimudaag a ti Biblia masapul a naggapu iti gubuayan a nangatngato ngem iti tao. Nalabit umanamongkayo, nga uray kaskasano, daytoy a libro ti padto maikari nga usigen. Daytoy ti sigurado: Dakkel ti nagdumaan dagiti nalidem wenno dramatiko a prediksion dagiti mammadles itatta ken dagiti nalawag, serioso, ken espesipiko a padpadto ti Biblia.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 28]

Pudpudno kadi a mammadto dagiti mannurat ti Biblia wenno nalaingda a mangsaur?

[Ladawan iti panid 29]

Dagiti rebba ti kadaanan a Babilonia