Ang Pagtamod sang Biblia

Arkeolohiya—Kinahanglanon Bala sa Pagtuo?

Sang 1873 ang Ingles nga klerigo nga si Samuel Manning nagsulat tuhoy sa Jerusalem: “Bangod sang di-mapunggan nga pagkaganyat, ang mga peregrino gikan sa pinakaukbong sang duta nagdugok diri. Ang narumpag nga mga pader, ang tuman kahigko nga mga dalan, ang nadugmok nga mga kagulub-an, ginatamod nga may daku kag masinimbahon nga interes sang minilyon ka katawhan, kag wala na sing iban pa nga duog sa duta ang nakapukaw sing amo sini nga interes.”

ANG pangganyat sang Balaan nga Duta nagbuyok sa mga tawo sugod sang panahon sang Romanong Emperador nga si Constantino.⁠ * Sa sulod sang mga 1,500 ka tuig, ang mga peregrino nagkari kag naglakat, nga nagapanikasog nga makatigayon sing relihioso kag personal nga kaangtanan sa Balaan nga Duta. Apang, makapakibot nga sadto lamang sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo nga nagbuylog ang mga iskolar sa sining mga peregrino, sa amo nabuksan ang dag-on sang arkeolohiya sa Biblia​—⁠ang pagtuon sa hinimo nga mga butang, mga tawo, mga duog, kag mga lenguahe sang dumaan nga Balaan nga Duta.

Ang mga natukiban sang mga arkeologo nagresulta sa dugang pa nga paghangop sa madamo nga bahin sang panahon sang Biblia. Subong man, ang rekord sang arkeolohiya masami nga naghisanto sa maragtas sang Biblia. Apang ini bala nga ihibalo kinahanglanon sa pagtuo sang isa ka Cristiano? Agod masabat ini, ituon naton ang aton igtalupangod sa duog nga ginakutkutan sang mga arkeologo​—⁠ang siudad sang Jerusalem kag ang templo sini.

‘Walay Mabilin nga Isa ka Bato sa Ibabaw sang Isa ka Bato’

Sang Nisan 11 sa kalendaryo sang mga Judiyo, sang tigpamulak sang 33 C.⁠E.,  si Jesucristo, kaupod sang iya pila ka disipulo, naghalin sa templo sang Jerusalem sa katapusan nga tion. Samtang nagapakadto sila sa Bukid sang mga Olibo, ang isa ka disipulo nagsiling: “Manunudlo, tan-awa! daw ano ka daku nga mga bato kag daw ano ka daku nga mga tinukod!”​—⁠Marcos 13:1.

Ginahigugma gid sining matutom nga mga Judiyo ang Dios kag ang iya templo. Ginapabugal nila ining matahom nga mga tinukod kag ang 15 ka siglo sang tradisyon nga ginrepresentar sini. Ang sabat ni Jesus sa iya disipulo makapakibot: “Nakita mo bala ining dalagku nga mga tinukod? Walay mabilin diri nga isa ka bato sa ibabaw sang isa ka bato nga indi marumpag.”​—⁠Marcos 13:2.

Karon nga ang ginsaad nga Mesias nag-abot na, paano pahanugutan sang Dios nga malaglag ang iya templo? Paagi sa bulig sang balaan nga espiritu, amat-amat nga nahangpan sang mga disipulo ni Jesus ang buot niya silingon. Apang, ano ang kahilabtanan sang pinamulong ni Jesus sa arkeolohiya sa Biblia?

Isa ka Bag-ong “Siudad”

Sang Pentecostes 33 C.⁠E., nadula sang pungsod sang mga Judiyo ang kalahamut-an nga tindog sini sa atubangan sang Dios. (Mateo 21:43) Bangod sini, ang pungsod sang mga Judiyo ginbuslan sang isa nga mas daku​—⁠ang langitnon nga panguluhan nga magadala sing mga pagpakamaayo sa bug-os nga katawhan. (Mateo 10:⁠7) Subong sang gintagna ni Jesus, ang Jerusalem upod ang templo sini ginlaglag sang 70 C.⁠E. Ginasuportahan sang arkeolohiya ang rekord sang Biblia tuhoy sini nga hitabo. Apang, para sa mga Cristiano, ang pagtuo wala nasandig sa kon bala ang mga kagulub-an sadtong dumaan nga templo nakita. Ang ila pagtuo nasentro sa isa pa ka Jerusalem, apang isa ini ka tuhay nga sahi sang siudad.

Sang tuig 96 C.⁠E., si apostol Juan, nga nakabati sang tagna ni Jesus tuhoy sa kalaglagan sang Jerusalem kag sang templo sini kag buhi pa sang matuman ini, ginhatagan sing masunod nga palanan-awon: “Nakita ko man ang siudad nga balaan, ang Bag-ong Jerusalem, nga nagapanaug halin sa langit gikan sa Dios.” Ang tingog gikan sa trono nagsiling: “Magapuyo sia kaupod [sang mga tawo], kag sila mangin iya katawhan. Kag ang Dios gid magaupod sa ila. Kag pahiran niya ang tagsa ka luha sa mga mata nila, kag wala na sing kamatayon, ukon kalisod ukon paghibi ukon kasakit pa.”​—⁠Bugna 21:2-4.

Ini nga “siudad” ginatapuan sang matutom nga mga Cristiano nga magahari kaupod ni Cristo sa langit. Sila ang langitnon nga panguluhan​—⁠ang Ginharian sang Dios⁠​—⁠nga magagahom sa ibabaw sang duta, kag magapasag-uli sang tawhanon nga rasa sa kahimpitan sa tion sang Milenyo. (Mateo 6:10; 2 Pedro 3:13) Nahangpan sang unang-siglo nga Judiyong mga Cristiano nga mangin bahin sini nga grupo nga ang pribilehiyo nga maggahom kaupod ni Cristo sa langit indi mapaanggid sa mga butang nga ginapanag-iyahan nila sa Judiyo nga sistema sang mga butang.

Sang nagsulat tuhoy sa iya anay prominente nga posisyon sa Judaismo, si apostol Pablo nagpamulong para sa ila nga tanan: “Ang mga butang nga sa akon sadto mga daug, ginbilang ko nga kadulaan tungod kay Cristo. Ti, kon tuhoy sa sina nga butang, ginabilang ko gid ang tanan nga butang nga kadulaan tungod sa labaw gid nga kabilihanan sang ihibalo tuhoy kay Cristo Jesus nga akon Ginuo.”​—⁠Filipos 3:​7, 8.

Sanglit ginatahod gid ni apostol Pablo ang Kasuguan sang Dios kag ang kahimusan sa templo, ang iya mga pulong maathag nga wala nagapahangop nga ining mga kahimusan sang Dios pakanubuon.⁠ * (Binuhatan 21:20-24) Ginapakita lamang ni Pablo nga ang Cristianong kahimusan superyor sa Judiyo nga sistema.

Wala duhaduha nga si Pablo kag ang iban nga Judiyong mga Cristiano sang unang siglo may espesipiko nga ihibalo tuhoy sa madamong makawiwili nga mga detalye sang Judiyo nga sistema sang mga butang. Kag bangod ginhatagan sing kasanag sang arkeolohiya ang nagligad, ang iban nga mga detalye sini sarang na karon mahangpan sang mga Cristiano. Apang, talupangda kon sa diin siling ni Pablo dapat ihugod sang pamatan-on nga si Timoteo ang iya igtalupangod: “Binagbinaga ining mga butang [may kaangtanan sa Cristianong kongregasyon]; ukuri ini, agod nga ang imo pag-uswag madayag sa tanan nga tawo.”​—⁠1 Timoteo 4:15.

Maayo gid nga ginpasangkad sang arkeolohiya sa Biblia ang aton paghangop sa impormasyon tuhoy sa Biblia. Apang, narealisar sang mga Cristiano nga ang ila pagtuo nasandig, indi sa ebidensia nga nakutkutan sang mga tawo, kundi sa Pulong sang Dios, ang Biblia.​—⁠1 Tesalonica 2:13; 2 Timoteo 3:​16, 17.

[Mga nota]

[Mga retrato sa pahina 14]

Ibabaw: Jerusalem sang 1920; Romanong sensilyo sang mga Judiyo, 43 C.⁠E.; tiposo nga bulak sang granada, ayhan halin sa templo ni Solomon, ikawalo nga siglo B.⁠C.⁠E.

[Credit Lines]

Pages 2 and 14: Coin: Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority; pomegranate: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem