Asinonto ti Mangituray iti Lubong?
Kapitulo Nuebe
Asinonto ti Mangituray iti Lubong?
1-3. Deskribirenyo ti tagtagainep ken sirsirmata ni Daniel idi umuna a tawen a panagturay ni Belsazar.
TI MAKAGUTUGOT a padto ni Daniel isublinatayo iti umuna a tawen a panagturay ni Ari Belsazar ti Babilonia. Nabayagen a naidestiero ni Daniel idiay Babilonia, ngem di pulos maisin ti kinatarnawna ken Jehova. Ita ta nasuroken a 70 ti tawenna, ti matalek a mammadto nakakita “iti tagtagainep ken sirsirmata ti ulona iti pagiddaanna.” Ket anian a pannakakigtotna kadagidi a sirmata!—Daniel 7:1, 15.
2 “Kitaenyo sadiay!” kuna ni Daniel. “Ti uppat nga angin ti langlangit kibkiburenda ti nakalawlawa a baybay. Ket sumangsang-at ti uppat a nakadakdakkel nga animal manipud iti baybay, a ti tunggal maysa naiduma iti dadduma.” Anian a naisalsalumina nga an-animal! Ti umuna isut’ nagpayak a leon, ket ti maikadua kasla oso. Kalpasanna immay ti leopardo nga uppat ti payakna ken uppat ti ulona! Ti di gagangay ti kapigsana a maikapat nga animal addaan dadakkel a ngipen a landok ken sangapulo a sara. Iti tengnga ti sangapulo a sara timpuar ti “bassit” a sara nga addaan “matmata a kas kadagiti mata ti tao” ken “ngiwat nga agsasao iti nakatantan-ok a bambanag.”—Daniel 7:2-8.
3 Dagiti sumaganad a sirmata ni Daniel naiturongda sadi langit. Ti Kadaanan iti Al-aldaw nagtugaw a sidadayag iti trono a kas Ukom idiay nailangitan a Pangukoman. ‘Adda sangaribu a rinibribu nga agtultuloy nga agserserbi kenkuana, ken sangapulo a ribu a maminsangapulo a ribu a nagtalinaed a sitatakder iti mismo a sanguananna.’ Gapu ta nakaro ti panangukomna kadagiti animal, inikkatna kadakuada ti panangituray ket dinadaelna ti maikapat nga animal. Ti agpaut a panagturay kadagiti “il-ili, nasional a bungbunggoy ken pagsasao” nayawat iti “maysa a kasla anak ti tao.”—Daniel 7:9-14.
4. (a) Asino ti nagkiddawan ni Daniel iti mapagtalkan nga impormasion? (b) Apay a napateg kadatayo daydiay nakita ken nangngeg ni Daniel iti dayta a rabii?
4 “No maipapan kaniak,” kuna ni Daniel, “nariribukan ti espirituk iti unegko maigapu iti dayta, ket dagiti mismo a sirmata ti ulok nangrugida a mamagaliaw kaniak.” Isu a nagkiddaw iti maysa nga anghel iti “mapagtalkan a pakaammo maipapan iti isuamin daytoy.” Talaga nga impaay ti anghel kenkuana “ti mismo a kayulogan ti bambanag.” (Daniel 7:15-28) Paginteresantay unay ti nakita ken nangngeg ni Daniel iti dayta a rabii, ta binalabalana dagiti sangalubongan a pasamak iti masanguanan a dumanon kadagiti tiempotayo, inton ti “maysa a kasla anak ti tao” maikkan iti panangituray kadagiti amin nga “il-ili, nasional a bungbunggoy ken pagsasao.” Buyogen ti tulong ti Sao ken espiritu ti Dios, matarusantayo met ti kaipapanan dagitoy propetiko a sirmata. *
SUMANG-AT TI UPPAT NGA ANIMAL MANIPUD BAYBAY
5. Aniat’ isimbolo ti baybay a kinibur ti angin?
5 “Sumangsang-at ti uppat a nakadakdakkel nga animal manipud iti baybay,” kinuna ni Daniel. (Daniel 7:3) Aniat’ insimbolo ti baybay a kinibur ti angin? Adu a tawen kalpasanna, nakita ni apostol Juan ti atap nga animal a pito ti ulona a simmang-at manipud “baybay.” Dayta a baybay inrepresentarna “dagiti il-ili ken dagiti bunggoy ken dagiti nasion ken dagiti pagsasao”—ti nakalawlawa a gunglo ti sangatauan a naisina iti Dios. Ti ngarud baybay maikanatad a simbolo ti masa ti sangatauan a naisiasi iti Dios.—Apocalipsis 13:1, 2; 17:15; Isaias 57:20.
6. Aniat’ iladawan ti uppat nga animal?
6 “No maipapan kadagitoy a nakadakdakkel nga an-animal,” kinuna ti anghel ti Dios, “agsipud ta uppatda, adda uppat nga ari a tumakderto manipud iti daga.” (Daniel 7:17) Nabatad, tinukoy ti anghel dagiti uppat nga animal a nakita ni Daniel kas “uppat nga ari.” Ipasimudaagna ngarud a dagitoy nga animal ket pannakabalin ti lubong. Ngem ania kadagitoy?
7. (a) Aniat’ kuna ti dadduma a manangilawlawag iti Biblia maipapan iti uppat nga animal iti sirmata a tinagtagainep ni Daniel ken ti dakkel a ladawan a natagtagainep ni Ari Nabucodonosor? (b) Aniat’ irepresentar ti tunggal maysa kadagidiay uppat a metaliko a paset ti ladawan?
7 Dagiti manangilawlawag ti Biblia gagangay nga inaigda ti uppat nga animal iti sirmata a natagtagainep ni Daniel iti daydiay dakkel a ladawan a natagtagainep ni Nabucodonosor. Kas ehemplo, kuna ti The Expositor’s Bible Commentary: “Ti kapitulo 7 [ti Daniel] kaarngina ti kapitulo 2.” Kuna ti The Wycliffe Bible Commentary: “Sapasap ti pannakaanamongna a ti panagsasaruno ti uppat a panagturay dagiti Gentil . . . ket kapada ditoy [Daniel kapitulo 7] ken ti nausig iti [Daniel] kapitulo 2.” Ti uppat a pannakabalin ti lubong nga inrepresentar ti uppat a metal iti tagtagainep ni Nabucodonosor isuda ti Imperio ti Babilonia (ulo a balitok), Medo-Persia (barukong ken takiag a pirak), Grecia (tian ken luppo a gambang), ken ti Imperio ti Roma (gurong a landok). * (Daniel 2:32, 33) Kitaentayo no kasano a mayataday dagitoy a pagarian kadagidiay uppat a nakadaddadakkel nga animal a nakita ni Daniel.
NARUNGSOT A KAS LEON, NASIGLAT A KAS AGILA
8. (a) Kasanot’ panangdeskribir ni Daniel iti umuna nga animal? (b) Ania nga imperio ti inrepresentar ti umuna nga animal, ket kasano a nagtignay dayta a kasla leon?
8 Anian a nakaskasdaaw nga an-animal ti nakita ni Daniel! Kas panangdeskribirna iti maysa, kinunana: “Daydiay umuna kasla leon, ket addaan kadagiti payak ti agila. Intultuloyko ti kimmita agingga a naparut dagiti payakna, ket naipangato manipud iti daga ken napagtakder iti dua a saka a kas iti tao, ket naited iti dayta ti puso ti tao.” (Daniel 7:4) Daytoy nga animal inladawanna met laeng ti turay kas inrepresentar ti ulo a balitok dayta dakkel a ladawan, ti Sangalubongan a Pannakabalin ti Babilonia (607-539 K.K.P.). Kas iti lumalamut a “leon,” sirurungsot nga inalun-on ti Babilonia dagiti nasion, agraman ti ili ti Dios. (Jeremias 4:5-7; 50:17) Buyogen dagiti kas payak ti agila, nasiglat ti panagabante daytoy a “leon” iti narungsot a panangparmekna.—Un-unnoy 4:19; Habacuc 1:6-8.
9. Aniada a panagbalbaliw ti napasaran daytoy arig leon nga animal, ket kasano a naapektaran kadagitoy?
9 Idi agangay, ti naisalsalumina a nagpayak a leon “naparut” dagiti payakna. Idi dandanin agngudo ti panagturay ni Ari Belsazar, napukaw ti Babilonia ti napartak a panangparmekna ken ti arig leon a kinasupremona kadagiti nasion. Saanen a naparpartak ngem ti tao a dua ti sakana. Idi naikkan “ti puso ti tao,” kimmapuy. Gapu ta awananen iti “puso ti leon,” ti Babilonia saanen a makagunay a kas ari “iti tengnga dagiti an-animal iti bakir.” (Idiligyo ti 2 Samuel 17:10; Mikias 5:8.) Adda sabali pay a dakkel nga animal a nangparmek iti dayta.
NARAWET KAS ITI OSO
10. Ania a linia dagiti agtuturay ti insimbolo ti “oso”?
10 “Kitaenyo sadiay!” kinuna ni Daniel, “ti sabali nga animal, daydiay maikadua, kasla oso. Ket iti maysa a sikigan naipangato, ket adda tallo a paragpag iti ngiwatna iti nagbabaetan dagiti ngipenna; ket daytoy ti kinunada iti dayta, ‘Tumakderka, manganka iti adu a lasag.’” (Daniel 7:5) Ti ari nga insimbolo ti “oso” isu met laeng daydiay inrepresentar ti barukong ken takiag a pirak ti dakkel a ladawan—ti linia dagiti nagturay iti Medo-Persia (539-331 K.K.P.) a nangrugi ken Dario a Medo ken ni Ciro a Dakkel ket nagngudo ken ni Dario III.
11. Aniat’ kayulogan ti pannakaingato ti maysa a sikigan daytoy simboliko nga oso ken ti kaadda ti tallo a paragpag iti ngiwatna?
11 Ti simboliko nga oso ‘naipangato iti maysa a sikigan,’ nalabit tapno agsagana a rumaut ken mangsakup kadagiti nasion ket iti kasta mataginayonna ti sangalubongan a pannakabalin. Wenno daytoy a posisionna mabalin a nairanta a mangipakita a ti Persiano a linia dagiti agtuturay lab-awandanto ti agsolsolo nga ari a Medo, ni Dario. Dagiti tallo a paragpag iti nagbabaetan dagiti ngipen ti oso mabalin a tukoyenda ti tallo a direksion a nangituronganna iti panangparmekna. Ti “oso” a Medo-Persia nagpaamianan tapno gamgamenna ti Babilonia idi 539 K.K.P. Idi kuan nagpalaud a linasatna ti Asia Menor agingga idiay Thrace. Kamaudiananna, ti “oso” napan idiay abagatan a nangparmek iti Egipto. Tangay ti bilang a tallo no dadduma isimbolona ti kinaganetget, ti tallo a paragpag mabalin nga igunamgunamna pay ti kinagaramugam ti simboliko nga oso nga agparmek.
12. Aniat’ nagresultaan ti panangtungpal ti simboliko nga oso iti bilin a: “Tumakderka, manganka iti adu a lasag”?
12 Ti “oso” rinautna dagiti nasion kas sungbatna iti sasao a: “Tumakderka, manganka iti adu a lasag.” Idi inalun-onna ti Babilonia sigun iti nadibinuan a pagayatan, nabalinan ti Medo-Persia nga impaay ti napateg a serbisio iti ili ni Jehova. Ket inaramidna dayta! (Kitaenyo ti “Naanus nga Ari,” iti panid 149.) Baeten kada Ciro a Dakkel, Dario I (Dario a Dakkel), ken Artaxerxes I, winayawayaan ti Medo-Persia dagiti Judio a kautibo idiay Babilonia ken tinulonganna ida a nangbangon manen iti templo ni Jehova ken nangtarimaan kadagiti bakud ti Jerusalem. Idi agangay, inturayan ti Medo-Persia ti 127 a hurisdiksional a distrito, ket ni Ahasuero (Xerxes I), nga asawa ni Reyna Ester, “nagari manipud India agingga . . . iti Etiopia.” (Ester 1:1) Nupay kasta, umad-adanin ti irurukuas ti sabali pay nga animal.
NAPARTAK A KAS ITI NAGPAYAK A LEOPARDO!
13. (a) Aniat’ insimbolo ti maikatlo nga animal? (b) Aniat’ makuna maipapan iti kapartak ti maikatlo nga animal ken ti pagturayan a sinakupna?
13 Ti maikatlo nga animal “kasla leopardo, ngem iti bukotna addaan iti uppat a payak ti agtaytayab a parsua. Ket ti animal addaan iti uppat nga ulo, ket pudno a naited iti dayta ti panagturay.” (Daniel 7:6) Kas iti kaasmangna—ti tian ken luppo a gambang iti ladawan a tinagtagainep ni Nabucodonosor—daytoy uppat ti payakna, uppat ti ulona a leopardo isimbolona ti linia dagiti nagturay iti Macedonia, wenno Grecia, a nangrugi ken Alejandro a Dakkel. Buyogen ti kinaparagsit ken kinapartak ti leopardo, linasat ni Alejandro ti Asia Menor, nagpaabagatan sadi Egipto, ken intuloyna agingga iti makinlaud a beddeng ti India. (Idiligyo ti Habacuc 1:8.) Dakdakkel ti sinakupanna ngem iti daydiay “oso,” ta inramanna ti Macedonia, Grecia, ken ti Imperio ti Persia.—Kitaenyo ti “Agkabannuag nga Ari Pinarmekna ti Lubong,” iti panid 153.
14. Kasano a ti “leopardo” nagbalin nga uppat ti ulona?
14 Ti “leopardo” nagbalin nga uppat ti ulona kalpasan ti ipapatay ni Alejandro idi 323 K.K.P. Uppat kadagiti heneralna idi agangay ti nagbalin a sunona kadagiti nagduduma a deppaar ti pagturayanna. Sinakup ni Seleucus ti Mesopotamia ken Siria. Ni Ptolemy tinengngelna ti Egipto ken Palestina. Inturayan ni Lysimachus ti Asia Menor ken Thrace, ket innala ni Cassander ti Macedonia ken Grecia. (Kitaenyo ti “Nabingbingay ti Nalawa a Pagarian,” iti panid 162.) Kalpasanna timpuar ti sabali pay a mangpeligro.
NAKABUTBUTENG NGA ANIMAL A NAIDUMDUMA
15. (a) Deskribirenyo ti maikapat nga animal. (b) Aniat’ insimbolo ti maikapat nga animal, ken kasano a rinumrumek ken inalun-onna amin a nalabasanna?
15 Dineskribir ni Daniel ti maikapat nga animal kas “nakabutbuteng ken nakaam-ames ken di gagangay ti pigsana.” Intuloyna: “Ket addaan kadagiti ngipen a landok, dadakkel. Mangal-alun-on ken mangrumrumek, ket ti nabati imbaddebaddekna kadagiti sakana. Ket maysa dayta a naiduma kadagiti amin a dadduma nga animal nga immun-una iti dayta, ket addaan sangapulo a sara.” (Daniel 7:7) Daytoy nakabutbuteng nga animal nangrugi kas napolitikaan ken namilitaran a pannakabalin ti Roma. In-inut a sinakupna ti uppat a Helenistiko a benneg ti Imperio ti Grecia, ket idi tawen 30 K.K.P., timmaud ti Roma kas simmaruno a pannakabalin ti lubong sigun iti padto ti Biblia. Idi naparukmana amin a nalabasanna babaen ti puersa militar, dimmakkel ti Imperio ti Roma idi agangay ket dinappatanna ti kalawa a nangrugi iti British Isles nagpababa agingga iti kaaduan a paset ti Europa, sa linikmutna ti Mediteraneo, ken iti labes ti Babilonia agingga iti Gulpo ti Persia.
16. Ania nga impormasion ti inted ti anghel maipapan iti maikapat nga animal?
16 Gapu iti tarigagayna a mangsierto iti kaipapanan daytoy “nalabes ti kinanakabutbutengna” nga animal, immimdeng a sipapasnek ni Daniel bayat nga inlawlawag ti anghel: “No maipapan iti sangapulo a sara[na], manipud iti dayta a pagarian adda sangapulo nga ari a tumakderto; ket kaskasdi a tumakderto ti sabali pay iti kalpasanda, ket isu a mismo naidumanto kadagidiay immun-una, ket tallo nga ari ti ipababananto.” (Daniel 7:19, 20, 24) Ania dagitoy “sangapulo a sara,” wenno “sangapulo nga ari”?
17. Aniat’ isimbolo ti “sangapulo a sara” ti maikapat nga animal?
17 Bayat a bimmakbaknang ti Roma ken kimmaro ti kinadakesna gapu iti imoral a kabibiag dagiti mangiturturay, kimmapuy ti bilegna iti militaria. Idi agangay, nakaminminaren ti panagkapuy ti puersa militar ti Roma. Nagangayanna, daydi mannakabalin nga imperio nabingaybingay iti adu a pagpagarian. Tangay masansan nga usaren ti Biblia ti bilang a sangapulo a mangipasimudaag iti kinakompleto, ti “sangapulo a sara” ti maikapat nga animal irepresentarna dagiti isuamin a pagpagarian a timmaud gapu iti panagrakaya ti Roma.—Idiligyo ti Deuteronomio 4:13; Lucas 15:8; 19:13, 16, 17.
18. Kasano a ti Roma intultuloyna a dinominaran ti Europa iti adu a siglo kalpasan ti pannakaikkat ti maudi nga emperadorna?
18 Nupay kasta, saan a nagngudo ti Sangalubongan a Pannakabalin ti Roma iti daydi pannakaikkat ti naudi nga emperadorna idi 476 K.P. idiay Roma. Iti adu a siglo, ti papado a Roma nagtultuloy a nangipakat iti napolitikaan, ken nangnangruna ti narelihiosuan, a panangituray iti Europa. Inaramidna dayta babaen ti feudalismo, nga iti dayta kaaduan nga agnanaed iti Europa nagpasakupda iti maysa nga apo, kalpasanna, iti maysa nga ari. Ket amin dagiti ari binigbigda ti autoridad ti papa. Iti kasta ti Nasantuan nga Imperio ti Roma a ti sentrona isut’ papado a Roma, dinominaranna ti sangalubongan a gannuat bayat ti naunday a panawen ti historia a naawagan Dark Ages.
19. Sigun iti maysa a historiador, kasano a naigidiat ti Roma kadagiti nagkauna nga imperio?
19 Asinot’ mangilibak a ti maikapat nga animal ‘naiduma iti amin a dadduma a pagpagarian’? (Daniel 7:7, 19, 23) Maipapan itoy, insurat ni historiador H. G. Wells: “Daytoy baro a pannakabalin ti Roma . . . adut’ nakaidumaanna idi iti aniaman a dadakkel nga imperio a nangituray iti sibilisado a lubong. . . . Gistay pinagkaykaysa[na] amin a Griego a tattao ditoy lubong, ket ti populasionna saan laeng a Hamitiko ken Semitiko kas kadagiti nagkauna nga imperio . . . Isu pay laeng idi ti kabbaro a padron iti historia . . . Ti Imperio ti Roma ket maysa nga irarang-ay, di naiplano a baro nga irarang-ay; natakuatan dagiti Romano a nairuboda a dida nadnadlaw iti nakalawlawa nga administratibo a panageksperimento.” Kaskasdi, ti maikapat nga animal dumakkelto pay.
BASSIT A SARA, SIMMAGPAT A PANNAKABALIN
20. Aniat’ kinuna ti anghel maipapan iti itutubo ti bassit a sara iti ulo ti maikapat nga animal?
20 “Intultuloyko nga imutektekan dagiti sara,” kinuna ni Daniel, “ket, adtoy! sabali pay a sara, maysa a bassit, timpuar iti tengngada, ket manipud sanguananna adda naparut a tallo kadagiti immuna a sara.” (Daniel 7:8) Maipapan iti daytoy a timmubo, imbaga ti anghel ken ni Daniel: “Tumakderto ti sabali pay iti kalpasanda [ti sangapulo nga ari], ket isu a mismo naidumanto kadagidiay immun-una, ket tallo nga ari ti ipababananto.” (Daniel 7:24) Asino daytoy nga ari, kaano a timmakder, ket ania a tallo nga ari ti impababana?
21. Kasano a ti Britania nagbalin a simboliko a bassit a sara ti maikapat nga animal?
21 Usigenyo dagiti sumaganad a pasamak. Idi 55 K.K.P., rinaut ni Romano a Heneral Julius Caesar ti Britania ngem di nakaipasdek iti permanente a komunidad. Idi 43 K.P., inrugi ni Emperador Claudius ti mas permanente a panangparmek iti makin-abagatan a Britania. Ket idi 122 K.P., inrugi ni Emperador Hadrian a binangon ti bakud manipud iti Karayan Tyne agingga iti Solway Firth, a nangmarka iti makin-amianan a beddeng ti Imperio ti Roma. Idi rugrugi ti maikalima a siglo, pinanawan dagiti lehion ti Roma dayta nga isla. “Idi maikasangapulo ket innem a siglo,” inlawlawag ti maysa a historiador, “ti Inglatera segundario laeng a pannakabalin. Nanumnumo ti kinabaknangna no idilig iti Netherlands. Basbassit nga amang ti populasionna ngem iti Francia. Ti armadana (agraman ti navy) nakapkapuy ngem iti España.” Kaawatan a ti Britania ket bassit a pagarian idi, nga isut’ irepresentar ti simboliko a bassit a sara ti maikapat nga animal. Ngem agbalbaliwto dayta.
22. (a) Aniada a tallo a sara ti maikapat nga animal ti pinarmek ti “bassit” a sara? (b) Timmaud ngarud ti Britania a kas ania?
22 Idi 1588, ni Philip II ti España inlabanna ti Spanish Armada maikontra iti Britania. Daytoy a puersa a buklen ti 130 a bapor, a nagkarga iti nasurok a 24,000 a soldado, naglayagda a nagturong iti English Channel, ngem inabak ida ti British navy ken pinarigat ida dagiti masabatda nga angin ken dagiti nadawel a bagyo ti Atlantiko. Daytoy a pasamak ti “nangtanda iti di pagduaduaan a panangyawat ti España iti Inglatera ti panangituray iti taaw,” kinuna ti maysa a historiador. Idi maika-17 a siglo, binuangay dagiti Olandes ti kadadaklan a merchant marine ditoy lubong. Ngem gapu iti iyaadu dagiti kolonia iti ballasiw taaw, inabak ti Britania dayta a pagarian. Idi maika-18 a siglo, naglaban dagiti Britano ken Pranses idiay North America ken India, a nagtungpal iti Tratado ti Paris idi 1763. Daytoy a tratado, kuna ni autor William B. Willcox, “binigbigna ti baro a saad ti Britania a kas kangrunaan a Europeo a pannakabalin iti lubong nga adda iti ruar ti Europa.” Napasingkedan ti kinaturay ti Britania babaen ti naballigi a panangrumekna ken Napoléon ti Francia idi 1815 K.P. Ti ngarud “tallo nga ari” nga ‘impababa’ ti Britania ket España, Netherlands, ken Francia. (Daniel 7:24) Kas nagbanaganna, timmaud ti Britania kas kangrunaan a kolonial ken komersial a pannakabalin ti lubong. Wen, ti “bassit” a sara dimmakkel ket nagbalin a sangalubongan a pannakabalin!
23. Kasano a ti simboliko a bassit a sara ‘inalun-onna ti intero a daga’?
23 Imbaga ti anghel ken ni Daniel a ti maikapat nga animal, wenno maikapat a pagarian, “alun-onennanto ti intero a daga.” (Daniel 7:23) Pimmudno dayta iti probinsia ti Roma a naawagan idi iti Britania. Idi agangay isut’ nagbalin nga Imperio ti Britania ket ‘inalun-onna ti intero a daga.’ Adda panawen a daytoy nga imperio sinaknapanna ti kakapat ti rabaw ti daga ken kakapat ti populasionna.
24. Aniat’ kinuna ti maysa a historiador maipapan iti nakaidumaan ti Imperio ti Britania?
24 No kasano a naiduma ti Imperio ti Roma kadagidi immun-una a pannakabalin ti lubong, ti ari nga inladawan ti “bassit” a sara “naidumanto kadagidiay immun-una.” (Daniel 7:24) Kuna ni historiador H. G. Wells maipapan iti Imperio ti Britania: “Awan pay pulos kastoy a rimsua idi. Umuna ken kangrunaan iti intero a sistemana isu ti ‘republika nga addaan ari’ dagiti Nagkaykaysa a Pagpagarian ti Britania . . . Awan agsolsolo nga administrasion ken awan agsolsolo nga utek ti nakabalin a nakatarus iti intero nga Imperio ti Britania. Naglalaok daytoy nga itatanor ken panagpunipon nga interamente a naiduma iti aniaman a naawagan nga imperio kasakbayanna.”
25. (a) No iti kabaruan a pasamak, aniat’ mangbukel iti simboliko a bassit a sara? (b) Kasano a ti “bassit” a sara addaan “matmata a kas kadagiti mata ti tao” ken “ngiwat nga agsasao iti nakatantan-ok a bambanag”?
25 Saan laeng a ti Imperio ti Britania ti nagbalinan dayta “bassit” a sara. Idi 1783, binigbig ti Britania ti independensia ti 13 a kolonia ti America. Ti Estados Unidos ti America idi agangay nagbalin nga aliado ti Britania, a timpuar idi Gubat Sangalubongan II a kas dominante a nasion ti daga. Napigsa pay laeng ita ti singgalutna iti Britania. Ti nagresulta a sugpon ti Anglo-Americano a pannakabalin ti lubong buklenna ti “sara nga addaan matmata.” Pudno, daytoy a sangalubongan a pannakabalin ket nasiput, nasidap! “Agsasao iti nakatantan-ok a bambanag,” a diktaranna ti annuroten ti kaaduan a paset ti lubong ket agserserbi a kas pannakangiwatna, wenno “ulbod a mammadto.”—Daniel 7:8, 11, 20; Apocalipsis 16:13; 19:20.3
TI BASSIT A SARA BUSORENNA TI DIOS KEN SASANTONA
26. Aniat’ impadto ti anghel maipapan iti panagsasao ken ti aramiden ti simboliko a sara ken Jehova ken kadagiti adipenna?
26 Intultuloy a deskribiren ni Daniel ti sirmatana, a kunkunana: “Intultuloyko ti kimmita idi a dayta a mismo a sara nakigubat kadagiti sasanto, ket inabakna ida.” (Daniel 7:21) Maipapan iti daytoy a “sara,” wenno ari, impadto ti anghel ti Dios: “Agsaonto iti mismo a sasao maibusor iti Kangatuan, ket agtultuloy a riribukennanto dagiti mismo a sasanto Daydiay Katan-okan. Ket panggepennanto a baliwan dagiti panawen ken linteg, ket maiteddanto iti imana iti maysa a panawen, ken dagiti panawen ken kagudua ti maysa a panawen.” (Daniel 7:25) Kasano ken kaano a natungpal daytoy a paset ti padto?
27. (a) Asino “dagiti sasanto” nga indadanes ti “bassit” a sara? (b) Kasano a pinanggep ti simboliko a sara a “baliwan dagiti panawen ken linteg”?
27 “Dagiti sasanto” nga indadanes ti “bassit” a sara—ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong—isu dagiti napulotan iti espiritu a pasurot ni Jesus ditoy daga. (Roma 1:7; 1 Pedro 2:9) Adu a tawtawen sakbay ti Gubat Sangalubongan I, dagiti natda dagitoy a napulotan silalatak nga impakdaarda a ti 1914 isut’ panagngudo “ti naituding a pampanawen dagiti nasion.” (Lucas 21:24) Idi bimtak ti gubat iti dayta a tawen, nabatad a ti “bassit” a sara dina inkankano daytoy a pakdaar, ta intultuloyna a riniribuk dagiti napulotan a “sasanto.” Binusor pay ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong ti panagreggetda a mangtungpal iti kalikaguman (wenno, “linteg”) ni Jehova a ti naimbag a damag ti Pagarian maikaskasaba iti intero a lubong babaen kadagiti saksina. (Mateo 24:14) Iti kasta ti “bassit” a sara pinanggepna a “baliwan dagiti panawen ken linteg.”
28. Kasanot’ kaatiddog ti “panawen, ken dagiti panawen ken kagudua ti maysa a panawen”?
28 Tinukoy ti anghel ni Jehova ti propetiko a tiempo a “maysa a panawen, ken dagiti panawen ken kagudua ti maysa a panawen.” Kasanot’ kapaut dayta? Kaaduan kadagiti manangilawlawag ti Biblia ti umanamong a daytoy nga ebkas ipasimudaagna ti tallo ket kagudua a panawen—dagup ti maysa a panawen, dua a panawen, ken kagudua a panawen. Tangay ti “pito a panawen” a panagmauyong ni Nabucodonosor ket nagdagup iti pito a tawen, ti tallo ket kagudua a panawen buklenna ti tallo ket kagudua a tawen. * (Daniel 4:16, 25) Kuna ti An American Translation: “Mayawatdanto kenkuana iti maysa a tawen, dua a tawen, ken kagudua a tawen.” Kuna ti bersion ni James Moffatt: “Iti tallo a tawen ket kagudua a tawen.” Kasta met la a tiempo ti nadakamat iti Apocalipsis 11:2-7, nga ibagana a dagiti saksi ti Dios mangasabada a sikakawes iti nakersang a lupot iti las-ud ti 42 a bulan, wenno 1,260 nga aldaw, sadanto mapapatay. Kaano a nangrugi ken nagngudo daytoy a tiempo?
29. Kaano ken kasano a nangrugi ti propetiko a tallo ket kagudua a tawen?
29 Para kadagiti napulotan a Kristiano, ti Gubat Sangalubongan I isut’ tiempo a pannakasuot. Idi agngudon ti 1914, namnamaendan ti pannakaidadanes. Kinapudnona, ti mismo a teksto ti tawen a napili para iti 1915 ket ti saludsod ni Jesus kadagiti disipulona, “Kabaelanyo aya ti uminum iti kopak?” Naibatay daytoy iti Mateo 20:22, King James Version. No kasta, nangrugi idi Disiembre 1914, daytoy bassit a bunggoy dagiti saksi nangaskasabada a sikakawes “iti nakersang a lupot.”
30. Kasano a dagiti napulotan a Kristiano riniribuk ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong bayat ti Gubat Sangalubongan I?
30 Idi kabarbaraan ti gubat, napasaran dagiti napulotan a Kristiano ti nakaro nga ibubusor. Dadduma kadakuada ti naibalud. Dagiti indibidual, kas ken Frank Platt ti Inglatera ken ni Robert Clegg ti Canada, ket tinutuok dagiti sadista nga autoridad. Idi Pebrero 12, 1918, impawil ti British Dominion of Canada ti kaipabpablaak a maikapito a tomo ti Studies in the Scriptures, a napauluan The Finished Mystery, agraman dagiti tract a napauluan The Bible Students Monthly. Iti sumuno a bulan, inyanunsio ti U.S. Department of Justice a di legal ti pannakaiwaras ti maikapito a tomo. Ti resultana? Ay ket, rinikisada ti balbalay, kinompiskarda dagiti literatura, ken inarestarda dagiti agdaydayaw ken Jehova!
31. Kaano ken kasano a nagngudo ti “panawen, ken dagiti panawen ken kagudua ti maysa a panawen”?
31 Ti panangriribukda kadagiti pinulotan ti Dios dimteng ti kangitingitanna idi Hunio 21, 1918, idi a ti presidente, ni J. F. Rutherford, ken dagiti prominente a miembro ti Watch Tower Bible and Tract Society, nasentensiaanda a maibalud iti naunday a panawen gapu kadagiti palso a darum. Gapu ta panggepna “a baliwan dagiti panawen ken linteg,” nabaelan ti “bassit” a sara a pinatay ti organisado a trabaho a panangasaba. (Apocalipsis 11:7) No kasta, ti naipadto a “maysa a panawen, ken dagiti panawen ken kagudua ti maysa a panawen” nagngudo idi Hunio 1918.
32. Apay a kunaenyo a ti “bassit” a sara saanna a naikisap “dagiti sasanto”?
32 Ngem saan a naikisap “dagiti sasanto” babaen ti panangriribuk ti “bassit” a sara. Kas naipadto iti libro ti Apocalipsis, kalpasan ti apagbiit a pannakaisardeng ti trabahoda, nagbiag ken nagtignay manen dagiti napulotan a Kristiano. (Apocalipsis 11:11-13) Idi Marso 26, 1919, manipud pagbaludan naluk-atan ti presidente ti Watch Tower Bible and Tract Society ken dagiti kakaduana, ket kalpasanna naabsuelto dagiti palso a pammabasolda kadakuada. Dagdagus kalpasan dayta, nangrugi a naorganisar manen dagiti napulotan a natda para iti ad-adu a trabaho. Ngem, ania ti masakbayan ti “bassit” a sara?
MANGUKOM TI KADAANAN ITI AL-ALDAW
33. (a) Asino ti Kadaanan iti Al-aldaw? (b) Ania dagiti “liblibro a naukrad” iti nailangitan a Pangukoman?
33 Kalpasan nga inyam-ammona ti uppat nga animal, imbaliw ni Daniel ti panagkitana manipud iti maikapat nga animal sana inturong iti eksena sadi langit. Nakitana ti Kadaanan iti Al-aldaw a nagtugaw iti nadayag a tronona a kas Ukom. Ti Kadaanan iti Al-aldaw awan sabali no di ni Jehova a Dios. (Salmo 90:2) Idi mangrugin ti nailangitan a Pangukoman, nakita ni Daniel ti “liblibro a naukrad.” (Daniel 7:9, 10) Tangay ti kaadda ni Jehova ket di maungpot ti naglabasanna, ammona amin a historia ti tao a kasla naisurat iti maysa a libro. Napaliiwna amin dagiti uppat a simboliko nga animal ket mabalinna ida nga ukomen sigun iti bukodna a pannakaammo.
34, 35. Anianto ti mapasamak iti “bassit” a sara ken dadduma pay nga inaanimal a pannakabalin?
34 Intuloy ni Daniel: “Intultuloyko ti kimmita iti dayta a tiempo gapu iti uni dagiti nakatantan-ok a sao a sasawen ti sara a tangguyob; intultuloyko ti kimmita agingga a napapatay ti animal ket nadadael ti bagina ket naited iti sumsumged nga apuy. Ngem no maipapan iti dadduma kadagiti animal, naikkat dagiti panagturayda, ket adda naited kadakuada a pannakayatiddog iti biag iti maysa a tiempo ken maysa a panawen.” (Daniel 7:11, 12) Imbaga ti anghel ken ni Daniel: “Ti Pangukoman a mismo timmugaw, ket ti bukodna a panagturay inikkatda iti kamaudiananna, tapno isu pukawenda ken dadaelenda a naan-anay.”—Daniel 7:26.
35 Babaen ti bilin ti Naindaklan nga Ukom, ni Jehova a Dios, ti sara a nangtabbaaw iti Dios ken nangriribuk kadagiti “sasanto” mapasarannanto ti kas napasaran ti Imperio ti Roma, a nangidadanes idi kadagiti immuna a Kristiano. Saanto nga agtultuloy ti panagturayna. Kasta met laeng kadagidiay nababbaba a kasla sara nga ‘ar-ari’ a naggapu iti Imperio ti Roma. Ngem, dagidiay ngay turturay a timmaud kadagiti nagkauna nga inaanimal a pannakabalin? Kas naipadto, napaatiddog ti biagda “iti maysa a tiempo ken maysa a panawen.” Dagiti teritoriada nagtultuloy nga adda agnanaed agingga ita. Kas pagarigan, ok-okuparen ti Iraq ti teritoria ti kadaanan a Babilonia. Adda pay laeng ti Persia (Iran) ken Grecia. Dagiti natda kadagitoy a pannakabalin ti lubong naipasetda iti Naciones Unidas. Mapukawto met dagitoy a pagarian inton maikisap ti maudi a pannakabalin ti lubong. Amin a natauan a gobierno maipungetdanto inton “gubat ti naindaklan nga aldaw ti Dios a Mannakabalin-amin.” (Apocalipsis 16:14, 16) Ngem, asinonto ngarud ti mangituray iti lubong?
TI AGPAUT A TURAY DANDANIN!
36, 37. (a) Asino ti matuktukoy a “maysa a kasla anak ti tao,” ket kaano ken iti ania a gapu a nagparang iti nailangitan a Pangukoman? (b) Aniat’ naipasdek idi 1914 K.P?
36 “Intultuloyko ti kimmita kadagiti sirmata iti rabii, ket, kitaenyo sadiay!” impukkaw ni Daniel. “Buyogen dagiti ulep iti langlangit um-umay ti maysa a kasla anak ti tao; ket nakaadani iti Kadaanan iti Al-aldaw, ket isu inyasidegda iti mismo a sanguanan dayta a Maysa.” (Daniel 7:13) Idi adda ditoy daga, inawagan ni Jesu-Kristo ti bagina nga “Anak ti tao,” a mangipasimudaag iti pannakikabagianna iti sangatauan. (Mateo 16:13; 25:31) Iti Sanhedrin, wenno nangato a korte dagiti Judio, kinuna ni Jesus: “Makitayonto ti Anak ti tao a situtugaw iti makannawan nga ima ti pannakabalin ken um-umay a buyogen dagiti ulep ti langit.” (Mateo 26:64) No kasta, iti sirmata ni Daniel, daydiay um-umay, a di makita dagiti mata ti tattao, ken umadani ken Jehova a Dios isu ni napagungar, naipadayag a Jesu-Kristo. Kaano a napasamak daytoy?
37 Nakitulag ti Dios ken ni Jesu-Kristo para iti Pagarian, a kas ti pannakitulagna ken Ari David. (2 Samuel 7:11-16; Lucas 22:28-30) Idi nagngudo “ti naituding a pampanawen dagiti nasion” idi 1914 K.P., ni Jesu-Kristo, kas naarian nga agtawid ken David, nainkalintegan nga awatenna ti panangituray ti Pagarian. Mabasa iti naimpadtuan a rekord ni Daniel: “Kenkuana adda naited a panagturay ken dayaw ken pagarian, tapno dagiti il-ili, nasional a bungbunggoy ken pagsasao rebbeng nga agserbida amin kenkuana a mismo. Ti panagturayna ket di nakedngan ti kapautna a panagturay a saanto nga aglabas, ket ti pagarianna maysa a saanto a maiyeg iti pannakadadael.” (Daniel 7:14) Gapuna naipasdek ti Mesianiko a Pagarian sadi langit idi 1914. Nupay kasta, ti panagturay naited met kadagiti sabsabali.
38, 39. Asinonto ti umawat iti agnanayon a panangituray iti lubong?
38 “Dagiti sasanto Daydiay Katan-okan awatendanto ti pagarian,” kinuna ti anghel. (Daniel 7:18, 22, 27) Ni Jesu-Kristo daydiay kangrunaan a santo. (Aramid 3:14; 4:27, 30) Dagiti sabsabali a “sasanto” a makiraman nga agturay isu ti 144,000 a matalek a napulotan iti espiritu a Kristiano, nga agtawid iti Pagarian a kadua ni Kristo. (Roma 1:7; 8:17; 2 Tesalonica 1:5; 1 Pedro 2:9) Mapagungarda ken patay kas imortal nga espiritu a makipagturay ken Kristo iti nailangitan a Bantay Sion. (Apocalipsis 2:10; 14:1; 20:6) No kasta, ni Kristo Jesus ken dagiti napagungar a napulotan a Kristiano isudanto ti mangituray iti lubong ti sangatauan.
39 No maipapan iti panagturay ti Anak ti tao ken ti sabsabali pay a napagungar a “sasanto,” kinuna ti anghel ti Dios: “Ti pagarian ken ti panagturay ken ti kinadaeg dagiti pagarian iti baba ti amin a langlangit naited kadagiti tattao isuda a sasanto Daydiay Katan-okan. Ti pagarianda ket saan a nakedngan ti kapautna a pagarian, ket amin dagiti panagturay agserbi ken agtulnogdanto a mismo kadakuada.” (Daniel 7:27) Anian a bembendision ti sagrapento ti natulnog a sangatauan iti sidong dayta a Pagarian!
40. Kasanotayo a magunggonaan iti panangipangagtayo iti tagtagainep ken sirsirmata ni Daniel?
40 Saan idi nga ammo ni Daniel dagiti amin a nakaskasdaaw a kaitungpalan dagiti sirmata nga inted ti Dios kenkuana. Kunana: “Agingga itoy a punto isu ti panungpalan ti banag. No maipapan kaniak, ni Daniel, dagiti bukodko a panunot pinagal-aliawdak iti kasta unay, iti kasta nagbaliw kaniak ti mismo a maris ti langak; ngem ti banag a mismo sinalimetmetak iti bukodko a puso.” (Daniel 7:28) Datayo, nupay kasta, agbibiagtayo iti tiempo a maawatantayo ti kaitungpalan ti nakita ni Daniel. Ti panangipangagtayo iti daytoy a padto pabilgenna ti pammatitayo ken pakirdenna ti kombiksiontayo a ti Mesianiko nga Ari a dinutokan ni Jehova isunto ti mangituray iti lubong.
[Footnotes]
^ par. 4 Tapno nalawlawag ken di maulit-ulit, gupgopentayo dagiti mangilawlawag a bersikulo a masarakan iti Daniel 7:15-28 a buyogen ti bersikulo por bersikulo a panangusig kadagiti sirmata a nairekord iti Daniel 7:1-14.
^ par. 7 Kitaenyo ti Kapitulo 4 daytoy a libro.
^ par. 28 Kitaenyo ti Kapitulo 6 daytoy a libro.
ANIA TI NAAWATANYO?
• Aniat’ isimbolo ti tunggal maysa kadagiti ‘uppat a nakadakdakkel nga animal a sumangsang-at manipud iti baybay’?
• Aniat’ mangbukel iti “bassit” a sara?
• Kasano a “dagiti sasanto” riniribuk ti simboliko a bassit a sara bayat ti Gubat Sangalubongan I?
• Anianto ti mapasamak iti simboliko a bassit a sara ken dagiti dadduma pay nga inaanimal a pannakabalin?
• Kasanokayo a nagunggonaan iti panangipangagyo iti tagtagainep ken sirsirmata ni Daniel maipapan iti “uppat a nakadakdakkel nga animal”?
[Salsaludsod]
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 149-152]
NAANUS NGA ARI
TI MAYSA a Griego a mannurat idi maikalima a siglo K.K.P. tinukoyna daytoy a tao kas naanus ken modelo nga ari. Inawagan ti Biblia kas daydiay ‘pinulotan’ ti Dios ken “narawet a tumatayab” “manipud leleggakan ti init.” (Isaias 45:1; 46:11, NW) Ti ari a nadakamat isu ni Ciro a Dakkel, ti Persia.
Nangrugi a naglatak ni Ciro idi agarup 560/559 K.K.P. idi simmuno ken Cambyses I nga amana iti trono ti Anshan, siudad wenno distrito iti kadaanan a Persia. Ti Anshan ket basalio nga estado a sakup idi ni Ari Astyages a Medo. Idi immalsa iti turay a Medo, napartak ti panagbiktoria ni Ciro gapu ta kimmappon kenkuana ti armada ni Astyages. Iti kasta nagun-od ni Ciro ti kinasungdo dagiti Medo. Kalpasan dayta, nagkaykaysan a nakilaban dagiti Medo ken Persiano iti sidong ti panangidaulona. Iti kasta timmaud ti turay a Medo-Persia nga idi agangay pinalawana ti teritoriana manipud iti Baybay Aegean agingga iti Karayan Indus.—Kitaenyo ti mapa.
Babaen ti napagtipon a puersa dagiti Medo ken Persiano, immun-una nga inasikaso ni Ciro ti nariribuk a lugar—ti makinlaud a deppaar ti Media a dita, ni Ari Croesus ti Lidia gamgamgamenna ti teritoria ti Media. Idi rinaut ni Ciro ti makindaya a beddeng ti Imperio ti Lidia idiay Asia Menor, inabakna ni Croesus ket sinakupna ti kabeserana a Sardis. Iti kasta pinarmek ni Ciro dagiti siudad nga Ioniano sana pinagbalin ti intero nga Asia Menor a sakup ti pagturayan ti Imperio ti Medo-Persia. Nagbalin ngarud ni Ciro a kangrunaan a karibal ti Babilonia ken ti arina, ni Nabonidus.
Idin nagsaganan ni Ciro a makirupak iti nabileg a Babilonia. Ket nanipud idin, nakipaseten iti pannakatungpal ti padto ti Biblia. Baeten ken mammadto nga Isaias, gistay dua a siglo kasakbayanna, ninaganan ni Jehova ni Ciro kas agturay a mangrippuogto iti Babilonia ken mangluk-at kadagiti Judio manipud pannakaadipenda. Maipuon iti daytoy nasakbay a panangdutok a tinukoy ti Kasuratan ni Ciro kas ‘pinulotan’ ni Jehova.—Isaias 44:26-28.
Idi rauten ni Ciro ti Babilonia idi 539 K.K.P., naipasango iti narikut a problema. Tangay linikmut dagiti nagdadakkel a pader ken napalawlawan iti nauneg ken nalawa a kanal a pinunno ti karayan Eufrates, kasla imposible a maserrek dayta a siudad. Iti lugar a pagayusan ti Eufrates iti Babilonia, adda nakataytayag a pader nga addaan iti dadakkel a gambang a ruangan a naipataraigid iti karayan. Kasano koma a maparmek ni Ciro ti Babilonia?
Nasurok a maysa a siglo kasakbayanna, impakaunan ni Jehova a “ti tikag adda kadagiti dandanumna” ken kinunana a “mamagaandanto.” (Jeremias 50:38) Kas naipadto, insiasi ni Ciro ti dandanum ti Karayan Eufrates sumagmamano a kilometro iti amianan ti Babilonia. Kalpasanna binaliw dagiti soldadona ti karayan, kinalay-atda ti sang-atan nga agturong iti pader, ket silalakada la a sinerrek ti siudad gapu ta nabaybay-an a silulukat dagiti gambang a ruangan. Kas iti “narawet a tumatayab” a napartak a mangsippayot iti biktimana, daytoy nga agturay “manipud leleggakan ti init”—naggapu iti daya—naalana ti Babilonia iti maysa la a rabii!
Para kadagiti Judio idiay Babilonia, ti panagbiktoria ni Ciro kaipapananna ti idadateng ti nabayagen a pinadpadaananda a pannakaluk-at manipud pannakakautibo ken ti panagngudo ti 70 a tawen a panaglangalang ti dagada. Ania ket ngatan a ragsakda idi nangipaulog ni Ciro iti proklamasion nga impalubosnan ti isusublida sadiay Jerusalem ket bangonenda manen ti templo! Insubli met ni Ciro kadakuada dagiti napateg nga alikamen ti templo nga impan idi ni Nabucodonosor idiay Babilonia, nangted iti naarian a permiso tapno makaalada kadagiti troso manipud Lebanon, ken inautorisaranna ti pundo a naggapu iti palasio ti ari a gastosenda iti panagbangonda.—Esdras 1:1-11; 6:3-5.
Gagangay a naasi ken naanus ni Ciro kadagiti umili a pinarmekna. Maysa a rason iti daytoy a kababalinna ket mabalin a maigapu iti relihionna. Nalabit, pinati ni Ciro ti sursuro ni Zoroaster a mammadto a Persiano ken nagdaydayaw ken ni Ahura Mazda—dios nga impapanda a namarsua iti isuamin a naimbag. Iti librona a The Zoroastrian Tradition, insurat ni Farhang Mehr: “Indatag ni Zoroaster ti Dios kas moral a kinaperpekto. Imbagana kadagiti tattao a saan a managibales ni Ahura Mazda no di ket nalinteg, ket ngarud, imbes a kabutengda, ayatenda koma.” Ti panamati iti dios a moral ken nalinteg mabalin nga inapektaranna ti moralidad ni Ciro ken namaregta iti kinaparabur ken kinahustisiana.
Ngem, ti ari dina unay naanusan ti klima ti Babilonia. Dina maibturan dagiti nadagaang a kalgaw sadiay. Isu a nupay nagtalinaed ti Babilonia kas naarian a siudad ti imperio, ken isu pay ti maysa a sentro ti relihion ken kultura, gagangay a nausar laeng a kabesera no iti kalam-ekna. Kinapudnona, kalpasan a naparmekna ti Babilonia, di nagbayag nagsubli ni Ciro idiay Ecbatana a kabeserana iti kalgaw, a nasurok a 1,900 a metro ti kangatona manipud patas ti baybay idiay arisadsad ti Bantay Alwand. Sadiay, magusgustuanna dagiti nalamiis a kalam-ekna a tinimbeng dagiti makapasalibukag a kalgaw. Nangbangon pay ni Ciro iti nadaeg a palasiona idiay nagkauna a kabeserana, a Pasargadae (asideg ti Persepolis), 650 a kilometro iti abagatan a daya ti Ecbatana. Nagserbi a pagbakasionanna dayta.
Malaglagip ngarud ni Ciro kas natured a manangparmek ken naanus nga ari. Ti 30 a tawen a panagturayna nagngudo iti ipapatayna idi 530 K.K.P. bayat a makigubgubat. Ni Cambyses II nga anakna isut’ simmuno kenkuana iti trono ti Persia.
ANIA TI NAAWATANYO?
• Kasano a napaneknekan a ni Ciro a Persiano daydiay ‘pinulotan’ ni Jehova?
• Ania a napateg a serbisio iti ili ni Jehova ti inaramid ni Ciro?
• Kasano ti panangtrato ni Ciro kadagiti umili a pinarmekna?
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
IMPERIO TI MEDO-PERSIA
MACEDONIA
Memphis
EGIPTO
ETIOPIA
Jerusalem
Babilonia
Ecbatana
Susa
Persepolis
INDIA
[Ladawan]
Panteon ni Ciro, sadi Pasargadae
[Ladawan]
Kitikit sadi Pasargadae, a mangiladawan ken Ciro
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 153-161]
AGKABANNUAG NGA ARI PINARMEKNA TI LUBONG
AGARUP 2,300 a tawenen ti napalabas, idi a ti olandes ti buokna a heneral ti armada nga agtawen iti nasurok a 20 nagtakder iti igid ti Baybay Mediteraneo. Nakaturong dagiti matana iti maysa nga isla a siudad a gistay maysa a kilometro ti kaadayona. Gapu ta linapdanda ti iseserrekna, determinado daytoy makapungpungtot a heneral a mangparmek iti siudad. Ti plano ti irarautna? Mangaramid iti dakkel a tambak nga agturong iti isla sananto pagmartsaen ti buyotna ket rautenda ti siudad. Inrugidan ti nagtambak.
Ngem adda mensahe a naggapu iti naindaklan nga ari ti Imperio ti Persia a nangsinga iti agkabannuag a heneral. Gaput’ gagarna a makikappia, ti agturay iti Persia adda naisangsangayan nga intukonna: 10,000 a talento a balitok (nasurok a dua a bilion a doliar iti agdama a gatad), maysa kadagiti babbalasang ti ari ti asawaenna, ken panangituray iti intero a makinlaud a paset ti Imperio ti Persia. Naitukon amin daytoy a pangsubbot iti pamilia ti ari, a kinautibo ti heneral.
Ti komander nga agdesision no akseptarenna wenno saan daytoy a tukon isu ni Alejandro III ti Macedonia. Rebbeng kadi nga akseptarenna ti tukon? “Delikado a momento daydi para iti kadaanan a lubong,” kuna ni historiador Ulrich Wilcken. “Dagiti resulta ti desisionna pudno nga inapektaranna ti Edad Media agingga iti kaaldawantayo, iti Daya ken iti Laud.” Sakbay nga usigentayo ti sungbat ni Alejandro, kitaentayo no ania dagiti pasamak a nangituggod iti daytoy nakapegpeggad a kanito.
ITATANOR TI MAYSA A MANANGPARMEK
Nayanak ni Alejandro idiay Pella, Macedonia, idi 356 K.K.P. Ni Ari Felipe II ti amana, ket ni Olympias ti inana. Insuro ni Olympias ken Alejandro a dagiti ari ti Macedonia kapuonan ida ni Hercules, anak ti Griego a dios a ni Zeus. Sigun ken Olympias, inapo ni Alejandro ni Achilles, ti bannuar iti daniw ni Homer nga Iliad. Gapu ta sinanay dagiti dadakkelna tapno mangparmek ken maaddaan iti naarian a dayag, bassit ti interes ni agtutubo nga Alejandro kadagiti dadduma nga aramid. Idi inimtuodda no makilumba kadagiti Ay-ayam ti Olimpiada, impasimudaag ni Alejandro a makilumba no la ket ta ar-ari dagiti kasalisalna. Ambisionna nga artapan dagiti naaramidan ni amana ken manggun-od iti dayag babaen kadagiti gapuananna.
Idi agtawen iti 13, inedukaran ni Aristotle a Griego a pilosopo ni Alejandro, nga isut’ timmulong kenkuana a nangpatanor iti panaginteresna iti pilosopia, medisina, ken siensia. Mapagdedebatean ti kabileg ti panangmolde dagiti pilosopia ni Aristotle iti wagas ti panagpampanunot ni Alejandro. “Mabalin a kunaen a bassit laeng ti pagtunosanda a dua,” kinuna ni Bertrand Russell, maysa a pilosopo iti maika-20 a siglo. “Dagiti napolitikaan a panangmatmat ni Aristotle naibasarda iti siudad-estado a turay dagiti Griego nga idi ket maaw-awanen.” Ti konsepto dagiti babassit a siudad-estado a gobierno saan a magustuan ti maysa nga ambisioso a prinsipe nga agtartarigagay a mangbangon iti dakkel a nagkaykaysa nga imperio. Mabalin met a di inanamongan ni Alejandro ti pagalagadan ni Aristotle a tratuenda a tagabo dagiti saan a Griego, tangay nasirmatana ti maysa nga imperio a buklen dagiti nasayaat ti panagkakaduada a nangparmek ken naparmek.
Ngem di pagduaduaan a pinarayray ni Aristotle ti panaginteres ni Alejandro nga agbasa ken agadal. Nagtalinaed ni Alejandro a nasaet a managbasa iti intero a panagbiagna, a nangnangruna a magustuanna dagiti sursurat ni Homer. Kunada nga inkabesana ti Iliad—intero a 15,693 a linia a daniw.
Kellaat a nagngudo ti panangedukar ni Aristotle idi 340 K.K.P., idi a ti 16-anyos a prinsipe nagsubli idiay Pella tapno iturayanna ti Macedonia gapu iti kaawan ni amana. Ket daytoy sumuno nga ari dinagdagusna nga impabigbig ti bagina babaen kadagiti namilitaran a panagbiktoriana. Maragragsakan ni Felipe, idi dagdagus a napadsona ti rebelioso a tribu a Maedi idiay Thrace, apagbiit a pinarmekna ti kangrunaan a siudadda, sana inawagan dayta a lugar nga Alexandroúpolis, a naggapu iti naganna.
NAGTULTULOY A NANGPARMEK
Ti pannakapapatay ni Felipe idi 336 K.K.P. nagbanag iti panangtawid ni 20-anyos nga Alejandro iti trono ti Macedonia. Idi sinerrekna ti Asia manipud Hellespont (Dardanelles itan) idi primavera ti 334 K.K.P., inyussuat ni Alejandro ti mangparmek a buyogen ti manmano ngem naalibtak nga armada a buklen ti 30,000 a soldado ken 5,000 a kabaliero. Ti armadana ket kinuyog dagiti inheniero, surbeyor, arkitekto, sientipiko, ken historiador.
Idiay Karayan Granicus iti makin-amianan a laud a suli ti Asia Menor (Turkey itan), nagbiktoria ni Alejandro iti damo a pannakigubatna kadagiti Persiano. Iti daydi a kalam-ekna pinarmekna ti makinlaud nga Asia Menor. Iti sumaganad nga otonio isut’ maikadua a panagbiktoriana maibusor kadagiti Persiano idiay Issus, iti makin-abagatan a daya a suli ti Asia Menor. Kaduana ti armada nga agarup kaguduat’ milion a soldado, ni naindaklan a Persiano nga Ari Dario III sinabatna sadiay ni Alejandro. Gapu iti nalabes a kompiansana intugot pay ni Dario ni nanangna, ni baketna, ken dadduma pay a kameng ti pamiliana tapno masaksianda koma ti namnamaenna a naranga a panagbiktoria. Ngem saan a nasaganaan dagiti Persiano ti pettat ken narungsot nga iraraut dagiti taga Macedonia. Tinalipupos dagiti buyot ni Alejandro ti armada ti Persia, ket naglibas ni Dario, a binaybay-anna ti pamiliana a kinautibo ni Alejandro.
Imbes a kinamatna dagiti timmaray a Persiano, nagmartsa ni Alejandro a nagpaabagatan a tinaraigidna ti Baybay Mediteraneo, a pinarmekna dagiti base nga inusar dagiti maingel a bapor de guerra ti Persia. Ngem saan a simmuko ti isla a siudad ti Tiro. Gapu ta determinado a mangparmek iti dayta, inrugi ni Alejandro ti pananglakub a pimmaut iti pito a bulan. Bayat ti pananglakubna intukon ni Dario ti pannakikappia a nadakamat itay damo. Makaay-ayo unay dagiti naitukon a parabur a gapu iti dayta naipadamag a kinuna ni Parmenio, ti matalek a mamalbalakad ni Alejandro: ‘No siak ni Alejandro, akseptarekon dayta.’ Ngem insungbat ti agkabannuag a heneral: ‘Uray siak, no siak koma ni Parmenio.’ Gapu ta dina kayat ti makikappia, intuloy ni Alejandro a linakub ken dinuprak dayta a napalangguad a reyna ti baybay idi Hulio 332 K.K.P.
Idi inispalna ti Jerusalem, gapu ta simmuko kenkuana, nagpaabagatan ni Alejandro, ket pinarmekna ti Gaza. Gapu ta naumadan iti panangituray ti Persia, inabrasa ti Egipto ni Alejandro a kas manangispal. Nagdaton idiay Memphis para iti toro nga Apis, ket naay-ayona dagiti papadi ti Egipto. Binangonna pay ti siudad ti Alexandria, nga idi agangay karibal ti Atenas kas sentro ti edukasion sa nakapanagan pay laeng kenkuana.
Sumaganad, nagpaamianan a daya ni Alejandro, a limmasat iti Palestina agingga iti Karayan Tigris. Idi tawen 331 K.K.P., nakigubat iti maikatlo a daras kadagiti Persiano, sadi Gaugamela, nga asideg kadagiti reggaay ti Nineve. Ditoy nga inabak ti 47,000 a soldado ni Alejandro ti kaor-organisar nga armada ti Persia a di kumurang a 250,000! Naglibas ni Dario ket kalpasanna pinapatay dagiti mismo a soldadona.
Gapu ta kabarbaraan ti panagbiktoriana, nagpaabagatan ni Alejandro ket sinakupna ti Babilonia a maus-usar a kabesera ti Persia no iti kalam-ekna. Inokuparna pay dagiti kabesera sadi Susa ken Persepolis, a sinamsamna ti nawadwad a gameng ti Persia ken pinuoranna ti dakkel a palasio ni Xerxes. Nagultimuanna, naalana ti kabesera idiay Ecbatana. Daytoy nasiglat a manangparmek sinakupnan dagiti nabatbati a pagturayan ti Persia, a dimmanon idiay daya agingga iti Karayan Indus, a masarakan iti agdama a Pakistan.
Apaman a naballasiwna ti Indus, iti rehion a pagbedngan ti Taxila a probinsia ti Persia, sinaranget ni Alejandro ti nakaam-amak a karibalna, ni Porus nga ari ti India. Maibusor kenkuana, inyussuat ni Alejandro ti maikapat ken ultimo a kangrunaan a pannakidangadangna, idi Hunio 326 K.K.P. Ti armada ni Porus buklen ti 35,000 a soldado ken 200 nga elepante, a nangkigtot kadagiti kabalio ti Macedonia. Narungsot ken nadara daydi a gubat, ngem nagbiktoria dagiti buyot ni Alejandro. Simmuko ni Porus ket nagbalin nga aliadona.
Nasurok a walo a tawen ti naglabas nanipud sinerrek ti armada ti Macedonia ti Asia, ket napaksuyan ken mailiwen dagiti soldadona. Gapu ta nadidigrada iti narungsot a pannakidangadangda ken Porus, kayatda ti agawiden. Nupay nagkitakit idi damo, timmulok ni Alejandro iti kiddawda. Ti Grecia talaga a nagbalinen a pannakabalin ti lubong. Gapu ta naipasdek dagiti Griego a kolonia kadagiti naparmek a daga, nagsaknap ti Griego a lenguahe ken kultura iti intero a pagturayan.
PERSONALIDAD TI LALAKI A SIKAKALASAG
Ti namagkaykaysa iti armada ti Macedonia bayat dagiti tawen a panangparmek isu ti personalidad ni Alejandro. No malpasda a makidangadang, ugali ni Alejandro a sarungkaran dagiti nadangran, kitaenna dagiti sugatda, itan-okna ti kinatured dagiti soldado, ket padayawanna ida babaen kadagiti sagut a kuarta a maitutop kadagiti gapuananda. No maipapan kadagidiay napasag iti gubat, inyurnos ni Alejandro ti nadayag a pannakaipumponda. Dagiti nagannak ken annak dagiti napasag nalibreda kadagiti amin a buis ken amin a kita ti serbisio. Kas panglinglingayna no malpas ti dangadang, inangay ni Alejandro dagiti ay-ayam ken salisal. Naminsan, inyurnosna pay ti panagbakasion dagiti kakaskasar a soldado, tapno makaduada dagiti babbaketda iti kalam-ekna, idiay Macedonia. Ti kakasta nga aramid isut’ nangayatan ken nangraeman kenkuana dagiti soldadona.
No maipapan iti panangasawa ni Alejandro ken ni Roxana a prinsesa ti Bactria, insurat ni Plutarch a Griego a biograpo: “Talaga nga ayan-ayat daydi, kaskasdi agparang a maikombiene met iti kalatna. Ta napagustuanna dagiti naparmek nga umili idi nakitada a nangpili iti asawana a kailianda, ket ad-adda nga isut’ inay-ayatda, ta nadlawda a ti laeng tarigagay a nangparmek kenkuana, kas managteppel unay a lalaki, isu ti dina panangsagid kenkuana agingga a nagun-odna iti legal ken nadayaw a pamay-an.”
Rinaem met ni Alejandro ti panagasawa dagiti sabali. Nupay kautibona idi ti asawa ni Ari Dario, siniguradona a nadayaw ti pannakatratona. Umarngi met, idi nadamagna nga inabuso ti dua a soldado a taga Macedonia dagiti assawa dagiti estranghero, immandarna ti pannakapapatayda no mapaneknekan a nagbasolda.
Kas ken Olympias nga inana, relihioso unay ni Alejandro. Agdaton sakbay ken kalpasan ti pannakigubatna ket makiuman kadagiti baglan no maipapan iti kayulogan dagiti signo. Nakiuman met iti orakulo ni Ammon, iti Libya. Ket sadiay Babilonia tinungpalna dagiti instruksion dagiti Caldeo maipapan iti panagdaton, nangnangruna ken Bel (Marduk) a dios ti Babilonia.
Nupay natimbeng ni Alejandro no iti pannangan, idi agangay aglablabesen ti panagin-inumna. Umat-atiddog ti diskursona tunggal kopita ti arak nga in-inumenna ket iparammagna dagiti gapuananna. Maysa kadagiti kakas-angan nga inaramid ni Alejandro isut’ panangpapatayna ken Clitus a gayyemna, idi a rimmungsot gaput’ bartekna. Ngem napalalo ti panangkondenarna iti bagina ta iti las-ud ti tallo nga aldaw nagid-idda iti katrena, a di nangnangan wenno immin-inum. Idi agangay, nakombinsir met laeng dagiti gagayyemna a mangan.
Bayat ti ilalabas ti panawen, ti panaggartem ni Alejandro iti dayag pinaltuadna dagiti sabali pay a di makaay-ayo a galadna. Nalaka a namatpati kadagiti palso nga akusasion ket impakatna ti kakaruan a kita ti pannusa. Kas pagarigan, gapu ta namati iti impagarupda a panangisikat ni Philotas iti biagna, imbilin ni Alejandro a mapapatay ni Philotas ken ni amana a Parmenio, daydi mamalbalakad a dati a nagtaltalkanna.
PANNAKAABAK NI ALEJANDRO
Di nagbayag kalpasan ti panagsublina idiay Babilonia, nagmalaria ni Alejandro, ket din pulos immimbag. Idi Hunio 13, 323 K.K.P., kalpasan ti 32 a tawen ken 8 a bulan laeng a panagbiagna, simmuko ni Alejandro iti kakaruan a kabusor, ni patay.
Mayataday unay ti kinuna dagiti mamasirib a taga India: “O Ari Alejandro, ti daga a tawiden ti tunggal tao saan a dakdakkel ngem daytoy badbaddekantayo; ket sika bilang tao a kas met la kadagiti sabsabali, malaksid iti kaadu ti aramidmo ken dika mapengdan, dinakiwasmo ti intero a daga manipud taengmo, riniribukmo ta bagim, ken pinarigatmo dagiti sabsabali. Ngem di agbayag mataykanto, ket ti daga a tagikuaem umdas laeng a pakaitanemam.”
ANIA TI NAAWATANYO?
• Ania ti nalikudan ni Alejandro a Dakkel?
• Di nagbayag kalpasan a tinawidna ti trono ti Macedonia, ania a pannakidangadang ti inyussuat ni Alejandro?
• Deskribirenyo ti sumagmamano kadagiti panagbiktoria ni Alejandro.
• Aniat’ maikuna maipapan iti personalidad ni Alejandro?
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
DAGITI PANAGBIKTORIA NI ALEJANDRO
MACEDONIA
EGIPTO
Babilonia
Karayan Indus
[Ladawan]
Alejandro
[Ladawan]
Ni Aristotle ken ni Alejandro nga estudiantena
[Ladawan]
[Ladawan]
Medalia a kunada a mangiladawan ken Alejandro a Dakkel
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 162, 163]
NABINGBINGAY TI NALAWA A PAGARIAN
NO MAIPAPAN iti pagarian ni Alejandro a Dakkel, impadto ti Biblia a maburakto ken mabingbingay “ngem saan nga iti putotna.” (Daniel 11:3, 4) Gapuna, iti las-ud ti 14 a tawen kalpasan ti kellaat nga ipapatay ni Alejandro idi 323 K.K.P., ni Alejandro IV a lehitimo nga anakna ken ni Heracles a bastardo nga anakna napapatayda.
Idi tawen 301 K.K.P., inturayan ti uppat a heneral ni Alejandro ti nalawa nga imperio a binangon daydi komanderda. Tinengngel ni Heneral Cassander ti Macedonia ken Grecia. Inawat ni Heneral Lysimachus ti Asia Menor ken Thrace. Innala ni Seleucus I Nicator ti Mesopotamia ken Siria. Inturayan ni Ptolemy Lagus, wenno Ptolemy I, ti Egipto ken Palestina. Iti daydi maymaysa a dakkel a pagarian ni Alejandro, no kasta, timmaud ti uppat a Helenistiko, wenno Griego a pagpagarian.
Kadagidiay uppat a Helenistiko a pagarian, kaababaan ti panagturay ni Cassander. Sumagmamano a tawen kalpasan a nagturay ni Cassander, natay dagiti lallaki nga annakna, ket idi 285 K.K.P., sinakup ni Lysimachus ti Europeo a paset ti Imperio ti Grecia. Uppat a tawen kalpasanna, napapatay ni Lysimachus idi nakigubat kadagiti armada ni Seleucus I Nicator, ket isun ti nangtengngel iti kadaklan a paset dagiti teritoria iti Asia. Ni Seleucus ti immuna iti linia dagiti ari a Seleucid idiay Siria. Binangonna ti Antioquia ti Siria ket pinagbalinna dayta kas kabbaro a kabeserana. Pinapatayda ni Seleucus idi 281 K.K.P., ngem ti dinastia nga impasdekna nagtultuloy a nagturay agingga idi 64 K.K.P. idi inaramid ni Romano a Heneral Pompey ti Siria a kas probinsia ti Roma.
Kadagiti uppat a nakabingbingayan ti imperio ni Alejandro, kapautan ti Ptolemaiko a pagarian. Inakem ni Ptolemy I ti titulo nga ari idi 305 K.K.P. ket isut’ nagbalin nga umuna kadagiti taga Macedonia nga ari, wenno Faraon, ti Egipto. Kalpasan nga inaramidna ti Alexandria a kabesera, dinagdagusna a pinasayaat ti siudad. Maysa kadagiti kadaklan a proyektona a panagbangon isu ti agdindinamag a Libraria ti Alexandria. Tapno maaywanan daytoy dakkel a proyekto, innala ni Ptolemy manipud Grecia ni Demetrius Phalereus a nalatak nga eskolar ti Atenas. Naipadamag nga idi umuna a siglo K.P., ti libraria naglaon iti maysa a milion a lukot. Nagtultuloy a nagturay ti Ptolemaiko a dinastia idiay Egipto agingga nga inabak ti Roma idi 30 K.K.P. Idin ti Roma sinandiannan ti Grecia kas dominante a pannakabalin ti lubong.
ANIA TI NAAWATANYO?
• Kasano a nabingbingay ti nalawa nga imperio ni Alejandro?
• Agingga a kaano a nagturay ti linia dagiti ari a Seleucid idiay Siria?
• Kaano a nagngudo ti Ptolemaiko a pagarian ti Egipto?
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
PANNAKAWARAWARA TI IMPERIO NI ALEJANDRO
Cassander
Lysimachus
Ptolemy I
Seleucus I
[Dagiti Ladawan]
Ptolemy I
Seleucus I
[Diagram/Ladawan iti panid 139]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
DAGITI PANNAKABALIN TI LUBONG ITI PADTO NI DANIEL
Ti dakkel a ladawan (Daniel 2:31-45)
Uppat nga animal manipud iti baybay (Daniel 7:3-8, 17, 25)
BABILONIA manipud 607 K.K.P.
MEDO-PERSIA manipud 539 K.K.P.
GRECIA manipud 331 K.K.P.
ROMA manipud 30 K.K.P.
ANGLO-AMERICANO A PANNAKABALIN TI LUBONG manipud 1763 K.P.
LUBONG A NABINGBINGAY GAPU ITI POLITIKA iti tiempo ti panungpalan
[Ladawan iti panid 128]
[Ladawan iti panid 147]
