Isa ka Pinasahi nga Puod sang mga Kabulakan

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BAGATNAN NGA APRIKA

SA TAPOS mabakibaki ang mga bulak halin sa Aprika, ginlaragway sang ika-18 nga siglo nga botanista nga si Carolus Linnaeus ang lugar nga ginhalinan sini nga “inang paraiso sa duta, ang Cape of Good Hope, nga ginpunihan sang Maalwan nga Manunuga sang Iya pinakaali nga mga kalatingalahan.”

Ining ginatawag nga pinakaali nga mga kalatingalahan masalapuan sa isa ka lugar nga nagasakop sa nabagatnan nga ukbong sang Aprika. Ang talalupangdon nga katamnan sa puod gintawag sang Olandes nga mga pumuluyo nga fijnbosch, nga nagakahulugan sing “matahom nga katamnan” ukon “matahom nga kakahuyan.” Sanglit ang tinaga nga fijn nagakahulugan nga “magamay,” ayhan nagapatuhoy ini sa magamay nga sahi sang mga dahon kag mga tanom subong man sa mataas kag maniwang nga kahoy nga nagapanubo sa sini nga duog. Sang ulihi, ang tinaga nga fijnbosch nangin “fynbos.” Ang mga dahon sa Fynbos mahimo nga magamay kag mahunit, apang ang mga bulak tumalagsahon gid sa kadakuon, duag, kag korte.

Ang puod sang Fynbos nahamtang sa ginharian sang mga kabulakan nga tuhay gid sa iban pa sa kalibutan​—⁠ang Cape Floral nga ginharian.⁠ * Bisan pa ini nga ginharian nagasakop sang diutay lamang  nga puod, nagapanubo diri ang nanarisari gid nga espesyi sang mga tanom​—⁠siling sang isa ka tiliman-an kapin sa 8,550​—⁠ang dos-tersia sini indi masalapuan bisan diin man nga lugar sa kalibutan.

Sa Table Mountain lamang, 1,470 ka espesyi sang mga tanom ang naisip! “Ini,” komento sang magasin nga New Scientist, “kapin pa sa masalapuan sa bug-os nga British Isles.” Apang, naimpluwensiahan man sang Fynbos ang iban nga mga bahin sang kalibutan. Ngaa?

Makatilingala nga Pagkananarisari

Kon natabuan nga may tanom ka nga geranium sa imo bintana, mahimo nga nagasagod ikaw sang isa ka tanom nga naghalin sa puod sang Fynbos. Sa 250 ka espesyi nga nagapanubo sing kinaugali sa duta, kapin sa dos-tersia ang masalapuan sa puod sang Fynbos.

Dugang pa, ang un-tersia sang 1,800 ka bulak sang pamilya Iridaceae nagapanubo diri, pati na ang kapin sa 72 ka gladiola nga indi masalapuan sa iban nga bahin sang duta. Tuhoy sa mga daisy kag vygies, ang nabagatnan nga ukbong sang Aprika may yara 1,646 ka espesyi.⁠ * Nagalakip ini sa mga bulak nga everlasting, nga nagahupot sang ila kasili kag ginagamit sing tinuig sa mga areglo sang ginbulad nga mga bulak.

Apang, ang labing talalupangdon nga kinaiya sang Fynbos amo ang nagapamulak nga tanom nga ginatawag erica, ukon heath. Mapati ka man  ukon indi, ang Fynbos may yara 625 ka espesyi sang erica, gikan sa kabilugan nga 740 sa bug-os nga kalibutan!

‘Sugar-Bush’ kag ‘Sugarbird’

Gin-usisa ni Linnaeus ang isa ka grupo sang mga bulak sa Fynbos nga may tumalagsahon nga pagkananarisari sang korte. Ginhingalanan niya ini nga Protea (isa ka katapo sang pamilya Proteaceae), sunod sa Griegong dios nga si Proteus, nga ginapatihan nga nagailis-ilis kuno sing lawas. Sa kabug-usan, 328 ka protea ang naghalin sa puod sang Fynbos. Daw ano ka makakulunyag nga magdayandayan sa kabukiran sang Cape kag di-hungod nga makakita sing daku kaayo nga protea! Ang daku kaayo nga bulak sini daku pa kon kaisa sa guya sang tawo.

Ang isa pa ka kinaandan nga protea amo ang sugar-bush. Ang mga bulak sini nga kahoy kaangay sang mga tasa, kag may madamo ini nga dugos. Ginalugo anay sang una nga mga pumuluyo ang mga bulak sa isa ka suludlan agod tipunon ang dugos, kag sa ulihi ginapabukalan nila nga mangin pulot.

Naluyagan man sang Cape sugarbird​—⁠isa ka sahi sang pispis nga masalapuan lamang sa puod sang Fynbos​—⁠ang dugos sang mga protea. Paagi sa malaba nga tuktok kag malaba nga dila sini, ginasuyop sang sugarbird ang dugos sang tanom kag, bilang balos, nagabulig ini sa polinasyon sang tanom paagi sa pagliton sang pollen sa nagkalainlain nga mga bulak​—⁠isa ka maayo gid nga serbisyo sang pertilisasyon. Dugang pa, ginakaon sang sugarbird ang mga insekto nga naganyat sa dalagku nga mga bulak. Sa amo, kinahanglan sang pispis kag sang bulak ang kada isa agod mabuhi.

Ang Iban Pa nga Importante nga Pag-updanay

Ang iban nga mga bulak nga protea nagapamuhi nga nagagapa sa duta, nga nagapanago sa ubos  sang iban pa nga mga tanom. Ang katulad-lebadura nga baho nga ginapaguwa sining mga protea nagaganyat sa mga ilaga. Nagaduot sang ila mga ulo sa mga bulak, ang mga ilaga nagainom sang dugos kag nian nagasaylo sa iban nga mga protea, sa amo ginaliton ang pollen nga nagtapik sa ila mabalahibuon nga mga nawong. Busa ang mga ilaga sa wayang kag ang mga protea nagaupdanay kag nagabuligay agod mabuhi.

May amo man sini nga pag-updanay kag pagbuligay sa ulot sang mga bulak nga erica kag sang maduagon kag duag-kahil sing dughan nga sunbird, nga masalapuan lamang sa puod sang Fynbos. Bangod sang korte sini nga daw nagatiko nga tubo, ang mga bulak bagay gid sa tuktok sang sunbird. Kon ginasulod sang pispis ang tuktok sini sa pagsuyop sang dugos, ang mga pollen nagatapik sa iya ulo. Sa bug-os nga tuig ginabusog sang nagapamulak nga mga erica ang mga kinahanglanon sang sunbird, kag ang mga tanom nagabenepisyo sa polinasyon nga serbisyo sang pispis. Makalilipay gid ang magdayandayan sa pukatod kag tan-awon ining makatilingala nga pagbuligay!

Madamong iban pa nga buhi nga mga tinuga ang importante gid sa Fynbos. Halimbawa, ang alibangbang nga ginatawag nga Table Mountain beauty amo ang nagaisahanon lamang nga manugdala sang pollen sang 15 ka espesyi sang pula nga mga bulak. Ang isa sini nga mga bulak amo ang kilala nga disa, nga nagapuni sang Table Mountain.

Nian yara ang mole rat (isa ka sahi sang ilaga) nga nagakaon sang matambok nga gamot sang mga tanom nga natungod sa pamilya orkidyas, liryo, kag iris. Ginadala sang Cape mole rat ang gamot sa ila mga buho kag ginatago ini. May mga bahin nga nagakahulog sa dalan ukon nabilin nga wala makaon sa buho, kag masunson ini nagapanggamot kag nagapanubo.

Ginatos ka tanom sa Fynbos ang may maunod kag may malana nga daw mga uluyatan nga bahin sa ila mga liso nga nagapalapnag sang baho nga indi mapangindian sang mga subay. Sa tapos mauyatan ining mga “uluyatan,” ginaguyod sang mga subay ang mga liso sa idalom sang duta. Pagkatapos sina, ginakaon sang subay ang mahumok nga bahin apang ginabilin ang matig-a nga mga liso. Sa sina nga paagi, ang nalubong nga mga liso, nga protektado sa mga pispis kag mga ilaga, magapanubo sa ulihi.

Nian yara ang mga langaw nga may malaba nga sungo, ukon proboscis, nga nagaguwa sa ila baba. Ini nga mga langaw amo ang nagakaigo gid nga manugdala sang pollen sang mga tanom sang Fynbos nga may malaba nga tulad-tubo nga mga bulak. Ang isa ka langaw may yara proboscis nga nagalaba sing halos tatlo ka pulgada. Sa pagkamatuod, ang pag-updanay kag pagbuligay kinahanglanon gid agod magpadayon nga nagaluntad ang Fynbos!

Peligruso nga Pag-updanay

“Makapasubo,” siling sang environmentalist nga si T.F.J. van Rensburg sa libro nga An Introduction to Fynbos, “nga ang Tawo, nga amo ang ginpadumala sa mga Tinuga, sa madamo nga hitabo amo ang may salabton sa pagkaguba sang pila ka kinaugali nga mga duog.” Sa pagkamatuod, daku nga kahapayan ang natabo sa malip-ot lamang nga tion, suno sa paathag ni Dr. Piet van Wyk: “Sa halos 300 ka tuig sugod sang kolonisasyon, ang manubo nga kahilamnan sang fynbos ginbahinbahin kag ginbag-o sang tawo sa bagay nga 31 porsiento na lamang sang orihinal . . . nga kadakuon sang fynbos ang nabilin. Katluan-kag-siam ka espesyi sang fynbos ang nadula na, samtang ang kahimtangan sang 1,033 pa nangin maiwat na katama gikan sa kahimtangan nga nabutang sa katalagman.”

Ang mga ginahimo sang tawo nagabutang man sa katalagman sang importante nga pag-updanay kag pagbuligay sang mga sapat kag mga tanom sa Fynbos. “Ang mga ekologo,” siling sang libro nga Table Mountain​​—⁠A Natural Wonder, “nagasugod pa lang sa paghangop sa masibod nga kaangtanan sang mga sapat kag mga tanom sa fynbos. Kon ang tanom madula, madula man bala ang manugdala sing pollen sini (ilaga, alibangbang ukon bagangan)?” Kag kamusta naman ang mga pispis sang Fynbos? Suno sa taga-Bagatnan nga Aprika nga biologo nga si C. J. Skead, ang kaluwasan sang mga sugarbird nabutang sa katalagman bangod sang ila “suod nga pagpakig-upod sa mga espesyi sang Protea.”

Ining makatulublag nga mga report tuhoy sa puod sang Fynbos isa ka rason nga dapat kabalak-an. Walay sapayan sina, para sa mga nagapati sa “Maalwan nga Manunuga,” kaangay ni Linnaeus, may rason man agod maglaum. Kay ang isa makasalig nga ang duta magatin-ad kag magapamulak subong sang wala pa gid anay mahanabo kon tumanon ni Jehova nga Dios ang iya saad nga ‘himuon nga bag-o ang tanan nga butang.’​—⁠Bugna 21:5.

[Mga nota]

[Mga mapa sa pahina 16]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Puod sang Fynbos (ginapakita sa berde)

Table Mountain

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Retrato sa pahina 16]

Ang painted lady, isa sang 72 ka gladiola nga indi masalapuan sa iban pa nga lugar sa duta

[Credit Line]

Una Coetzee (www.agulhasfynbos.co.za)

[Retrato sa pahina 16]

Ang iban nga mga protea daku pa sa guya sang tawo

[Credit Line]

Nigel Dennis

[Retrato sa pahina 16, 17]

Sa Table Mountain lamang, 1,470 ka nagkalainlain nga espesyi sang tanom ang narekord

[Retrato sa pahina 16, 17]

Strawberry everlasting nga bulak

[Credit Line]

Nigel Dennis

[Retrato sa pahina 17]

Isa sang madamo nga espesyi sang daisy nga makita sa Fynbos

[Credit Line]

Kirstenbosch, Cape Town

[Retrato sa pahina 17]

Ang Table Mountain beauty amo ang nagaisahanon lamang nga manugdala sang pollen sang 15 ka espesyi sang mga red flower

[Credit Line]

Colin Paterson-Jones

[Retrato sa pahina 17]

Pincushion protea

[Credit Line]

National Parks Board of South Africa

[Retrato sa pahina 18]

May tumalagsahon nga pagbuligay sa ulot sang mga bulak nga erica kag sang sunbird

[Credit Line]

Colin Paterson-Jones

[Retrato sa pahina 18]

Ang mga protea kag ang Cape sugarbird pinasahi nga mag-abyan

[Credit Line]

Kirstenbosch, Cape Town

[Retrato sa pahina 18]

Watsonia

[Credit Line]

Kirstenbosch, Cape Town

[Picture Credit Line sa pahina 18]

National Parks Board of South Africa