Ang Resistensiado nga mga Kagaw—Kon Paano Ini Nagtuhaw Liwat

ANG mga virus, bakterya, protozoan, fungus, kag iban pa nga mga mikroorganismo maathag nga nagaluntad na sang magsugod ang kabuhi sa duta. Bangod sang makahalawhaw nga pagkamapasibuon sining mga kagaw, nga amo ang pinakasimple sa tanan nga mga tinuga, makalampuwas sila sa mga kahimtangan nga indi mabuhi ang iban. Masapwan sila sa makapalaso nga mga tuburan sa letso sang dagat subong man sa makapakusog nga mga tubig sang Arctic. Sa karon ining mga kagaw nangin resistensiado sa labing masupog nga pagdula sa ila​—⁠ang antimikrobyo nga mga bulong.

Sang nagligad nga isa ka gatos ka tuig, ang pila ka mikrobyo, ukon mga mikroorganismo, nakilal-an nga amo ang kabangdanan sang balatian, apang wala pa sing tawo sadto nga nakabati sang mga antimikrobyo nga mga bulong. Gani kon ang isa may grabe kag makalalaton nga balatian sadto, madamo nga doktor ang wala sing bulong magluwas sa paglugpay. Ang sistema sang imyunidad sang isa ka tawo amo lamang ang nagabato sa impeksion. Kon indi mabakod ang sistema sang imyunidad, masami nga makamamatay ang resulta. Bisan ang diutay nga pakris nga maimpeksion sang mikrobyo masami nga nagaresulta sa kamatayon.

Sa amo, ang pagtukib sa una nga indi makahalalit nga mga bulong nga antimikrobyo​—⁠ang mga antibiotiko​—⁠amo ang nagpauswag sang medisina.⁠ * Ang paggamit sang mga sulfa drug sa medisina sang katuigan 1930 kag sang mga bulong subong sang penicillin kag streptomycin sang katuigan 1940 nagdul-ong sa madamo nga mga tukib sang masunod nga mga dekada. Sang katuigan 1990, ang suplay sang antibiotiko may mga 150 na ka compound sa 15 ka nanuhaytuhay nga kategoriya.

Ang Ginapaabot nga Kadalag-an Nalugaw-an

Sang mga katuigan 1950 kag 1960, ang pila ka tawo nagsugod sa pagsaulog sang kadalag-an batok sa makalalaton nga mga balatian. Ang pila ka mikrobiologo nagpati pa gani nga ining mga balatian  mangin masakit na lamang nga inagihan sang nagligad. Sang 1969 ang pangulo nga manugbusbos sang Estados Unidos nagpamatuod sa atubangan sang Kongreso nga sa dili madugay ang mga tawo “indi na magkabalaka sa makalalaton nga balatian.” Sang 1972, ang nagdaug sang Nobel nga si Macfarlane Burnet upod kay David White nagsulat: “Ang posible gid nga panagna tuhoy sa palaabuton sang makalalaton nga balatian amo nga indi na ini salapakon.” Sa pagkamatuod, ang pila nagpati nga ini nga sahi sang mga balatian madula na sing bug-os.

Ang pagpati nga ang makalalaton nga balatian nadaug na nagresulta sa lapnag nga pagkompiansa sing sobra. Ang isa ka nars nga pamilyar sa katalagman nga mahatag sang mga kagaw antes sang pag-abot sang mga antibiotiko nagsiling nga ang pila ka mas lamharon nga mga nars nangin mapinatumbayaon sa sadsaran nga katinlo. Sang ginpahanumdom niya sila nga manghinaw sang ila mga kamot, sila nagsabat: “Indi ka magkabalaka, may mga antibiotiko na kita karon.”

Apang, ang pagsandig sa mga antibiotiko kag ang sobra nga paggamit sini may makahalalit nga mga resulta. Ang makalalaton nga mga balatian nagpadayon. Dugang pa, nagbalik ini agod mangin panguna nga kabangdanan sang kamatayon sa bug-os nga kalibutan! Ang iban pa nga kabangdanan sang paglapnag sang makalalaton nga mga balatian nagalakip sa kinagubot bangod sang inaway, lapnag nga malnutrisyon sa mas nagapatin-ad nga mga pungsod, kakulang sang matinlo nga tubig, mapigaw nga sanitasyon, madasig nga paglakbay sa iban nga pungsod, kag pagbag-o sang klima sa bug-os nga duta.

Nangin Resistensiado nga mga Bakterya

Ang makatilingala nga resistensia sang ordinaryo nga mga kagaw nangin panguna nga problema, isa nga wala gid ginalauman. Apang, kon binagbinagon, dapat kuntani ginpaabot nga ang mga kagaw makapalambo sang imyunidad sa mga bulong. Ngaa? Binagbinaga, halimbawa, ang kaanggid nga hitabo sa paggamit sang pamatay-peste nga DDT sang tungatunga sang katuigan 1940.⁠ * Sadto nga tion nagkalipay ang mga trabahador sa pagpatubas sang mga dairy product sang halos nadula na ang mga langaw bangod sang pagbomba sang DDT. Apang ang pila ka langaw nakalampuwas, kag ang ila mga boto nangin resistensiado sa DDT. Wala magdugay ining mga langaw, nga indi na mapatay sang DDT, nagdamo gid.

Bisan sang antes pa gingamit ang DDT, kag antes ireseta ang penicillin sang 1944, ang makahalalit nga mga bakterya nagpakita sang ikasarang sini agod amligan sing maayo ang kaugalingon. Nahibaluan ini ni Dr. Alexander Fleming, nga amo ang nakatukib sang penicillin. Sa iya laboratoryo gintan-aw niya ang nagsulunod nga mga henerasyon sang Staphylococcus aureus (hospital staph) nga nakahimo sang mga cell wall nga indi maapektuhan sang bulong nga iya nadiskobre.

Nagpahulag ini kay Dr. Fleming nga magpaandam mga 60 ka tuig na ang nagligad nga ang makahalalit nga bakterya sa nagabalatian nga tawo mahimo mangin resistensiado sa penicillin. Busa kon ang kadamuon sang penicillin indi makapatay sang bastante nga kadamuon sang makahalalit nga bakterya, magadamo ang resistensiado nga mga boto sini. Subong resulta, magalukmat ang balatian nga indi na mapaayo sang penicillin.

Ang libro nga The Antibiotic Paradox nagkomento: “Ang prediksion ni Fleming nangin matuod sing mas malaglagon pa sangsa iya ginhunahuna.” Paano? Bueno, nahibaluan nga ang pila ka bahin sang bakterya, ang mga gene​—⁠ang magamay kaayo nga mga blueprint sa DNA sang bakterya​—⁠nagapatubas  sing mga enzyme nga nagapatahaw sang penicillin. Subong resulta, bisan ang madugay nga pagbulong sang penicillin masami nga wala sing epekto. Makakilibot gid ini!

Sa panikasog nga daugon ang makalalaton nga mga balatian, ang bag-o nga mga antibiotiko regular nga ginagamit sa medisina sugod sang katuigan 1940 tubtob sang katuigan 1970, kag ang pila sang katuigan 1980 kag 1990. Sarang ini makabulong sang bakterya nga nangin resistensiado sa nauna nga mga bulong. Apang sa sulod sang pila lamang ka tuig, nagtuhaw ang bag-o naman nga sahi sang mga bakterya nga indi madutlan sining bag-o nga mga bulong.

Nasapwan sang mga tawo nga ang resistensia sang bakterya makatilingala nga maalamon. Ang mga bakterya may ikasarang sa pagbag-o sang cell wall sini agod indi makasulod ang antibiotiko ukon sa pagbag-o sang porma ukon kinaugali sini agod ang antibiotiko indi makapatay sa sini. Sa pihak nga bahin, ang bakterya mahimo magpatay sang antibiotiko bisan pagsulod pa lang sini, ukon tunawon lamang ini sang bakterya agod indi ini mag-epekto.

Samtang nagadugang ang paggamit sing mga antibiotiko, ang resistensiado nga sahi sang mga bakterya nagadamo kag nagalapnag. Wala na gid bala sing pulos ang antibiotiko? Indi, sa pila ka kaso. Kon ang isa ka antibiotiko wala sing epekto sa isa ka impeksion, masami nga ang iban nga sahi epektibo. Ang resistensia sang bakterya sa mga antibiotiko nangin problema, apang tubtob karon makontrol pa ini.

Resistensia sa Madamo nga Bulong

Nian, sa ila kakibot, natukiban sang mga sientipiko sa medisina nga ang mga bakterya sarang makabayluhanay sang mga gene. Sang primero ginahunahuna nga ang pareho lang nga sahi sang mga bakterya ang makabayluhanay sang mga gene. Apang sang ulihi ang amo man nga resistensiado nga mga gene natukiban sa lain gid nga mga sahi sang bakterya. Paagi sa sining pagbayluhanay, ang nanuhaytuhay  nga sahi sang bakterya may resistensia na sa madamong nagkalainlain nga kinaandan nga mga bulong.

Ang malain pa gid, ginpakita sang mga pagtuon sang katuigan 1990 nga ang pila ka bakterya mahimo mangin resistensiado sa mga bulong sa ila lang kaugalingon. Bisan sa isa lang ka antibiotiko nga maagihan sini, ang pila ka sahi sang bakterya nakapalambo sing resistensia sa madamo nga mga antibiotiko, natural man ini ukon sintetiko.

Isa ka Madulom nga Palaabuton

Bisan pa ang kalabanan sang mga antibiotiko karon makabulong gihapon sa kalabanan nga tawo, daw ano ka epektibo ini nga mga bulong sa palaabuton? Ang The Antibiotic Paradox nagsiling: “Indi na naton mapaabot nga ang bisan ano nga impeksion sarang mabulong sang una nga antibiotiko nga gamiton.” Ang libro nagdugang: “Sa pila ka bahin sang kalibutan, ang limitado nga mga suplay sang mga antibiotiko nagakahulugan nga wala sing sarang matigayon nga antibiotiko nga epektibo. . . . Ang mga pasyente nagaantos kag nagakapatay bangod sang mga balatian nga ginpakotpakot sang iban 50 ka tuig na ang nagligad nga madula sing bug-os.”

Ang mga bakterya indi lamang ang mga kagaw nga nangin resistensiado sa mga bulong nga ginagamit sa medisina. Ang mga virus subong man ang mga fungus kag ang iban pa nga tama ka gamay nga mga parasito nagapakita man sang makahalawhaw nga resistensia, nga nagabutang sang kalibutan sa katalagman nga mangin wala sing pulos ang tanan nga mga panikasog nga ginhimo agod makatukib kag makapatubas sing mga bulong nga makapatay sa sini.

Ano nian ang sarang mahimo? Madula bala ang resistensia sini ukon ayhan mapunggan lang ini? Paano makapadayon nga mangin epektibo ang mga antibiotiko kag mga antimikrobyo sa pagbulong sing mga impeksion sa isa ka kalibutan nga ang makalalaton nga mga balatian dugang kag dugang pa nga nagaluntad?

[Mga nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 6]

Ano ang mga Antimikrobyo?

Ang antibiotiko nga ginareseta sang doktor sa imo isa ka sahi sang mga bulong nga ginatawag mga antimikrobyo. Nalakip ini sa pangkabilugan nga ngalan nga “chemotherapy,” nga nagapatuhoy sa pagbulong sa balatian paagi sa mga kemikal. Bisan pa ang termino nga “chemotherapy” masami nga ginagamit may kaangtanan sa pagbulong sa kanser, orihinal ini nga naaplikar​—⁠kag naaplikar gihapon​—⁠sa pagbulong sa makalalaton nga mga balatian. Sa sini nga kaso ginatawag ini nga antimikrobyo nga chemotherapy.

Ang mga mikrobyo, ukon mga mikroorganismo, magamay gid kaayo nga mga organismo nga makita lamang sa bulig sang mikroskopyo. Ang antimikrobyo amo ang mga kemikal nga nagapakig-away sa mga mikrobyo nga nagatuga sing balatian. Apang ang malain, ang mga antimikrobyo sarang man makahalit sa mapuslanon nga mga mikrobyo.

Sang 1941, si Selman Waksman, ang kaupod nga nakatukib sang streptomycin, naggamit sang termino nga “antibiotiko” sa mga antibakterya nga naghalin sa mga mikroorganismo. Ang mga antibiotiko subong man ang iban nga mga antimikrobyo nga ginagamit sa pagbulong mapuslanon bangod sarang nila mahiluan ang mga kagaw apang indi ka mahalitan.

Apang ang matuod, ang tanan nga mga antibiotiko sa di-magkubos medyo makahalit man sa aton. Ang kadamuon sini nga makaapektar sa mga kagaw kag ang kadamuon sini nga makahalit sa aton ginatawag nga therapeutic index. Kon mas daku ang index, mas indi makahalalit ang bulong; kon mas magamay, mas makatalagam ini. Sa katunayan, linibo ka antibiotiko ang nasapwan, apang ang kalabanan sini indi mapuslanon sa medisina bangod makahililo ini kaayo sa mga tawo ukon sa mga sapat.

Ang una nga natural nga antibiotiko nga sarang mapasulod sa lawas amo ang penicillin, nga naghalin sa agup-op nga ginatawag nga Penicillium notatum. Ang penicillin gin-indyeksion sa nahauna nga tion sang 1941. Wala madugay pagkatapos sadto, sang 1943, ang streptomycin ginpain gikan sa Streptomyces griseus, isa ka bakterya sa duta. Sang ulihi, madamo pa nga antibiotiko ang nahimo, ang iban naghalin sa buhi nga mga butang kag ang iban ginhimo sing sintetiko. Apang, ang bakterya nakatigayon sing resistensia sa sining mga antibiotiko, nga nangin problema sa medisina sa bug-os nga kalibutan.

[Retrato]

Ang grupo sang mga agup-op sang penicillin sa idalom nga bahin sang suludlan nagapugong sa pagtubo sang mga bakterya

[Credit Line]

Christine L. Case/Skyline College

[Kahon/Mga retrato sa pahina 7]

Mga Sahi sang Kagaw

Ang mga virus amo ang pinakagamay nga mga kagaw. Ini amo ang ginatunaan sang kinaandan nga mga balatian subong sang sip-on, hilanat, kag pag-askad sang tutunlan. Ang mga virus ginatunaan man sang makahalalit nga mga balatian subong sang polio, Ebola, kag AIDS.

Ang mga bakterya isa sing selula nga mga organismo nga tuman ka simple nga wala ini sing nucleus kag sa kabug-usan may isa lamang ka chromosome. Trinilyon ka bakterya ang nagapuyo sa aton lawas, ang kalabanan yara sa aton tinai. Nagabulig ini sa pagtunaw sang aton pagkaon kag amo ang panguna nga ginahalinan sang bitamina K, nga kinahanglan agod maglapuyot ang dugo.

Mga 300 lamang sa 4,600 ka kilala nga mga espesyi sang bakterya ang ginkabig nga mga pathogen (nagatuga sang balatian). Apang, ang bakterya amo ang ginhalinan sang madamo nga balatian sa mga tanom, mga sapat, kag mga tawo. Sa mga tawo ini nga mga balatian nagalakip sang anos, iltor, dipteria, buti, guab, pila ka sahi sang pulmonya, kag pila ka mga balatian nga ginapaliton paagi sa sekso.

Ang mga protozoan, kaangay sang bakterya, isa lamang ka selula nga mga organismo, apang mahimo nga may kapin ini sa isa ka nucleus. Nalakip sa sini amo ang mga amoeba kag mga trypanosome subong man ang parasito nga ginatunaan sang malaria. Mga ikatlo ka bahin sang buhi nga mga espesyi ang mga parasito​—⁠may mga 10,000 ka nagkalainlain nga sahi​—⁠bisan pa nga pila lamang sining mga parasito ang nagatuga sing balatian sa mga tawo.

Ang mga fungus nagatuga man sing balatian. Ini nga mga organismo may nucleus kag may nagasamburanay nga mga siwilsiwil. Ang labing kinaandan nga mga impeksion amo ang kabuyaw, subong sang lan-ag, kag candidiasis (Candida). Ang grabe nga mga impeksion sang fungus masami nga nagahalit lamang sa mga tawo nga nagluya ang mga depensa bangod sang malnutrisyon, kanser, mga bulong, ukon mga impeksion bangod sa virus nga nagapaluya sang sistema sang imyunidad.

[Mga retrato]

“Ebola virus”

“Staphylococcus aureus” nga bakterya

“Giardia lamblia” protozoan

“Ringworm fungus”

[Credit Lines]

CDC/C. Goldsmith

CDC/Janice Carr

Courtesy Dr. Arturo Gonzáles Robles, CINVESTAV, I.P.N. México

© Bristol Biomedical Image Archive, University of Bristol

[Retrato sa pahina 4]

Si Alexander Fleming, nga nakatukib sang penicillin