Monteverde​—​Isa ka Kinaugali nga Dalangpan sa mga Panganod

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA COSTA RICA

Ang mainit-init nga hangin sang Caribbean nga nagahuyop gikan sa dagat nagahampak sa kabukiran nga tubtob sa 1,700 metros ang kataason. Samtang nagasaka ang hangin sa sini nga kataason, nagabugnaw ini, kag nagahulas. Nagaporma ang madamol kag manubo nga mga panganod, kag pagkatapos nagaulan sa kabukiran ukon ginalambungan ini sang ambon. Ang resulta? Isa ka tumalagsahon sa katahom nga kinaugali nga ginatawag nga kagulangan sa mga panganod.

TUIG 1951 sadto. Kap-atan kag apat ka katapo sang relihioso nga grupo nga kilala subong Quakers ang nagbiya sa Alabama, E.⁠U.⁠A., agod mangita sing isa ka duog nga ila matukuran sing isa ka malinong nga relihioso nga komunidad. Nagdangat sila sa ginatabunan sang panganod nga kabukiran sa aminhan-katundan sang Costa Rica, sa Central America. Ang duta didto nabaw-ing, matambok, kag barato lang.

Apang, indi mahapos himuon nga homisted ang duog. Si Marvin Rockwell, isa sa orihinal nga mga pangayaw, naghinumdom, “Ang lamang nga dalan pataklad sa bukid amo ang alagyan sang karo, gani ginpiko kag ginpala namon ini agod makaagi ang amon mga dyip.” Sa bulig sang lokal nga mga residente, natukod nila sang ulihi ang ila bag-o nga puluy-an sa mga panganod. Bagay gid nga gintawag nila ini nga Monteverde, buot silingon “Berde nga Bukid.”

Duha ka desisyon nga may malawig nga mga epekto ang ginhimo sang mga pangayaw. Nahibaluan nila nga dapat may palangabuhian ang ila nagapanguma nga komunidad. Apang ano nga produkto ang mabaligya nila nga indi mapierde sa malawig nga pagdulhog gikan sa bukid?  Namat-od sila nga ang bagay amo ang keso. Ang isa ka gamay nga pabrika sang keso nga nagsugod sadto nagapatubas karon sing kapin sa 4,000 kilos nga keso kada adlaw, luwas sa iban nga mga produkto halin sa gatas, subong sang sour cream, cream cheese, kag sorbete.

Namat-od man ang mga pangayaw nga ireserba ang 541 ektaryas nga kagulangan sa higad sang bukid sa ibabaw sang ila ginapuy-an. Sanglit ini nga watershed ukon alagyan sang tubig nga nalupyakan amo ang nangin tuburan sang tubig para sa ila gamay nga planta sang koryente, narealisar nila nga maalamon nga amligan nila ini. Apang, wala magdugay, naganyat ang igtalupangod sang mga sientipiko sa nanuhaytuhay nga mga tanom kag mga sapat sa watershed, ilabi na sang matukiban nila ang golden toad (isa ka sari sang paka). (Tan-awa ang kahon tuhoy sa golden toad.) Sang katuigan 1960, ginpatok sang isa ka grupo sang mga sientipiko kag lokal nga mga residente ang Monteverde Cloud Forest Preserve, isa ka dalangpan sang ilahas nga kabuhi nga sang ulihi ginpasangkad kag nagsakop sa watershed. Sugod sadto, ginpasangkad pa ang dalangpan tubtob sa halos 10,500 ektaryas.

Ang Monteverde Cloud Forest Preserve isa sa makagalanyat nga mga duog sa Costa Rica nga pirme gid ginapamasyaran. Kada tuig, tubtob sa 50,000 ka turista ang nagalakbay sa pulupil-ason kag nagalikoliko nga dalan nga indi sementado padulong sa Monteverde. Ang mga mahuyugon sa pispis kag mga nagatuon sang kinaugali nagadugok agod makita ang linibo ka sari sang mga pispis, mga sapat, kag mga tanom nga makita sa dalangpan kag sa palibot sini.

Mga Tanom

Mga 500 ka sari sang mga kahoy ang nagaserbe subong pundasyon sang kabuhi sa dalangpan. Ang iban nga mga kahoy malig-on nga nagapamuhi sa kiliran sang mga bukid walay sapayan sang mamadlos nga hangin nga nagpakunol kag nagpalubag sang ila pagtubo. Ang puno sang mga kahoy nga nagapamuhi sa nalipnan nga mga duog ginaputos sang madamol nga mga balagon kag mga tanomtanom. Paano mabuhi ining mga tanom, nga ginatawag mga epiphyte, nga wala sing gamot sa duta? Ang pulyeto nga may mapa para sa mga turista nagasiling: “Sa sining basa kaayo nga palibot ang mga epiphyte  nagabaton sing bugana nga tubig bisan pa wala sing mga gamot. Ang laya nga mga dahon sang mga kahoy nga ginataktak sang ulan nagasang-at sa sining mga tanomtanom agod magsuplay sing mga sustansia.”

Tatlo ka gatos ka sari sang mga orkidyas ang nagadugang pa sing kolor sa berde nga kagulangan. Ang malapad sang nabilin nga bahin sang kagulangan ginapamuhian sang 200 ka sari sang pakupako​​—⁠⁠ang iban halos 12 metros kataas kag 150 anyos ang edad.

Ngaa nanuhaytuhay nga mga tanom ang nagatubo sa sining gamay lamang nga duog? Una, ang mga dulunan sang dalangpan nagalab-ot tubtob sa Dagat Pasipiko kag sa Caribbean. Ang magkatuhay nga hun-og kag temperatura sa nanuhaytuhay nga mga kataason nagatuga sing anom ka ekolohiko nga sona diin malambo nga nagatubo ang nanuhaytuhay sa katahom nga mga tanom.

Mga Pispis kag mga Sapat

Ang Monteverde isa gid ka maayo nga duog para sa mga mahuyugon sa pispis. Sang 1996, gin-isip ang kadamuon sang sari sang mga pispis sa sulod sang tipulon nga 25 kilometros nga naglakip sa mga bahin sang Monteverde. Sa sulod lamang sang 24 ka oras, 369 ka sari sang pispis ang nakit-an! Ang tumandok nga mga pispis diri nagalakip sang magagmay nga mga hummingbird kag sang nagainggat nga quetzal. Sa katunayan, madamo nga bisita ang nagakari agod makita lamang ang quetzal​​—⁠⁠isa sa labing matahom sing balahibo nga mga pispis sa Tropiko. Mga 100 ka paris sang quetzal ang nagapamugad sa Monteverde, apang mabudlay sila makita bangod ang ila berde nga mga balahibo daw pareho gid sa berde nga mga tanom sa kagulangan. Ang madali makita amo ang mga hummingbird nga pirme nagakadto sa tulukaan nga ginabutang sa gua sang lokal nga mga balaligyaan kag mga restawran. Matahom kag nagauluinggat ang ila duag violeta, berde, kag asul-asulon nga balahibo kag tuman kadasig nga ginakapaykapay nila ang ila mga pakpak nga halos indi mo mamutikan samtang nagasaylosaylo sila sa mga bulak kag sa mga tulukaan.

Isa ka gatos ka sari sang mamalya ang nagapuyo man sa Monteverde. “Isa ini sa pila na lang ka kinaugali nga ilistaran sang . . . lima ka sari sang pamilya sang kuring: jaguar, ocelot, puma, margay, kag jaguarundi,” siling sang Costa Rica Handbook. Apang, maila gihapon sa tawo ining dalagku nga mga kuring. “Makita ang puma sa mga kada anom ka bulan,” siling ni Rafael Bolaños, manedyer sang dalangpan, sa Magmata! “Ang jaguar makita lamang halos kada ikatlo nga tuig.” Mas madali makita ang isa sa 120 ka sari sang mga ampibian kag mga reptilya.

Ano ang palaabuton sang Monteverde? Ginapanikasugan nga pasangkaron pa ang naamligan nga duog. Sa katunayan, nagsangkad ini sing kapin sa doble sang gindugang kasan-o lang ang Santa Elena Forest Reserve kag ang Children’s Eternal Rain Forest. (Tan-awa ang kahon sa ubos.) Ginalauman nga ini nga mga tikang makabulig agod mapat-od nga mangin bugana pirme ang kabuhi sa kagulangan sa mga panganod.

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

Ang Pagkadula sang Golden Toad

Ang tumandok nga golden toad, nga sa kamatuoran kolor kahil, una nga natukiban sa kagulangan sang Monteverde sang biologo nga si Jay Savage sang katuigan 1960. Daw sa Monterverde lamang makita ini nga paka. “Sang 1985 isa ka guban sang mga 1,000 ang nakit-an,” siling ni Rafael Bolaños, manedyer sang Monteverde Cloud Forest Preserve. “Apang pagligad sang duha lamang ka tuig, diutay na lang ang makita.” Ginapatihan nga napapas na karon ang golden toad.

Si Dr. Alan Pounds, nga nagtuon sang pagkadula sang 20 ka sari sang mga paka kag mga toad sa Monteverde Cloud Forest Preserve, nagsiling nga “ang indi kinaandan nga pag-ulan kada adlaw . . . una nga natabo antes nadula ang madamo sang mga ampibian, lakip ang tumandok nga golden toad.”

[Credit Line]

© 2003 Richard Sage

[Kahon sa pahina 18]

“Children’s Eternal Rain Forest”

Sa isa ka gamay nga elementarya nga eskwelahan sa uma sang Sweden, ang isa ka klase sang nuebe anyos nga mga kabataan namangkot kon ano ang sarang nila mahimo agod masalbar ang kagulangan. Sa bulig sang ila manunudlo, nagtipon sila sing kuarta nga gingamit sang 1988 sa pagbakal sa 6 ektaryas nga nameligro nga kagulangan. Sa amo, nagtuhaw ang Children’s Eternal Rain Forest. Ang balita tuhoy sa sini nga proyekto naglapnag, kag nagbuylog sa sini nga panikasog ang mga kabataan gikan sa 44 ka pungsod. Nangita sing paagi ang mga kabataan agod makatipon sing kuarta kag mapasangkad ang naamligan nga duog sa linibo ka ektaryas nga nagatambi sa tatlo ka kiliran sang Monteverde Cloud Forest Preserve.

[Mapa sa pahina 16]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Monteverde

[Retrato sa pahina 16]

Mga tanom nga epiphyte

[Retrato sa pahina 16]

Mga pakupako

[Retrato sa pahina 16, 17]

Orkidyas

[Retrato sa pahina 18]

Hummingbird

[Credit Line]

THE HUMMINGBIRD SOCIETY/Newark Delaware USA

[Retrato sa pahina 18]

Quetzal

[Credit Line]

© Anthony Mercieca/SuperStock

[Retrato sa pahina 18]

Pula-mata nga paka sa kahoy

[Picture Cedit Line sa pahina 17]

Background and orchid: © Michael and Patricia Fogden