Ang Kalantip kag Siensia sang Pagbanabana sa Lakat sang Panahon

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRITANYA

SANG OKTUBRE 15, 1987, ISA KA BABAYI ANG NAGTAWAG SA ISA KA ESTASYON SANG TV SA BRITANYA KAG NAGREPORT NGA NABALITAAN NIYA NGA MAY BAGYO NGA NAGAPAKARI. ANG MANUG-ANUNSIO SANG LAKAT SANG PANAHON NAGAPASALIG NGA NAGSILING SA IYA MGA TAGPALAMATI: “INDI KAMO MAGKABALAKA. WALA SING BAGYO NGA NAGAPAKARI.” APANG, SADTO NGA GAB-I, ANG NABAGATNAN NGA BAHIN SANG INGLATERRA GINWASWASAN SANG BAGYO NGA NAGPAPAS SANG 15 MILYONES KA KAHOY, NAGPATAY SA 19 KA TAWO, KAG NAGRESULTA SA HALIT NGA NAGABILI SING $1.4 BILYONES.

KADA aga, minilyon sa aton ang nagabukas sang aton mga radyo kag telebisyon agod mahibaluan ang ginabanabana nga lakat sang panahon. Ang magal-umon nga kalangitan nagakahulugan bala nga magaulan? Ang maaga nga pagsilak sang adlaw magapadayon bala? Tunawon bala sang mainit nga temperatura ang niebe kag yelo? Sa tion nga mabatian na naton ang ginabanabana nga lakat sang panahon, nagapamat-od kita kon ano nga panapton ang suksukon kag kon bala magadala kita sing payong ukon indi.

Apang, sa tion kag tion, ang ginabanabana nga lakat sang panahon talalupangdon nga nagasala. Huo, walay sapayan nga ang eksakto nga mga pagbanabana nag-uswag sing daku sining ulihi nga tinuig, ang pagpakot sa lakat sang panahon isa ka makawiwili nga pagtingob sang kalantip kag siensia nga nagasayop man. Ano bala ang nadalahig sa pagpakot sa lakat sang panahon, kag daw ano ka masaligan ang mga pagbanabana sa lakat sang panahon? Bilang sabat, usisaon anay naton kon paano nagsugod ang pagbanabana sa lakat sang panahon.

Pagbanabana sa Panahon

Sang panahon sang Biblia ang pagbanabana sa lakat sang panahon ginpasad lamang sa kon ano ang makita sang mata. (Mateo 16:​2, 3) Sa karon ang mga meteorologo nagagamit sing madamong masibod nga kagamitan, ang pinakasadsaran sini nagatakus sang kabaskugon sang aire, temperatura, kahun-og, kag hangin.

Sang 1643, ang Italyano nga pisiko nga si Evangelista Torricelli nag-imbento sing barometro​—⁠isa ka simple nga gamit nga nagatakus sang kabaskugon sang aire. Natalupangdan sang ulihi nga ang kabaskugon sang aire nagataas kag naganubo kon nagabag-o ang panahon, ang pagnubo sang kabaskugon masunson nga nagapatimaan sing isa ka unos. Ang hygrometer, nga nagatakus sang kahun-og sa atmospera, naimbento sang 1664. Kag sang 1714, ang Aleman nga pisiko nga si Daniel Fahrenheit nag-imbento sang mercury thermometer. Karon ang temperatura mahimo na matakus sing eksakto.

Sang mga 1765, ang Pranses nga sientipiko nga si Antoine-Laurent Lavoisier nagpanugda nga ang adlaw-adlaw nga pagtakus sa kabaskugon sang aire, kahun-og, kag sa kadasigon kag direksion sang hangin dapat himuon. “Bangod sining tanan nga impormasyon,” siling niya, “halos posible nga mapakot pirme sing eksakto ang panahon isa ukon duha ka adlaw antes.” Sing makapasubo, indi gid ini mahapos himuon.

Pagbantay sa Panahon

Sang 1854 isa ka Pranses nga bapor-de-guerra kag 38 ka nagapatikang nga barko ang nalunod sa mabaskog nga unos malapit sa pantalan sang Balaklava sa Crimea. Ginpangabay sang mga opisyales sang gobierno sang Pransia si Urbain-Jean-Joseph Leverrier, nga direktor sang Paris Observatory, sa pag-imbestigar. Paagi sa pag-usisa sa mga meteorolohiko nga mga rekord,  natukiban niya nga duha ka adlaw na gali nga naporma ang unos antes ang kalamidad kag nagwaswas patabok sa Europa halin sa aminhan-katundan padulong sa bagatnan-sidlangan. Kon ang sistema sang pagbantay sa hulag sang mga unos nagapanghikot, ang mga barko napaandaman kuntani sing abanse. Gani ang isa ka pungsudnon nga serbisyo sa pagpaandam tuhoy sa unos gintukod sa Pransia. Ang modernong meteorolohiya nagsugod.

Apang, kinahanglan ang maabtik nga paagi agod mabaton sang mga sientipiko ang mga impormasyon tuhoy sa panahon halin sa iban nga mga lugar. Kag ang gin-imbento sining karon lang nga de-koryente nga telegrapo ni Samuel Morse amo ang eksakto gid nga paagi agod mahimo ini. Bangod sini, nangin posible para sa Paris Observatory ang pagbalhag sang nahaunang mga mapa sa panahon nga may bag-o nga pormat sang 1863. Sang 1872, ginhimo man ini sang Britain’s Meteorological Office.

Sa labi nga pagdamo sang impormasyon nga natigayon sang mga meteorologo, labi pa nila nga nahibaluan ang daku nga pagkasibod sang panahon. Gani gin-imbento ang bag-ong nagalaragway-sing-detalyado nga mga kagamitan agod mapaalinton sang mga mapa sang panahon ang dugang pa nga impormasyon. Ang mga isobar, halimbawa, amo ang mga linya nga ginkurit agod iangot ang mga lugar nga may pareho nga takus sang kabaskugon sa barometro. Ang mga isotherm nagakonektar sang mga lugar nga may pareho nga temperatura. Ang mga mapa sang panahon nagagamit man sang mga simbulo nga nagapakita sang direksion kag kabaskugon sang hangin, upod ang mga linya nga nagalaragway sang pagtabuay sang mainit kag mabugnaw nga hangin.

Gin-imbento man ang masibod nga kagamitan. Sa karon linibo ka weather station sa bug-os nga kalibutan ang nagapalupad sing mga balloon (isa ka sahi sang salakyan sa kahanginan) nga may mga radiosonde​—⁠ang mga instrumento nga nagatakus sang mga kahimtangan sa atmospera kag nian nagaradyo sang impormasyon sa estasyon. Ang radar ginagamit man. Paagi sa makita nga mga balod sang radyo sa mga tinulo nga ulan kag mga partikulo nga yelo sa panganod, mabantayan sang mga meteorologo ang lakat sang mga unos.

Ang pag-uswag sa eksakto nga pagbantay sa panahon natabo sang 1960 sang ang TIROS I, ang nahaunang weather satellite sa kalibutan, ginpalupad nga nasangkapan sing TV camera. Ang mga weather satellite nagalibot karon sa duta halin sa isa ka ukbong pakadto sa pihak nga ukbong samtang ang mga geostationary satellite nagahupot sing isa ka permanente nga posisyon sa ibabaw sang kadaygan sang duta kag padayon nga nagamonitor sang bahin sang kalibutan nga yara sa ila teritoryo. Ang duha ka sahi nagapalayag sa ubos sing mga larawan sang panahon, nga makita nila halin sa ibabaw.

Pagbanabana sa Lakat sang Panahon

Bisan pa mahapos mahibaluan sing eksakto kon ano ang panahon karon mismo, ang pagpakot kon ano ang mangin panahon sa sulod sang isa ka oras, isa ka adlaw, ukon isa ka semana mabudlay. Wala madugay pagkatapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I, nahunahuna sang Britanikong meteorologo nga si Lewis Richardson nga sanglit ginasunod sang atmospera ang mga kasuguan sang pisika, mahimo niya magamit ang matematika sa pagpakot  sang panahon. Apang ang mga pormula tuman kasibod kag ang proseso sang kalkulasyon tuman kadugay amo nga ang mga weather front (ang isa ka linya diin nagatabuay ang mabugnaw nga hangin kag ang mainit nga hangin) nagakadula na antes matapos sang mga manugbanabana ang ila kalkulasyon. Isa pa, si Richardson naggamit sang weather reading nga ginakuha kada anom ka oras. “Ang lamang halos eksakto nga pagbanabana nagakinahanglan nga ang mga pagtakus dapat himuon, sa pinakamadugay, kada katluan ka minuto,” siling sang Pranses nga meteorologo nga si René Chaboud.

Apang, bangod sang pag-abot sang mga kompyuter, posible na nga himuon ang malawig nga mga kalkulasyon sing madasig. Gingamit sang mga meteorologo ang mga kalkulasyon ni Richardson sa paghimo sing isa ka masibod nga de-numero nga modelo​—⁠isa ka serye sang mga equation sa matematika nga nagalakip sa tanan nakilal-an nga pisikal nga mga kasuguan may kaangtanan sa panahon.

Agod magamit ining mga equation, ginabahinbahin sang mga meteorologo ang kadaygan sang duta sa isa ka grid (patindugon kag pahigdaon nga mga linya nga palareho sing distansia). Sa karon, ang bug-os kalibutan nga modelo nga ginagamit sang Britain’s Meteorological Office may mga grid point nga may distansia nga mga 80 kilometros. Ang atmospera sa ibabaw sang tagsa ka kuwadrado ginatawag nga kahon, kag ang mga obserbasyon sa hangin sa atmospera, kabaskugon sang aire, temperatura, kag kahun-og ginarekord sa 20 ka nagkalainlain nga nibel sang kataason. Ginaanalisar sang kompyuter ang impormasyon nga nabaton gikan sa mga observation station sa bug-os nga kalibutan​—⁠kapin sa 3,500 na ini​—⁠kag nian ginahatag kon mangin ano ang lakat sang panahon sa kalibutan sa masunod nga 15 minutos. Sa tion nga mahimo ini, ang pagbanabana sa lakat sang panahon sa masunod nga 15 minutos madasig nga ginahatag. Paagi sa pagsulit sini nga proseso sing madamo nga beses, ang kompyuter makahimo sing anom-ka-adlaw nga tugob-globo nga pagbanabana sa sulod lamang sang 15 minutos.

Para sa mas detalyado kag mas sibu nga pagbanabana sa isa ka lugar, ang British Meteorological Office nagagamit sang Limited Area Model, nga nagasakop sang North Atlantic kag Europa. Nagagamit ini sang mga grid point nga may distansia nga mga 50 kilometros. May modelo man nga nagasakop sa British Isles lamang kag sa palibot nga kadagatan. Ini may 262,384 ka grid point nga may distansia nga 15 kilometros kag 31 ka patindugon nga nibel!

Ang Papel sang Manug-anunsio

Apang, ang pagbanabana sa lakat sang panahon wala lamang tanan napasad sa siensia. Subong sang ginasiling sang The World Book Encyclopedia, “ang mga pormula nga ginagamit sang mga kompyuter mga ginabulubanta lamang nga paglaragway sang nagakatabo sa atmospera.” Dugang pa, bisan ang isa ka eksakto nga pagbanabana para sa isa ka daku nga lugar mahimo nga wala nagabinagbinag sang epekto sang lokal nga lakat sang panahon. Gani ang kalantip kinahanglanon man. Diri sini kinahanglan ang isa ka manug-anunsio sa lakat sang panahon. Ginagamit niya ang iya eksperiensia kag paghantop sa pagpat-od kon ano nga kabilihanan ang ihatag sa mga impormasyon nga ginahatag niya. Nagatugot ini sa iya sa paghimo sing mas eksakto nga pagbanabana.

Halimbawa, kon ang hangin nga ginpabugnaw sang North Sea nagapadulong sa daku nga bahin sang duta sa Europa, ang manipis nga anib sang panganod masunson nga nagaporma. Kon bala ining manipis nga panganod nagapatimaan sang ulan sa kontinental nga Europa sa masunod nga adlaw ukon nagaalimunaw lamang sa init sang adlaw nagasandig sa kinatuhayan sang temperatura sang pila lamang ka ikanapulo nga bahin sang isa ka degree. Ang mga impormasyon sang manug-anunsio, lakip ang iya ihibalo tuhoy sa nagligad nga kaanggid nga mga kahimtangan, nagabulig sa ila sa paghatag sing masaligan nga rekomendasyon. Ining kalantip kag siensia importante gid agod makahatag sing eksakto nga mga pagbanabana.

Daw Ano ka Masaligan?

Sa karon ang Britain’s Meteorological Office nagapangangkon nga ang 86-porsiento sang 24-oras nga mga pagbanabana sini eksakto. Ang lima-ka-adlaw nga mga pagbanabana gikan sa European Centre for Medium Range Weather Forecasts eksakto sing 80 porsiento​—⁠mas maayo sangsa pagkamasaligan sang duha-ka-adlaw nga mga pagbanabana sang maaga nga bahin sang katuigan 1970. Dalayawon apang indi pa himpit. Ngaa ang mga pagbanabana indi mas masaligan?

Tungod sa simple nga rason nga ang mga sistema sa panahon masibod kaayo. Kag indi posible nga makuha ang tanan nga takus nga kinahanglanon agod makahimo sing masaligan gid nga mga pakot. Ang malapad nga bahin sang dagat wala sing mga obserbatoryo sang panahon nga nakabase sa dagat sa paglarawan sang mga impormasyon paagi  sa satelayt pakadto sa mga estasyon nga nakabase sa duta. Talagsa lang nagahisanto sing eksakto ang modelo-sa-panahon nga mga grid point sa lokasyon sang mga obserbatoryo sang panahon. Isa pa, indi pa gihapon mahangpan sang mga sientipiko ang tanan nga puwersa sang kinaugali nga nagadihon sang aton panahon.

Apang ang mga pag-uswag pirme ginahimo sa pagbanabana sa lakat sang panahon. Halimbawa, tubtob sining karon lang, ang pagbanabana sa lakat sang panahon nagasandig ilabi na sa pagpanilag sa atmospera. Apang bangod 71 porsiento sang kadaygan sang globo ang ginatabunan sang dagat, ang mga manugpanalawsaw nagahugod karon sang igtalupangod sa kon paano ang enerhiya ginatipon kag ginaliton halin sa dagat pakadto sa hangin. Paagi sa isa ka sistema sang mga obserbatoryo nga nakabase sa dagat, ang Global Ocean Observing System nagahatag sing impormasyon tuhoy sa diutay nga pagtaas sang temperatura sang tubig sa isa ka rehiyon nga mahimo may daku nga mga resulta sa panahon sa malayo.⁠ *

Si patriarka Job ginpamangkot: “Sin-o ang makahangop sang mga anib sang panganod, ang mga paghugpaas gikan sa layanglayang [sang Dios]?” (Job 36:29) Sa karon diutay lamang ang nahibaluan sang tawo tuhoy sa pagdihon sang aton panahon. Walay sapayan sina, ang moderno nga pagbanabana sa lakat sang panahon nagakaigo na agod binagbinagon sing serioso. Sa aton pa, sa masunod nga tion nga ang manug-anunsio sang lakat sang panahon magasiling sa imo nga mahimo magaulan, ayhan luyag mo nga kab-uton ang payong!

[Nota]

[Retrato sa pahina 13]

Si Leverrier

Si Torricelli

Si Lavoisier sa iya laboratoryo

Ang unang kristal nga thermometer

[Credit Line]

Retrato nanday Leverrier, Lavoisier, kag Torricelli: Mag-utod nga Brown Thermometer: © G. Tomsich, Sience Source/Photo Researchers

[Retrato sa pahina 15]

Ang mga satelayt, weather balloons, kag kompyuter pila lamang sang mga kagamitan sang mga nagabanabana sa lakat sang panahon

[Credit Line]

Pahina 2 kag 15: Satelayt: NOAA/Department of Commerce; bagyo: NASA photo

Commander John Bortniak, NOAA Corps