Mga Kamelyo sa Andes?

I-PLAY

Mga Kamelyo sa Andes?

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA PERU

MGA kamelyo sa Bagatnan nga Amerika? Daw makatilingala ini, kay ining sapat sa desyerto masami nga ginaangot sa Aprika ukon sa Asia. Apang, ang mga sahi sang mga kamelyo nga masapwan sa Aprika kag Asia naangot sing suod sa mga lamoid nga makita sa Bagatnan nga Amerika. * Apang, indi kaangay sa ila malayo na nga mga himata, ang mga lamoid sang Bagatnan nga Amerika wala sing buklod sa likod. Dugang pa, halos tupong lang sila sa kataason sang kinaandan nga tawo kag indi gani makatupong sa abaga sang dromedary ukon Bactrian nga kamelyo.

Ang pinakamaayo nga lugar nga makita ang lamoid sang Bagatnan nga Amerika amo ang sa Andes Mountains, ilabi na sa Bolivia kag Peru. Makita man ini sa iban pa nga rehiyon sang Bagatnan nga Amerika, pati na sa Patagonia kag Tierra del Fuego, sa Argentina kag Chile.

Makawiwili gid ang matahom nga panglakat kag kadasigon sining mga sapat. Dalayawon man ang mahapos nga pagtaklad sang mga lamoid sang Bagatnan nga Amerika sa batuhon nga mga banglid. Ang tagsa ka tikang sini ginapasulhay sang pinasahi nga mga hapin sa tiil, nga maayo pa sa moderno nga sapatos sa pagpanglakatan.

Indi madabong ang hilamon sa Andes kag ang duta manipis. Apang, ang mga kuko sang lamoid sang Bagatnan nga Amerika wala sing daku nga halit sa duta kon ipaanggid sa mga kabayo kag mula. Dugang pa, bangod sang mga unto kag ngalagngag sining mga sapat makahalab sila nga wala nagahalit sa mga gamot sang hilamon.

Ang kalabanan nga sapat indi mabuhi sa mataas nga mga lugar. Apang, bangod madamo gid ang ila pula nga mga selula sang dugo, ang mga lamoid sang Bagatnan nga Amerika masulhay nga mabuhi bisan sa mataas nga Andes.

Sa mga lugar diin wala sing kahoy nga inuggatong, ang uga nga mga ipot sang lamoid sang Bagatnan nga Amerika ginagamit sa baylo sang kahoy. Kag bangod ang ilahas nga mga lamoid nagatumpok sang ila ipot sa mga dulunan sang ila teritoryo, mahapos lang manguha sining inuggatong nga ipot. Indi kaangay sang kahoy, indi na kinahanglan pa nga bis-akon ang ipot, kag madasig ini magmala sa mainit nga hangin sa Andes.

Sang una, ang mga lamoid gingamit sa relihioso nga mga rituwal. Halimbawa, ang Chiribaya sa nabagatnan nga Peru nagalubong sang ginhalad nga mga llama kag alpaca sa idalom sang salog sang ila mga balay. Ginasiling sang mga istoryador nga sa tagsa ka lunar nga bulan isa ka gatos ka de-rasa nga puti nga llama ang ginhalad sa Huayaca Pata, ang mayor nga plasa sang Cuzco, kag ang mas diutay nga kadamuon ginhalad sa dios-adlaw sa Inti Raymi nga selebrasyon. Sa karon, talagsa na lang ginagamit ang mga lamoid sa mga rituwal, apang ang ila karne—nga ang sabor daw karnero—ginapakaali gid.

Madamong tinuig antes maimbento ang mga repridyeretor, ginapreserbar sang mga Inca ang karne sang lamoid paagi sa pag-ilada kag pag-uga sini, nga ginakalitan ang matugnaw nga temperatura kag manubo nga presyon sang hangin sa mataas nga Andes. Ginatawag nila ining uga nga karne nga ch’arki. Ginatawag naton ini nga tapa.

Sa pagkamatuod, dapat apresyahon naton ining matahom nga mga tinuga indi lamang bangod sang mga serbisyo nga ginahimo sini kundi bangod man bahin ini sang makatilingala nga mga tinuga sang Dios, nga tanan nagahatag sing himaya sa iya!—Salmo 148:10, 13.

[Nota]

^ par. 3 Apat ka sahi sang lamoid ang nagapuyo sa Bagatnan nga Amerika: ang mga alpaca, guanaco, llama, kag ang mga vicuña. Mahimo maghirupay ang laki kag bayi nga magkatuhay sing sahi kag magbata sing kalibugan.

[Kahon/Mga retrato sa pahina 16]

Ang Guanaco—Isa ka Mabakod kag Matahom nga Tinuga

Ining matahom nga tinuga nga may maluming nga mga kinaiya daw nagakinahanglan sing sobra nga pag-atipan. Apang ang mga guanaco masami nga makita sa mabudlay gid nga mga lugar, halin sa mataas nga Andes pakadto sa Patagonia kag Tierra del Fuego, sa nabagatnan nga Argentina kag Chile. Sa sining mabudlay nga lugar, ang mga guanaco nagakaon sing mga sanga kag gamot kag nagainom sing tubig, bisan pa indi ini matinlo. Ang guanaco maayo maglangoy kag makadalagan sa kadasigon nga 65 kilometros por ora. Ang madamol nga amimilok sini nagaamlig sa ila gikan sa hangin, adlaw, kag yab-ok. Makapasubo nga ginaayam sang ilegal nga mga mangangayam ang guanaco bangod sang karne sini, sang panit sini, kag sang balahibo sini, nga mas mapino pa sa iya sang alpaca.

[Credit Line]

[Kahon/Retrato sa pahina 16]

Ang Alpaca—Naputos Sang Mainit-init nga Panapot

Sa lugar diin kinaandan ang matugnaw nga temperatura kag mahimo magbag-o sa 50 degrees Celsius sa isa ka adlaw, ang alpaca may madamol kag madabong nga bulbol. Ang malum-ok nga bulbol sang alpaca mas mahunit sangsa bulbol sang karnero. Bisan pa malab-ot sang taliwis nga sungad sang alpaca ang mga hilamon sa Andes nga nagatubo sa makitid nga mga inutlan sang mga bato, mas gusto sining makaulumol nga mga sapat ang basabasa nga mga duog, diin ang mga hilamon may bag-o nga mga salingsing. Apang, kaangay sa iban nga mga lamoid, mahimo ini mabuhi sa sulod sang madamo nga inadlaw nga wala sing tubig.

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

Ang Vicuña—Napanaptan Sing Maluho

Bisan pa ang vicuña nagapuyo sa mataas nga Andes diin kinaandan ang matugnaw kaayo nga temperatura, malip-ot kag manipis ang bulbol sini nga ginkabig nga amo ang pinakamaayo nga bulbol sang sapat sa duta. May bungaybungay ini nga bulbol sa dughan, nga daw ginabaliog nga panyo. Ang adulto nga vicuña mahimo magpatubas sing kubos sa isa ka kilo nga gin-alot nga bulbol kada duha ka tuig, gani ining maluho nga bulbol maiwat—kag mahal kaayo. Ang isa ka metro sang mapino nga vicuña nga tela nagabili sing kapin sa $3,000.

Sang paggahom sang Emperyo sang Inca, may kasuguan sa pag-amlig sa mga vicuña. Ginsaulog ang isa ka piesta sa pag-alot, nga kilala subong chaccu, kag ang harianon lamang nga pamilya ang makasuksok sing mga panapton nga himo sa vicuña nga tela. Ginsaulog liwat ang chaccu sang nagligad lang nga tinuig, kag ginpatuman liwat ang layi agod amligan ini nga sapat batok sa ilegal nga mga mangangayam.

Subong importante nga bahin sining piesta, ang talunon nga mga vicuña ginadakop sa daku kag daw embudo nga mga siod nga 300 metros kalapad ang baba. Pagkatapos sini ginaalutan ang mga vicuña kag ginabuy-an gilayon.

[Credit Line]

[Kahon/Mga retrato sa pahina 17]

Ang Llama—Ang Trabahador sa Andes

Indi ini mas makusog sangsa asno ukon mas madasig sangsa kabayo. Apang, daug sila tanan sang llama subong mapuslanon nga kargador nga sapat. Sa pagkamatuod, makadala ini tubtob sa 60 ka kilo nga karga sa likod sini. Kon mabatyagan sang llama nga ang karga sini tuman kabug-at, magalumpagi lamang ini kag indi na maghulag tubtob nga mabuhinan ang karga suno sa gusto niya. Kon piliton mo ini, mahimo paguaon sang llama ang iya kinaon gikan sa nahauna sa tatlo niya ka tiyan kag ginatupra ini sing mabaskog gid.

Apang, ang mga llama kinaandan na nga mahagop, kag ang mabuot nga manugbantay, makaubay sa malaba nga katay sang mga llama sa mabudlay kag mataas nga mga patag diin ang iban nga kargador nga mga sapat indi makaagwanta bangod sang kakulang sang oksiheno. Bangod sang ikasarang sang mga llama sa mabukid nga mga duog, ginagamit ini karon subong kargador nga mga sapat indi lamang sa Andes kundi sa Italian Alps man. Ang gaid, higot, kag hapin sang llama mahimo nga human sa bulbol sini mismo.

[Credit Line]

[Retrato sa pahina 18]

Bag-o lang gin-alutan nga alpaca

[Retrato sa pahina 18]

Isa ka tinday nga llama nga may borlas

[Picture Credit Lines sa pahina 15]

MAGMATA!