Pagbantay sa Kalibutan

Pagpamahog Paagi sa “Text-Message”

“Isa sa kada apat ka tin-edyer ang biktima sang pamahog paagi sa kompyuter ukon cell phone,” siling sang The Guardian sang London. Ginapakita sang isa ka report sang National Children’s Home (NCH), isa ka institusyon para sa mga buhat sang kaluoy sa Britanya, nga 16 porsiento sang mga pamatan-on sa ulot sang edad nga 11 kag 19 anyos ang “nakabaton sing nagapamahog nga mga mensahe sa ila mga cell phone,” samtang 11 pa ka porsiento ang ginapahog paagi sa mga chat room sa Internet ukon E-mail. Ginasiling sang NCH nga ang mga kabataan “wala nagapanugid kag ginahadlukan sing tago, ukon nagapanugid sa mga tawo nga indi man makahibalo kon ano ang himuon.” Nagapanugyan ini sa mga pamatan-on nga indi pagpabay-an ang pagpamahog kundi isugid ini sa responsable kag masaligan nga tawo; maghalong gid sa paghatag sing mga numero sang telepono kag mga address sang E-mail; kag islan ini kon kinahanglanon. Ang NCH nagalaygay nga “kon makabaton ka sing mga mensahe nga wala mo maluyagi, isulat ang mga oras kag mga petsa kag ireport ini sa mga pulis,” siling sang The Guardian.

 “Nagahambal” nga mga Tanom

Ang mga manugpanalawsaw sa Institute for Applied Physics sa University of Bonn, sa Alemanya, nakahimo sang de-laser nga mga mikropono nga “makapamati” sa mga tanom. Ginabaton sang mga mikropono ang mga signal sang balod sang tunog halin sa ethylene nga gas, nga ginabuga sang mga tanom kon ginahul-an ini. Ang sientipiko sang Bonn University nga si Dr. Frank Kühnemann nagsiling: “Kon labi nga ginahul-an ang tanom, labi nga nagatunog ang signal nga mabatian sa mikropono.” Sa isa ka kaso ang daw maayo sing tubo nga pipino “halos nagasinggit,” suno sa mabasa sa instrumento. “Ginpakita sang maid-id nga pagtuon nga may kusim ini, apang wala sing makita nga mga sintomas.” Sa katunayan, mahibaluan lamang sang mga mangunguma ang problema paglipas sang walo tubtob siam ka adlaw kon makita ang daw mga pintok-pintok. “Paagi sa pagpamati sa mga tanom,” siling sang The Times sang London, “posible makatukib sing sistema agod mamutikan ang mga peste kag balatian. Ang paghibalo sa kasangkaron sang kahuol sang prutas kag mga utanon makabulig man sa epektibo nga pagtago kag pagkarga sini.”

Ang Nikotina kag ang SIDS

Mahimo natukiban sang mga manugpanalawsaw sa Pransia kag Sweden kon ngaa ang pagpanigarilyo nagadugang sang risgo sa sudden infant death syndrome (SIDS), report sang Pranses nga pamantalaan nga Le Figaro. Ginapakita sang mga pagtuon sa sapat nga ang pagpadayag sa nikotina makasablag sa duna nga reaksion sang respiratoryo kon nagakatulog. “Ang kakulang sing oksiheno (hypoxia) kon nagakatulog, nga mahimo matabo sa tion sang malip-ot nga mga pagdulog sa pagginhawa (apnea), kinaandan nga nagapahikot sing mabaskog sa cardiorespiratory (sistema sang pagginhawa), kag nagapukaw sang katulugon. Apang kon ining nagaamlig nga reaksion masablagan, ang apnea kag hypoxia nagalubha kag mahimo magresulta sa indi pagginhawa,” siling sang report. Ginasiling sang mga manugpanalawsaw nga sa mga tawo ining nagaamlig nga reaksion mahimo mahalitan sang pirme nga pagpadayag sa nikotina nga ginaliton sa dugo sang nagapanigarilyo nga iloy sa kiring sa tion sang pagbusong. Mahimo ini magresulta sa “pagpigaw sang respiratoryo kag indi pagbugtaw kon matabo ang apnea sa tion sang pagtulog, kag sa amo, nagadugang ang risgo sa sudden infant death.” Ang SIDS, siling sang Le Figaro, “amo gihapon ang panguna nga kabangdanan sang kamatayon sa Pransia sa una nga tuig sang kabuhi.”

Bantog nga “Erotiko” nga Kultura

Paagi sa mga moda, pasayod, media, kag industriya sang kalingawan, “ang modernong bantog nga kultura nagakalit sa pagkawili sang tawo sa sekso,” siling sang Polako nga pamantalaan nga Polityka. Suno sa mga desinyador, “ginagatungan sang moda ang pagkaerotiko, kag ginagatungan sang pagkaerotiko ang moda.” Ang sadsaran nga ideya amo, ‘Kon labi mo nga ginapadayag ang imo lawas, mas madali ka matalupangdan.’ Subong man, bangod sang sekso kag pagkaerotiko sa pasayod, “ang mga pasayod sa radyo kag telebisyon labi nga madali madumduman,” amo nga nagabakal ang produkto, siling ni Dr. Ewa Szczęsna, isa ka eksperto sa kultura nga semiotic (mga tanda kag mga simbulo) sang University of Warsaw. “Ang mga dulunan sang ginakabig nga erotiko nagbag-o sing daku,” siling pa niya. Suno sa Polityka, ginapakita sang eksperiensia nga ginalabang sang mga manugpasayod ang bisan ano nga dulunan agod lamang makaganar.

Pag-uswag sang Media sa India

Ang mga bumalasa sang pamantalaan sa India nagdamo halin sa 131 milyones pakadto sa 155 milyones sa sulod sang tatlo ka tuig sugod sang 1999 tubtob 2002, suno sa isa ka surbe nga ginhimo sang National Readership Studies Council. Ang mga bumalasa sang naimprinta nga mga publikasyon sa amo nga pungsod​​—⁠kon tingbon sa mga bumalasa sang mga pamantalaan, magasin, kag iban pa nga mga periodiko⁠​—⁠nagadamo sing 180 milyones. Apang, bangod kapin sa 65 porsiento sang kapin sa isa ka bilyon nga populasyon sang India makahibalo magbasa kag magsulat, may daku nga kahigayunan nga magadamo pa ang mga bumalasa. Ang mga tumalan-aw sang telebisyon nagadamo sing 383.6 milyones, samtang ang mga tagpalamati sang radyo nakalab-ot sa 680.6 milyones. Sulusobra sa 6 milyones ka tawo karon ang nagagamit sing Internet kon ipaanggid sa 1.4 milyones sang 1999. Mga katunga sang tanan nga puluy-an sa India nga may telebisyon karon ang may cable kag nagapalayag paagi sa satellite, 31 porsiento nga pagdugang sa sulod sang tatlo ka tuig.

Pagdamo sang Pagpangidnap

“Sang nagligad nga 15 ka tuig, halos wala sing pagpangidnap [sa Mexico],” report sang The News sa Mexico City. Apang ang krimen nagdamo sang katuigan 1980, kag ang pagkalusod sang ekonomiya sang 1994-​95 daw nagpabag-o sing daku sa Mexico, nga naghimo sang pagpangidnap​​—⁠kag sang krimen sa kabilugan⁠—​nga isa ka matin-aron nga industriya.” Halos ang tanan mahimo makidnap. “Ang mga suluguon nga babayi ginapagawad sa 500 dolyares; ang 12 anyos nga bata nga babayi sa Tijuana ginkidnap . . . sang mga estudyante sa kolehiyo nga nagapangolekta sing kuwarta para sa eskwelahan; kag ang iban nga mga tawo nagapakunokuno pa gani nga ginkidnap agod makakuha sing kuwarta gikan sa ila pamilya ukon mga negosyo,” siling sang The News. “[Ang pagpangidnap] nangin bahin na sang kabuhi. Nangin kultura na sang Mexico ang gilayon nga pagtubos kag talagsa lang ginapahibalo ang mga pulis.” Sa katunayan, suno sa mga biktima, mga awtoridad sa seguridad, kag bisan gani sa mga rekord sang korte, “masami nga nadalahig ang mga pulis sa mga pagpangidnap, kag bangod sang mahuyang kag garok nga sistema sang hustisya masami nga indi sila madakpan.”

Nagapigaw ang Pagkabatid sa Lenguahe

“Mga 20 porsiento sang mga estudyante sa elementarya (7 tubtob 12 anyos), middle school (13 tubtob 16 anyos), kag hayskul (16 tubtob 18 anyos) ang talagsa lang nagabasa sing mga libro agod malingaw kag mga 80 porsiento sang mga manunudlo sa middle school kag hayskul ang nagabatyag nga ang pagkabatid sang mga estudyante sa Hapones nga lenguahe nagapigaw,” siling sang Hapones nga pamantalaan nga The Yomiuri Shimbun. Ginsurbe sang mga manugpanalawsaw sa National Institute for Educational Policy Research ang “2,120 ka estudyante gikan sa ikap-at nga tuig sa primarya (10 anyos) tubtob sa ikaduha nga tuig sa hayskul (17 anyos), kag ang 259 ka manunudlo sa elementarya, middle school (13 tubtob 16 anyos) kag hayskul (16 tubtob 18 anyos),” siling sang report. Nasapwan nila nga “bangod sang indi pagbasa pirme, nagpigaw ang paghangop [sang mga estudyante] sa ila ginabasa, ang ila bokabularyo kag ang ila kalantip sa pagsulat.” Ginapabangod sang madamo nga mga manunudlo nga ginsurbe ang huyog sa batasan sang indi pirme pagbasa sang mga hamtong, pati na sang mga manunudlo nga ginapakig-angutan sang mga estudyante. “Ginatudlo [man nila] ang malain nga mga epekto sang mga hampang sa video.”

Mas Madamo Karon ang Nagakapatay sa Polusyon sa Hangin Sangsa mga Aksidente sa Dalan

“Ginareport sang World Health Organization nga 3 ka milyon ka tawo karon ang nagakapatay kada tuig bangod sang polusyon sa hangin. Tatlo ini ka pilo sa 1 ka milyon nga nagakapatay kada tuig bangod sang mga aksidente sa salakyan,” siling sang report nga ginbalhag sang Earth Policy Institute. Ginapanikasugan gid sang mga gobierno nga buhinan ang mga aksidente sa dalan, apang “halos wala nila ginahatagan sing igtalupangod ang mga nagakapatay bangod sang pagmaneho lamang sing mga awto. Bisan pa ang mga kamatayon bangod sang balatian sa tagipusuon kag respiratoryo nga resulta sang paghaklo sing mahigko nga hangin mahimo nga indi dramatiko kon ipaanggid sa kamatayon bangod sang aksidente sa salakyan, nga may nagainigpat nga mga suga kag mga sirena, pareho lang ini sila,” siling sang report. “Ang mga higko sa hangin nagalakip sang carbon monoxide, ozone, sulfur dioxide, nitrogen oxides, kag mga particulate”​​—⁠nga ang tanan resulta sang pagsunog sing mga fossil fuel subong sang coal kag gasolina.